(مامىرعا ماتالعان ءساۋىردىڭ سابيلەرى حاقىندا)
جالپى، ءبىرشاما تويشىلداۋ ءھام ەپتەۋ مەرەكەشىلدەۋ جۇرت ەكەنىمىز راس قوي. سوندىقتان بولسا كەرەك، جاقىن-جۋىق، اعايىن-تۋىستىڭ ءبىرازى تۋعان كۇندەرىنە دەيىن بەلگىلى ءبىر مەرەكەگە ورايلاستىرادى. شىندىعىندا دا شاتتىعى مول شۋاقتى مەيرام كۇندەرى ومىرگە كەلگەندەر وتە كوپ. اسىرەسە، ايتۋلى ەكى مەرەكەدە – 1 قاڭتار مەن 1 مامىردا دۇنيە ەسىگىن اشقاندار جەتىپ ارتىلادى.
ارينە، ءبىزدىڭ ءبىرىنشىمايتانۋشى نەمەسە تۋعانكۇنتانۋشى ەمەس ەكەنىمىز ايدان انىق. دەگەنمەن، بۇل تاقىرىپتىڭ دا تۇمسىعىن تۇرتكىلەپ كورەيىكشى.
1 مامىر... بۇل مەرەكەنى جەر شارىن مەكەندەگەن بۇكىل حالىقتىڭ ۇشتەن ەكىسى تويلايدى. كوپتەگەن مەملەكەتتەردە مامىردىڭ ءبىرىنشى كۇنى ەڭبەك مەيرامى رەتىندە سيپاتتالادى. ەرتەرەكتە جۇمىسشىلاردىڭ ءتۇرلى ەرەۋىلدەرى ناقتى وسى كۇننەن باستاۋ العان دەسەدى. سول 1 مامىر ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىنان بەرى جالپىعا بىردەي ەلدىك داستۇردەن تىس قالىپ كورمەپتى. تەك ءار ەلدەگى اتاۋى ءار ءتۇرلى. باياعىدا، يتاليادا مۋسسوليني بيلىك قۇرعان داۋىردە 1 مامىر 21 ساۋىرگە اۋىستىرىلىپتى. مەرەكەنى ءتاۋىر كورسە دە، مامىردىڭ ءبىرىن ونشا ۇناتا قويماعان ديكتاتور بۇلىكشىلەردىڭ باس كوتەرۋىن ەسكە سالاتىن بۇل كۇندى بەرى قاراي جىلجىتىپ اكەلىپتى. باقانداي جيىرما كۇنگە... كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە جۇرت بىتكەن الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ، ەرۋلەتىپ-شەرۋلەتىپ ءجۇرىپ تويلايتىن مەيرامنىڭ كوكەسى وسى ەدى. تەگىندە، 1 مامىرداعى تۋعان كۇندەردىڭ قاتار تۇرعان ساۋىرمەن ساباقتاستىعىنا دا وسى سەكىلدى ءتۇرلى مىسالدار ارقاۋ بولدى-اۋ دەيمىن.
سونىمەن، 1 مامىر... بۇل كۇنى تۇلعاسى تاريحىمىزعا تاڭبالانعان، ەلىمىزگە ەڭبەگى سىڭگەن بىرقاتار بەلگىلى كىسىلەر دۇنيەگە كەلىپتى. ويىمىزعا تۇسكەنىن عانا ايتايىق... اتاقتى سۋرەتشى قانافيا تەلجانوۆ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى نينا قايۋپوۆا، ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ، روزاقۇل حالمۇرادوۆ، اكادەميك-فيلوسوف ابدىمالىك نىسانباەۆ، مادەنيەت مايتالمانى ءۇمىتحان مۇڭالباەۆا، وقالى گەنەرالدار ارداق اشىمبەكۇلى مەن مەيرام ايۋباەۆ، جاستايىنان جوعارى قىزمەت ىستەپ، بيىككە ۇمتىلعان ەگىز ارۋ اسەل جانە اسەم ءنۇسىپوۆالار جانە باسقالار دۇنيەنىڭ ديدارىن 1 مامىردا كورگەن. سونىمەن قاتار، ۇلكەن-كىشىنى ءىرىلى-ۇساقتى جاڭالىق-حابارلارمەن جۇرتتى ۇنەمى ازىقتاندىرىپ وتىراتىن، ەلىنىڭ قاتارى ەسەپسىز، حالقىنىڭ قاتارى قيساپسىز فەيسبۋك پاتشالىعىنىڭ تۇراقتى تۇرعىندارى – بەلگىلى اكتەر، جەلتوقسان قاھارمانى مەيرام قايسا، اسا دارىندى ايتىسكەر قىزىمىز اينۇر تۇرسىنباەۆا، اسىلدىڭ سىنىعى، تەكتىنىڭ تۇلپار بوپ تۋعان تۇياعى ارنۇر كوشەنەەۆ، ۇلاعاتتى ۇستاز، پاراساتتى پەداگوگ ايسۇلۋ ءتاسىموۆا، تانىمال جۋرناليستەر مەيرام ءجانادىلوۆ، مەيرامبەك شىلدەباەۆ، نۇربول المانوۆ جانە باسقالار مامىردىڭ العاشقى كۇنىندە جارىق الەمگە جول اشقانىن الەۋمەتتىك جەلى جەلدەي ەسىپ، ءتۇن ورتاسىنان بەرى تىنباي مالىمدەپ جاتىر...
1 مامىر كۇنى كىندىك قانى تامعان شەتەلدىكتەر دە بارشىلىق. ورىس جازۋشىسى ۆيكتور استافەۆ، اكتەر سەرگەي زاحاروۆ، تەلەجۋرناليست ەلەنا حانگا سولاردىڭ قاتارىندا. ءتىپتى، ءبىر كەزدە قازاق جەرىندە ەكى-ءۇش جىل جۇمىس ىستەپ، كەيىن ەل-جۇرتتى قاندى قىرعىنعا ۇشىراتقان، ەسىمىنەن ەل شوشيتىن ەجوۆقا دەيىن كوزىن ءدال وسى كۇنى تىرناپ اشقانعا ۇقسايدى.
بىراق... ءبىر قىزىعى، سول 1 مامىردا تۋعان كىسىلەردىڭ كوبىسى شىندىعىنا كەلگەندە... 1 مامىردا تۋماعان. نە وعان دەيىن، نە ءسال كەيىن... بۇل دا قازاقتىڭ ءبىر ءداستۇرلى داعدىسى. سەبەپتەرى ءار ءتۇرلى. بىرەۋ تۋ تۋرالى قۇجاتتى كەش الادى. ەكىنشىسى جاڭا تۋعان پەرزەنتىنىڭ مەكەن-جايى اۋىلدىق كەڭەستىڭ ورتالىعىنان الىستا بولۋىن سىلتاۋراتادى ءۇشىنشىسىنىڭ كۋالىكتى تولتىرۋعا بارىپ كەلەتىن ۋاقىتى نەمەسە جىبەرەتىن ادامىنىڭ رەتى بولمايدى. تورتىنشىسىنە بەسىكتە جاتقانىنا بەس-التى تاۋلىك بولعان بالاسىنىڭ جاي كۇننەن گورى مەرەكەدە تۋعانى تيىمدىرەك ءھام بەدەلدىرەك سياقتى كورىنەدى. ايتەۋىر، جەلەۋ كوپ. بىردە ەل جاقتاعى ءبىر اجەمىز نەمەرەسىنىڭ اتىن جازدىرىپ، كۋالىك الىپ كەلۋ ءۇشىن اۋدانعا بارىپتى. تىركەۋ مەكەمەسىنە كىرسە، سول كۇنى قاس قىلعانداي، ۇستەل باسىندا ءبىر ورىس كەلىنشەك وتىرادى. «اجە، قىز بالانىڭ اتىن كىم قوياسىز؟» دەپ سۇراسا، الگى اپامىزدىڭ ويلاپ كەلگەن ەسىمى قاپەلىمدە ەسىنە تۇسپەيدى. سوسىن بار ورىسشاسىن جيناپ، ۇمىتىپ قالعانىن ايتقىسى كەپ، «وي، ءزابيلا...» دەيدى عوي. ورىس كەلىنشەك سوزگە كەلمەستەن كۋالىككە ءزابيلا دەپ جازىپ بەرىپتى. سول ءزابيلا وتەپبەرگەنقىزى – قازىر كوۆيدپەن كۇرەسىپ جۇرگەن بىلىكتى دارىگەرلەردىڭ ءبىرى. سونداي-اق، وسىنداي توسىن جايتتەرگە بايلانىستى كوپتەگەن ادامنىڭ اتى عانا ەمەس، تۋعان كۇندەرى دە جاڭساق جازىلىپ كەتكەن. بۇل ماسەلەنىڭ 1 مامىردا دۇنيەگە كەلگەندەرگە دە قاتىسى بار...
ماسەلەن، جاقىن ارالاساتاتىن ادامدارىمنىڭ ومىرىنەن-اق مىسال كەلتىرىپ كورەلىك. سوناۋ ستۋدەنت كەزىمنەن قاتار كەلە جاتقان ۇزەڭگىلەس دوستارىم، ءسوز ونەرىنىڭ زەرگەرلەرى باۋىرجان جاقىپ، ايتكەن ەسداۋلەت، امانتاي ءشارىپ جانە امانتايدىڭ ۇيىندەگى مايىسقان ميرا كەلىنىم قۇجات بويىنشا 1 مامىردا تۋعان. ال ەندى وسىلاردىڭ ىشىندە ءدارى-دارمەكتىڭ بىلگىرى، ءبىزدىڭ يبالى كەلىن – ميرا وماردان باسقاسى 1 مامىردا تۋماعان. باۋكەڭ 27 ساۋىردە، ايتەكەڭ 29 ساۋىردە، امانتاي 30 ساۋىردە ومىرگە كەلگەن. بۇل تۇرعىدا اتا-اناسىنىڭ اۋىزشا كۋالىگى ءوز الدىنا، قاي نارسەگە دە عىلىمي ۇستانىممەن كەلەتىن امانتايدىڭ بۇلتارتپاس دالەلى بار. تۋ تۋرالى قۇجاتىن تولتىرعان كىسى ەت قىزۋىمەن 30 دەگەن تسيفردى جازىپ جىبەرىپ، ىلە-شالا ۇستىنەن سىزىپ تاستاپتى. الايدا ونىڭ سول اسىعىس قيمىلىنىڭ ءىزى كۋالىكتىڭ بەتىندە قالىپ قويعان. ەگەر جۋرناليست ەمەس، كريميناليست بولسا دا ءتاپ-ءتاۋىر جۇمىس ىستەپ كەتە بەرەتىن قيسىنتانۋشى امانتاي سونى اقىلمەن اڭداپ، بىلىممەن بارلاپ ءبىلىپ وتىر.
ءبىرىنشى مامىردىڭ تابيعاتى سەكىلدى مىنەزى وتە جايدارى، ادام بالاسىنا ەشقاشان جاماندىق ويلامايتىن اقكوڭىل سۇلەيمەن مامەت اعام دا قۇجات بويىنشا ءدال وسى كۇنى تۋعان. ال شىندىعىنا كەلسەك، ول كىسى «ەنشاللا، ىرىزدىقتان كەندە بولمان، كەلىپپىن دۇنيەگە قوڭىر كۇزدە» دەپ مۇرات موڭكەۇلى ايتقانداي، ناعىز قوڭىر كۇزدە، ياعني، 28 قىركۇيەككە تۋىپتى. نەگىزى، قارا ءسوزدىڭ حاس شەبەرلەرى مۇحتار اۋەزوۆ، شەرحان مۇرتازا، ورالحان بوكەيدى حالقىمىزعا تارتۋ ەتكەن 28 قىركۇيەك قاي كۇننەن كەم؟! بىراق مەرەكەشىلدىك پە، الدە قۇجاتتى كەش الۋ ءداستۇرى مە، كىم ءبىلسىن، ۇيدەگى ۇلكەندەر سۇلەيمەن اعامنىڭ دا تۋ تۋرالى كۋالىگىنە 1 مامىردى جاقسىلاپ تۇرىپ قوندىرعان. نەسى بار، «مىناۋ دا جۇرە بەرسىن...» دەگەندەي، بۇل دا ءبىر ءتاۋىر كۇن!
ۇمىتپاسام، كۇنى كەشە عانا ومىردەن وتكەن تەلەجۋرناليستيكانىڭ تۇيعىنى نۇرتولەۋ يمانعاليۇلىنىڭ دا ەكى تۋعان كۇنى بار ەدى. 1 مامىر جانە 14 مامىر. قايسىسى شىن تۋعان كۇنى ەكەنى ەسىمىزدە جوق. بىرەۋى قاعازدا، بىرەۋى سانادا... تاعى ءبىر ءىنى-دوسىم، جاقىندا عانا ەل-جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزىپ، وقىرمانعا «وت پەن سۋ» دەگەن ەرەكشە رومانىن ۇسىنعان يمانعازى نۇراحمەتۇلىنىڭ تۋعان كۇن حيكاياسى ءتىپتى قىزىق. قىتاي جەرىندە تۋعان يمەكەمنىڭ قۇجاتتارىن تولتىرعان ادام ونىڭ تۋعان كۇنىن كلاسىنداعى باسقا ءبىر بالانىڭ تۋعان كۇنىمەن شاتاستىرىپ الىپ، قولما-قول الماستىرىپ بەرە سالىپتى. 1967 جىلى 1 مامىردا كىندىگى كەسىلگەنى اللاعا ايان يمانعازى ءالى كۇنگە دەيىن قۇجات بويىنشا قاداسى قاعىلعان 1966 جىلعى 14 ءساۋىر دەگەن تۋعان كۇنمەن بىتە قايناسىپ كەلەدى. ءومىردىڭ وتكەلەكتەرىنەن ءوتىپ، تالاي وت پەن سۋدان امان كەلە جاتقان جىگەرلى جىگىت وزگە مەملەكەتتە باياعىدا قاتتالعان قۇجاتىن ەندى قالاي اۋىستىرماق؟ ءسويتىپ، تالاي ءساۋىر تالاي مامىردىڭ سوڭىنان قالماي ۇنەمى ىلەسىپ كەلەدى.
قۇجاتىنا 1 مامىر قونجيعان ءوزىمىز دە «وڭىپ» تۇرعان جوقپىز. كوك جۇزىنە العاش رەت ادام اتتانعان ايتۋلى وقيعادان كەيىن تۋرا ءبىر جىل وتكەندە اجارى ايداي، شاڭداعى مايداي، كۇن ساۋلەلى قاراتەرەڭنىڭ توپىراعىندا تۋعان بىزگە دە عارىش الەمىنە، عارىشكەرلەردىڭ تۇلعاسىنا، گالاكتيكانىڭ قىر-سىرىنا بايلانىستى ءتۇرلى ەسىم قويۋ جونىندە بىرقاتار ماسەلەلەر قوزعالىپ، سونىڭ ءبارى تۋعان كۇنىمىزدى بۇدان دا تانىمالداۋ مەرەكەگە تەلۋمەن اياقتالعان كورىنەدى...
اي، وسى زامانى بەرتىندەۋ ۋىزداي جاس جىگىتتەر شىنىمەن-اق 1 مامىردا تۋعان شىعار دەپ ايرىقشا تالانتتى ءىنىم، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى راۋان كەنجەحانۇلىنا حابارلاستىم. جاقسى اكە مەن ارداقتى انانىڭ، ەل-جۇرتىنىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، ىنىلىگىن دە، ىرىلىگىن دە كورسەتىپ جۇرگەن پاراساتتى پەرزەنتتى قۇتتىقتاپ، اعالىق اق تىلەك ايتتىم سويتسەم، ءبىزدىڭ راۋان دا 1 مامىردا ەمەس، 30 ساۋىردە دۇنيەگە كەلىپتى... مەيلى، ءبارىبىر 1 مامىر ونىڭ دا قۇجاتىن ايشىقتاپ، اجارىن اشىپ تۇر. ءبىز سەنەن ءبارىبىر بەزىنە قويماسپىز، ءبىرىنشى مامىر!
جارايدى، تاعدىرى 1 مامىرمەن تامىرلاسىپ كەتكەن اعالارىم مەن اپكەلەرىم، ىنىلەرىم مەن قارىنداستارىم، جۇرەكتە جاتتالعان، قۇجاتتا قاتتالعان بۇگىنگى تۋعان كۇندەرىڭىز قۇتتى بولسىن! بارىڭىزگە دە امان-ساۋلىق تىلەيمىز!
باۋىرجان ومارۇلى
