(Mamyrǵa matalǵan sáýirdiń sábıleri haqynda)
Jalpy, birshama toıshyldaý hám epteý merekeshildeý jurt ekenimiz ras qoı. Sondyqtan bolsa kerek, jaqyn-jýyq, aǵaıyn-týystyń birazy týǵan kúnderine deıin belgili bir merekege oraılastyrady. Shyndyǵynda da shattyǵy mol shýaqty meıram kúnderi ómirge kelgender óte kóp. Ásirese, aıtýly eki merekede – 1 qańtar men 1 mamyrda dúnıe esigin ashqandar jetip artylady.
Árıne, bizdiń birinshimaıtanýshy nemese týǵankúntanýshy emes ekenimiz aıdan anyq. Degenmen, bul taqyryptyń da tumsyǵyn túrtkilep kóreıikshi.
1 mamyr... Bul merekeni jer sharyn mekendegen búkil halyqtyń úshten ekisi toılaıdy. Kóptegen memleketterde mamyrdyń birinshi kúni eńbek meıramy retinde sıpattalady. Erterekte jumysshylardyń túrli ereýilderi naqty osy kúnnen bastaý alǵan desedi. Sol 1 mamyr on toǵyzynshy ǵasyrdyń aıaǵynan beri jalpyǵa birdeı eldik dástúrden tys qalyp kórmepti. Tek ár eldegi ataýy ár túrli. Baıaǵyda, Italııada Mýssolını bılik qurǵan dáýirde 1 mamyr 21 sáýirge aýystyrylypty. Merekeni táýir kórse de, mamyrdyń birin onsha unata qoımaǵan dıktator búlikshilerdiń bas kóterýin eske salatyn bul kúndi beri qaraı jyljytyp ákelipti. Baqandaı jıyrma kúnge... Keshegi Keńes Odaǵy kezinde jurt bitken alaýlatyp-jalaýlatyp, erýletip-sherýletip júrip toılaıtyn meıramnyń kókesi osy edi. Teginde, 1 mamyrdaǵy týǵan kúnderdiń qatar turǵan sáýirmen sabaqtastyǵyna da osy sekildi túrli mysaldar arqaý boldy-aý deımin.
Sonymen, 1 mamyr... Bul kúni tulǵasy tarıhymyzǵa tańbalanǵan, elimizge eńbegi sińgen birqatar belgili kisiler dúnıege kelipti. Oıymyzǵa túskenin ǵana aıtaıyq... Ataqty sýretshi Qanafııa Teljanov, memleket jáne qoǵam qaıratkerleri Nına Qaıýpova, Eleýsin Saǵyndyqov, Rozaqul Halmuradov, akademık-fılosof Ábdimálik Nysanbaev, mádenıet maıtalmany Úmithan Muńalbaeva, oqaly generaldar Ardaq Áshimbekuly men Meıram Aıýbaev, jastaıynan joǵary qyzmet istep, bıikke umtylǵan egiz arý Ásel jáne Ásem Núsipovalar jáne basqalar dúnıeniń dıdaryn 1 mamyrda kórgen. Sonymen qatar, úlken-kishini irili-usaqty jańalyq-habarlarmen jurtty únemi azyqtandyryp otyratyn, eliniń qatary esepsiz, halqynyń qatary qısapsyz Feısbýk patshalyǵynyń turaqty turǵyndary – belgili akter, jeltoqsan qaharmany Meıram Qaısa, asa daryndy aıtysker qyzymyz Aınur Tursynbaeva, asyldyń synyǵy, tektiniń tulpar bop týǵan tuıaǵy Arnur Kósheneev, ulaǵatty ustaz, parasatty pedagog Aısulý Tásimova, tanymal jýrnalıster Meıram Janádilov, Meırambek Shildebaev, Nurbol Almanov jáne basqalar mamyrdyń alǵashqy kúninde jaryq álemge jol ashqanyn áleýmettik jeli jeldeı esip, tún ortasynan beri tynbaı málimdep jatyr...
1 mamyr kúni kindik qany tamǵan sheteldikter de barshylyq. Orys jazýshysy Vıktor Astafev, akter Sergeı Zaharov, telejýrnalıst Elena Hanga solardyń qatarynda. Tipti, bir kezde qazaq jerinde eki-úsh jyl jumys istep, keıin el-jurtty qandy qyrǵynǵa ushyratqan, esiminen el shoshıtyn Ejovqa deıin kózin dál osy kúni tyrnap ashqanǵa uqsaıdy.
Biraq... bir qyzyǵy, sol 1 mamyrda týǵan kisilerdiń kóbisi shyndyǵyna kelgende... 1 mamyrda týmaǵan. Ne oǵan deıin, ne sál keıin... Bul da qazaqtyń bir dástúrli daǵdysy. Sebepteri ár túrli. Bireý týý týraly qujatty kesh alady. Ekinshisi jańa týǵan perzentiniń meken-jaıy aýyldyq keńestiń ortalyǵynan alysta bolýyn syltaýratady Úshinshisiniń kýálikti toltyrýǵa baryp keletin ýaqyty nemese jiberetin adamynyń reti bolmaıdy. Tórtinshisine besikte jatqanyna bes-alty táýlik bolǵan balasynyń jaı kúnnen góri merekede týǵany tıimdirek hám bedeldirek sııaqty kórinedi. Áıteýir, jeleý kóp. Birde el jaqtaǵy bir ájemiz nemeresiniń atyn jazdyryp, kýálik alyp kelý úshin aýdanǵa barypty. Tirkeý mekemesine kirse, sol kúni qas qylǵandaı, ústel basynda bir orys kelinshek otyrady. «Áje, qyz balanyń atyn kim qoıasyz?» dep surasa, álgi apamyzdyń oılap kelgen esimi qapelimde esine túspeıdi. Sosyn bar orysshasyn jınap, umytyp qalǵanyn aıtqysy kep, «Oı, zábıla...» deıdi ǵoı. Orys kelinshek sózge kelmesten kýálikke Zábıla dep jazyp beripti. Sol Zábıla Ótepbergenqyzy – qazir kovıdpen kúresip júrgen bilikti dárigerlerdiń biri. Sondaı-aq, osyndaı tosyn jáıtterge baılanysty kóptegen adamnyń aty ǵana emes, týǵan kúnderi de jańsaq jazylyp ketken. Bul máseleniń 1 mamyrda dúnıege kelgenderge de qatysy bar...
Máselen, jaqyn aralasatatyn adamdarymnyń ómirinen-aq mysal keltirip kórelik. Sonaý stýdent kezimnen qatar kele jatqan úzeńgiles dostarym, sóz óneriniń zergerleri Baýyrjan Jaqyp, Aıtken Esdáýlet, Amantaı Shárip jáne Amantaıdyń úıindegi maıysqan Mıra kelinim qujat boıynsha 1 mamyrda týǵan. Al endi osylardyń ishinde dári-dármektiń bilgiri, bizdiń ıbaly kelin – Mıra Omardan basqasy 1 mamyrda týmaǵan. Baýkeń 27 sáýirde, Aıtekeń 29 sáýirde, Amantaı 30 sáýirde ómirge kelgen. Bul turǵyda ata-anasynyń aýyzsha kýáligi óz aldyna, qaı nársege de ǵylymı ustanymmen keletin Amantaıdyń bultartpas dáleli bar. Týý týraly qujatyn toltyrǵan kisi et qyzýymen 30 degen ıfrdy jazyp jiberip, ile-shala ústinen syzyp tastapty. Alaıda onyń sol asyǵys qımylynyń izi kýáliktiń betinde qalyp qoıǵan. Eger jýrnalıst emes, krımınalıst bolsa da táp-táýir jumys istep kete beretin qısyntanýshy Amantaı sony aqylmen ańdap, bilimmen barlap bilip otyr.
Birinshi mamyrdyń tabıǵaty sekildi minezi óte jaıdary, adam balasyna eshqashan jamandyq oılamaıtyn aqkóńil Súleımen Mámet aǵam da qujat boıynsha dál osy kúni týǵan. Al shyndyǵyna kelsek, ol kisi «Enshalla, yryzdyqtan kende bolman, Kelippin dúnıege qońyr kúzde» dep Murat Móńkeuly aıtqandaı, naǵyz qońyr kúzde, ıaǵnı, 28 qyrkúıekke týypty. Negizi, qara sózdiń has sheberleri Muhtar Áýezov, Sherhan Murtaza, Oralhan Bókeıdi halqymyzǵa tartý etken 28 qyrkúıek qaı kúnnen kem?! Biraq merekeshildik pe, álde qujatty kesh alý dástúri me, kim bilsin, úıdegi úlkender Súleımen aǵamnyń da týý týraly kýáligine 1 mamyrdy jaqsylap turyp qondyrǵan. Nesi bar, «Mynaý da júre bersin...» degendeı, bul da bir táýir kún!
Umytpasam, kúni keshe ǵana ómirden ótken telejýrnalıstıkanyń tuıǵyny Nurtóleý Imanǵalıulynyń da eki týǵan kúni bar edi. 1 mamyr jáne 14 mamyr. Qaısysy shyn týǵan kúni ekeni esimizde joq. Bireýi qaǵazda, bireýi sanada... Taǵy bir ini-dosym, jaqynda ǵana el-jurtty eleń etkizip, oqyrmanǵa «Ot pen sý» degen erekshe romanyn usynǵan Imanǵazy Nurahmetulynyń týǵan kún hıkaıasy tipti qyzyq. Qytaı jerinde týǵan Imekemniń qujattaryn toltyrǵan adam onyń týǵan kúnin klasyndaǵy basqa bir balanyń týǵan kúnimen shatastyryp alyp, qolma-qol almastyryp bere salypty. 1967 jyly 1 mamyrda kindigi kesilgeni Allaǵa aıan Imanǵazy áli kúnge deıin qujat boıynsha qadasy qaǵylǵan 1966 jylǵy 14 sáýir degen týǵan kúnmen bite qaınasyp keledi. Ómirdiń ótkelekterinen ótip, talaı ot pen sýdan aman kele jatqan jigerli jigit ózge memlekette baıaǵyda qattalǵan qujatyn endi qalaı aýystyrmaq? Sóıtip, talaı sáýir talaı mamyrdyń sońynan qalmaı únemi ilesip keledi.
Qujatyna 1 mamyr qonjıǵan ózimiz de «ońyp» turǵan joqpyz. Kók júzine alǵash ret adam attanǵan aıtýly oqıǵadan keıin týra bir jyl ótkende ajary aıdaı, shańdaǵy maıdaı, kún sáýleli Qaratereńniń topyraǵynda týǵan bizge de ǵarysh álemine, ǵaryshkerlerdiń tulǵasyna, galaktıkanyń qyr-syryna baılanysty túrli esim qoıý jóninde birqatar máseleler qozǵalyp, sonyń bári týǵan kúnimizdi budan da tanymaldaý merekege telýmen aıaqtalǵan kórinedi...
Aı, osy zamany bertindeý ýyzdaı jas jigitter shynymen-aq 1 mamyrda týǵan shyǵar dep aıryqsha talantty inim, Garvard ýnıversıtetiniń túlegi Raýan Kenjehanulyna habarlastym. Jaqsy áke men ardaqty ananyń, el-jurtynyń úmitin aqtap, iniligin de, iriligin de kórsetip júrgen parasatty perzentti quttyqtap, aǵalyq aq tilek aıttym Sóıtsem, bizdiń Raýan da 1 mamyrda emes, 30 sáýirde dúnıege kelipti... Meıli, báribir 1 mamyr onyń da qujatyn aıshyqtap, ajaryn ashyp tur. Biz senen báribir bezine qoımaspyz, birinshi mamyr!
Jaraıdy, taǵdyry 1 mamyrmen tamyrlasyp ketken aǵalarym men ápkelerim, inilerim men qaryndastarym, júrekte jattalǵan, qujatta qattalǵan búgingi týǵan kúnderińiz qutty bolsyn! Bárińizge de aman-saýlyq tileımiz!
Baýyrjan OMARULY
