Kökpartanu ǧylymi sala retınde älı qalyptasqan joq. Kökpardyŋ bolmys-bıtımın äzırge «kökpar» sözınıŋ etimologiiasynan ǧana ızdeudemız. Onyŋ özı qisynsyz, auyzekı joramal deŋgeiındegı paiymdarǧa negızdelude. Būl ızdenıs bır ǧana «kökpar», «kökbörı» sözderınıŋ tegımen emes, onyŋ taralu aimaǧyndaǧy jūrttardyŋ da qatysyn, olardyŋ tanymyn qarastyru arqyly keŋırek ärı tereŋırek zerdelengenı köŋılge qonymdy bolar.
Negmati, "Prazdnik navruz": "Samymi uvlekatelnymi liubimymi razvlecheniiami publiki povsiudu v Srednei Azii iavlialis populiarnye sostiazaniia-kozlodranie («buzkaşi») i borba – «guştingri", kotorye demonstrirovali silu, lovkost i soobrazitelnost uchastnikov i vsegda privlekali vnimanie zritelei…".Täjıkşe «bozkaşi» söz tırkesı kökpar oiynynyŋ syipatyn aşa tüsetın jaŋa derek. Būl söz qalai bolǧanda da parsy tılıne jat, aityluy da, maǧynasy da türkışe: boz+kaşy. «Bozkaşi» qazaqtyŋ mal qūrbany «boz qasqany» (Aqsarbas) eske salady jäne ol beker emes. «Bozkaşi» atauy «qas» sözınıŋ «qaş/kaş» türındegı aitymynyŋ nūsqasynan jasalyp, oǧan parsylyq – İ jūrnaǧy jalǧanyp tūr. Būdan ekı jaittyŋ bırın aŋǧaramyz: Bıreuı täjıkter būl oiyndy ne türkılerden alǧan, nemese türkıler täjıkten alǧan, bolmasa täjık halqy türkıler men parsylardyŋ aralasynan tüzılgen jūrt. Bıraq kökpardyŋ parsylarda joq ekenın eskersek, būl attyly türkılık mädeniettıŋ körınısı ekenıne tap bolamyz. Jäne de būl ejelgı deitürkılık jūrttardyŋ qūrbandyq joralǧysynyŋ jūrnaǧy dep negız ızdeuge mäjbürmız.
Jalpy qūrbandyq ejelgı Ai men Künnıŋ taitalasyna alaŋdau kezındegı nanym aktysy desek qate bolmas. Mäselen, ai müiızdı aqserkenı bolmasa boz qasqa maldy qūrbandyqqa şalu — Künge tabynuşylardyŋ «Aidy qūrban etu» aktysynyŋ körınısı deuge bolady. Dälıregı aidy tünektıŋ ortasyndaǧy jaryqtyŋ ökılı retınde aitaŋbaly januardy qūrban etıp, onyŋ janyn Kökke köteru arqyly jaryqty molaitu senımı bolǧandai. Öitkenı, ejelgı halyqtar müiızdı maldy – eşkı men siyrdy Aidyŋ nyşany retınde qabyldaǧandyǧy turasynda nanym qalyptasyp otyr. Ekınşı jaǧynan Ai tünektıŋ belgısı retınde kündızdıŋ belgısı Künmen baqtalas bolǧandyǧy jäne bar. Söitıp, Aidy Künge jyǧyp berudıŋ bır ısı – sonyŋ säikes nyşany bolar maldy qūrban etu bolǧan. Atalmyş Kün-Ai talasyn äigılı Aŋyraqai jotasyndaǧy Taŋbalytasta qaşalǧan suretten baiqaimyz: onda müiızı qaraǧaidai būqa/ögız Küntäŋırge qarap özınıŋ qūrbandyqqa äzırlıgın bıldırıp tūr…
«Bozqasqa» mäselesıne kelsek: boz – kün säulesınıŋ oŋyp, batuǧa ainalǧan, ıŋırge qaraǧan uaqytty meŋzeitın tüs, iaǧni uaqyttyŋ Tünge qaraǧan şaǧy. Al Tünnıŋ qasqasy (qasy, qabaǧy) – Ai ekenı mälım. Söitıp, maŋdaiy qasqa, tüsı boz maldy qūrbandyqqa şalu Aidy Künge jeŋdıru retınde dästürge engen. Saiyp kelgende, kökparǧa soiylatyn mal obasta Künge/jaryqqa syiynuşylardyŋ qūrbandyǧy bolyp şyǧady. Bır nazar audararlyǧy sol – kökparǧa ısek ne qoşqar (qoi) emes, mındettı türde müiızdı serke (bälkım, teke), kei jaǧdaida ögız de şalynady. Jalpy, kökparǧa erkek mal ne jan tartylǧan. «Alpamys batyr» jyryndaǧy Ūltan qūldyŋ Alpamystyŋ ūly Jädıgerdı tartqyzuy sonyŋ kuäsı.
«Kökpar» sözınıŋ etimologiiasyna kelsek, onyŋ negızınen ekı nūsqasy bar, bıreuı – «kökpar» sözınıŋ «kök börı» tırkesınen şyqqandyǧy… Alaida, türkıler kie tūtatyn börını qūrban etıp, kökparǧa tartsa ne bolǧany?! Jäne de eşbır etnoaqparatta qasqyrdy ne ittı kökparǧa tartu körınısı joq… Būl — eşbır tarihi-ruhani mänsız, qisynsyz joramal. Ekınşı nūsqa boiynşa: kökpar– «kök börte» (laq) sözınen şyqqan-mys. Olai bolsa, ol sol küiınde «kökbörte» bolyp nege özgermei qalmady? Ündestık jaǧynan qaraǧanda «kökpar» degennen «kökbörte» nemese «kökbörı» küiınde özgermei qalu mümkındıgı zor edı, öitkenı «kökbörte»/«kökbörı» sözderı bıryŋǧai jıŋışke buyndarǧa qūrylǧan, özgeruı ekıtalai leksemalar… Mäsele «kökpar» sözınıŋ börıge de, börtege de qatysynyŋ joqtyǧynda! Sonymen, mäsele «par» sözınde tūrǧandai.
«Par» sözı jalpyadamzattyq asa ejelgı sözderdıŋ bırı jäne ol köp tılderge jaiylǧanymen negızgı semantikasyn joimaǧan: par – bölık, bölşek.
Köz jetkızu üşın būl sözge qatysty bırşama sözderge toqtalsaq:
par – ekı bölıkten tūratyn jūp;
para – türıkşe aqşa, «kesek», «bölık» degen maǧynada;
para – bir närseniŋ bölşegi, böligi, salasy, ülesı, «Būl jūrttyŋ söz tyŋdamas bir parasy» (Abai);
para-para– byt-şyt, kül-talqan, dal-dal: bırneşe bölşekke bölınu,
par+tiia – tauardyŋ ne äleumettık toptyŋ bır bölıgı;
parşa – jıktelgış, bölıngış mata;
parşalau – osu, bölu, ülesteu.
«Kökpar» sözınıŋ ejelgı ekenın eskersek, mūndaǧy «par» buyny būl jerde «üles», «sybaǧa» maǧynasynda qoldanylǧan. Dälırek üŋılsek, «kök par» tırkesı: «Köktıŋ ülesı», «Köktıŋ jyrtysy» maǧynasynda. Sondyqtan «kökten» onyŋ «paryn» bölu mümkın emes jäne ol tırkes sol küiınde qazaq tılınde saqtalyp otyr, ony etnolingvistikanyŋ paidasyna būrǧyştaudyŋ jönı joq. Demek, kökpar tartu — tüpkı mazmūny boiynşa Köktıŋ ülesıne, nesıbesıne talasu bolyp tabylady. Dälıregı – Köktegı ai-jyrtyqty jamau qyzmetıne jarau, soǧan talasu. Täjıkterde saqtalǧan türkılık «boz qaş» — «boz qas(qa)» tırkesınıŋ mänı de osynda bolsa kerek.
Kökpar oiynynyŋ äuelgı qazaqy nūsqasy boiynşa ekı taraptyŋ talasy emes, qanşa auyl oiynşylary qatyssa, sonşa taraptyŋ tartysy bolǧan. Alaida, ol sansyz tarap boluy neǧaibyl. Şamasy, Nauryz kezınde (täjıkterde kökpar negızınen Nauryzda ǧana oinalady) jylǧa talasqan on ekı müşeldıŋ tartysy körınıs tapqan boluy kerek. Söitıp, on ekı tarap qatysqan kökpar tartys Köktıŋ ülesın, sybaǧasyn on ekı auylǧa (ruǧa, elge-taipaǧa) talasuǧa ūlasqan. Būnyŋ arǧy jaǧynda 12 tarapqa jıktelgen zodiaktyq ejelgı astronomiialyq ılım jatyr. Saiyp kelgende 12 şoqjūldyzdyŋ ärqaisysy özıne molyraq jaryqqa talasuy ıspettı joralǧy.
Jalpy kökpar oiyny būrynǧy kezderı qazyrǧydai ekı tarapqa emes, är tarapqa, iaǧni qanşa auyl oiynşylary bolsa, sonşa tarapqa tartylǧan. Mūndaǧy taraptar – ejelgı on ekı aidyŋ bolmasa müşeldıŋ sipaty bolǧan. Bertın kele ol qarabaiyrlanyp, auyldar tartysyna ainalǧan.
Basqa jaǧynan paiymdasaq, müiızdı maldy qūrbandyqqa şalu – Aidy Künnıŋ jolynda qūrban ete otyryp, onyŋ säikes keŋısı – Tünektı Künekke jeŋgızu joralǧysynan körınedı. Al qūrbandyq januardyŋ jany Kökke jönelgendıkten, onyŋ tänı Jerdegı Köktıŋ bır bölık-nyşany bolyp tabylady-mys. Jäne de «qūrbandyqqa» kım qol jetkızse, Ordaǧa (auylǧa, kömbege, bügınde — qazanǧa) jetkızu Künnıŋ közı – Täŋırden (jaratuşy qūdyretten, bügınde — Alladan) bata alatyndai basty mūratqa jetkızedı-mıs degen senım jatyr.
Osylaişa saiyp kelgende, kökpar oiyny Nauryzdaǧy aily tünde terbeletın altybaqannyŋ kündızgı saiystyq nūsqasy ıspettı. «…Kökpar şyn mänınde, Nauryz saltanatynda antipodtyq qos poliustıŋ arbasuyn ömırşeŋ oiynǧa ainaldyru mümkındıgın paş etedı. Şaiqastyŋ ornyna saiys, soǧystyŋ ornyna talas tudyru körınısın nasihattaidy.» (Erǧali.S. «Nau men yrys»: Paiymdama– Almaty: «Qazyǧūrt» baspasy, 2011. – 184 bet.) deuımızdıŋ mänı osy bolatyn.
Jalpy qūrbandyq ejelgı Ai men Künnıŋ taitalasyna alaŋdau kezındegı nanym aktysy desek qate bolmas. Mäselen, ai müiızdı aqserkenı bolmasa boz qasqa maldy qūrbandyqqa şalu — Künge tabynuşylardyŋ «Aidy qūrban etu» aktysynyŋ körınısı deuge bolady. Dälıregı aidy tünektıŋ ortasyndaǧy jaryqtyŋ ökılı retınde aitaŋbaly januardy qūrban etıp, onyŋ janyn Kökke köteru arqyly jaryqty molaitu senımı bolǧandai. Öitkenı, ejelgı halyqtar müiızdı maldy – eşkı men siyrdy Aidyŋ nyşany retınde qabyldaǧandyǧy turasynda nanym qalyptasyp otyr. Ekınşı jaǧynan Ai tünektıŋ belgısı retınde kündızdıŋ belgısı Künmen baqtalas bolǧandyǧy jäne bar. Söitıp, Aidy Künge jyǧyp berudıŋ bır ısı – sonyŋ säikes nyşany bolar maldy qūrban etu bolǧan. Atalmyş Kün-Ai talasyn äigılı Aŋyraqai jotasyndaǧy Taŋbalytasta qaşalǧan suretten baiqaimyz: onda müiızı qaraǧaidai būqa/ögız Küntäŋırge qarap özınıŋ qūrbandyqqa äzırlıgın bıldırıp tūr…
«Bozqasqa» mäselesıne kelsek: boz – kün säulesınıŋ oŋyp, batuǧa ainalǧan, ıŋırge qaraǧan uaqytty meŋzeitın tüs, iaǧni uaqyttyŋ Tünge qaraǧan şaǧy. Al Tünnıŋ qasqasy (qasy, qabaǧy) – Ai ekenı mälım. Söitıp, maŋdaiy qasqa, tüsı boz maldy qūrbandyqqa şalu Aidy Künge jeŋdıru retınde dästürge engen. Saiyp kelgende, kökparǧa soiylatyn mal obasta Künge/jaryqqa syiynuşylardyŋ qūrbandyǧy bolyp şyǧady. Bır nazar audararlyǧy sol – kökparǧa ısek ne qoşqar (qoi) emes, mındettı türde müiızdı serke (bälkım, teke), kei jaǧdaida ögız de şalynady. Jalpy, kökparǧa erkek mal ne jan tartylǧan. «Alpamys batyr» jyryndaǧy Ūltan qūldyŋ Alpamystyŋ ūly Jädıgerdı tartqyzuy sonyŋ kuäsı.
«Kökpar» sözınıŋ etimologiiasyna kelsek, onyŋ negızınen ekı nūsqasy bar, bıreuı – «kökpar» sözınıŋ «kök börı» tırkesınen şyqqandyǧy… Alaida, türkıler kie tūtatyn börını qūrban etıp, kökparǧa tartsa ne bolǧany?! Jäne de eşbır etnoaqparatta qasqyrdy ne ittı kökparǧa tartu körınısı joq… Būl — eşbır tarihi-ruhani mänsız, qisynsyz joramal. Ekınşı nūsqa boiynşa: kökpar– «kök börte» (laq) sözınen şyqqan-mys. Olai bolsa, ol sol küiınde «kökbörte» bolyp nege özgermei qalmady? Ündestık jaǧynan qaraǧanda «kökpar» degennen «kökbörte» nemese «kökbörı» küiınde özgermei qalu mümkındıgı zor edı, öitkenı «kökbörte»/«kökbörı» sözderı bıryŋǧai jıŋışke buyndarǧa qūrylǧan, özgeruı ekıtalai leksemalar… Mäsele «kökpar» sözınıŋ börıge de, börtege de qatysynyŋ joqtyǧynda! Sonymen, mäsele «par» sözınde tūrǧandai.
«Par» sözı jalpyadamzattyq asa ejelgı sözderdıŋ bırı jäne ol köp tılderge jaiylǧanymen negızgı semantikasyn joimaǧan: par – bölık, bölşek.
Köz jetkızu üşın būl sözge qatysty bırşama sözderge toqtalsaq:
par – ekı bölıkten tūratyn jūp;
para – türıkşe aqşa, «kesek», «bölık» degen maǧynada;
para – bir närseniŋ bölşegi, böligi, salasy, ülesı, «Būl jūrttyŋ söz tyŋdamas bir parasy» (Abai);
para-para– byt-şyt, kül-talqan, dal-dal: bırneşe bölşekke bölınu,
par+tiia – tauardyŋ ne äleumettık toptyŋ bır bölıgı;
parşa – jıktelgış, bölıngış mata;
parşalau – osu, bölu, ülesteu.
«Kökpar» sözınıŋ ejelgı ekenın eskersek, mūndaǧy «par» buyny būl jerde «üles», «sybaǧa» maǧynasynda qoldanylǧan. Dälırek üŋılsek, «kök par» tırkesı: «Köktıŋ ülesı», «Köktıŋ jyrtysy» maǧynasynda. Sondyqtan «kökten» onyŋ «paryn» bölu mümkın emes jäne ol tırkes sol küiınde qazaq tılınde saqtalyp otyr, ony etnolingvistikanyŋ paidasyna būrǧyştaudyŋ jönı joq. Demek, kökpar tartu — tüpkı mazmūny boiynşa Köktıŋ ülesıne, nesıbesıne talasu bolyp tabylady. Dälıregı – Köktegı ai-jyrtyqty jamau qyzmetıne jarau, soǧan talasu. Täjıkterde saqtalǧan türkılık «boz qaş» — «boz qas(qa)» tırkesınıŋ mänı de osynda bolsa kerek.
Kökpar oiynynyŋ äuelgı qazaqy nūsqasy boiynşa ekı taraptyŋ talasy emes, qanşa auyl oiynşylary qatyssa, sonşa taraptyŋ tartysy bolǧan. Alaida, ol sansyz tarap boluy neǧaibyl. Şamasy, Nauryz kezınde (täjıkterde kökpar negızınen Nauryzda ǧana oinalady) jylǧa talasqan on ekı müşeldıŋ tartysy körınıs tapqan boluy kerek. Söitıp, on ekı tarap qatysqan kökpar tartys Köktıŋ ülesın, sybaǧasyn on ekı auylǧa (ruǧa, elge-taipaǧa) talasuǧa ūlasqan. Būnyŋ arǧy jaǧynda 12 tarapqa jıktelgen zodiaktyq ejelgı astronomiialyq ılım jatyr. Saiyp kelgende 12 şoqjūldyzdyŋ ärqaisysy özıne molyraq jaryqqa talasuy ıspettı joralǧy.
Jalpy kökpar oiyny būrynǧy kezderı qazyrǧydai ekı tarapqa emes, är tarapqa, iaǧni qanşa auyl oiynşylary bolsa, sonşa tarapqa tartylǧan. Mūndaǧy taraptar – ejelgı on ekı aidyŋ bolmasa müşeldıŋ sipaty bolǧan. Bertın kele ol qarabaiyrlanyp, auyldar tartysyna ainalǧan.
Basqa jaǧynan paiymdasaq, müiızdı maldy qūrbandyqqa şalu – Aidy Künnıŋ jolynda qūrban ete otyryp, onyŋ säikes keŋısı – Tünektı Künekke jeŋgızu joralǧysynan körınedı. Al qūrbandyq januardyŋ jany Kökke jönelgendıkten, onyŋ tänı Jerdegı Köktıŋ bır bölık-nyşany bolyp tabylady-mys. Jäne de «qūrbandyqqa» kım qol jetkızse, Ordaǧa (auylǧa, kömbege, bügınde — qazanǧa) jetkızu Künnıŋ közı – Täŋırden (jaratuşy qūdyretten, bügınde — Alladan) bata alatyndai basty mūratqa jetkızedı-mıs degen senım jatyr.
Osylaişa saiyp kelgende, kökpar oiyny Nauryzdaǧy aily tünde terbeletın altybaqannyŋ kündızgı saiystyq nūsqasy ıspettı. «…Kökpar şyn mänınde, Nauryz saltanatynda antipodtyq qos poliustıŋ arbasuyn ömırşeŋ oiynǧa ainaldyru mümkındıgın paş etedı. Şaiqastyŋ ornyna saiys, soǧystyŋ ornyna talas tudyru körınısın nasihattaidy.» (Erǧali.S. «Nau men yrys»: Paiymdama– Almaty: «Qazyǧūrt» baspasy, 2011. – 184 bet.) deuımızdıŋ mänı osy bolatyn.
Serık ERǦALİ, mädeniettanuşy
argymaq.kz
