(Mamyrǧa matalǧan säuırdıŋ säbilerı haqynda)
Jalpy, bırşama toişyldau häm epteu merekeşıldeu jūrt ekenımız ras qoi. Sondyqtan bolsa kerek, jaqyn-juyq, aǧaiyn-tuystyŋ bırazy tuǧan künderıne deiın belgılı bır merekege orailastyrady. Şyndyǧynda da şattyǧy mol şuaqty meiram künderı ömırge kelgender öte köp. Äsırese, aituly ekı merekede – 1 qaŋtar men 1 mamyrda dünie esıgın aşqandar jetıp artylady. Ärine, bızdıŋ bırınşımaitanuşy nemese tuǧanküntanuşy emes ekenımız aidan anyq. Degenmen, būl taqyryptyŋ da tūmsyǧyn türtkılep köreiıkşı.
1 mamyr... Būl merekenı jer şaryn mekendegen bükıl halyqtyŋ üşten ekısı toilaidy. Köptegen memleketterde mamyrdyŋ bırınşı künı eŋbek meiramy retınde sipattalady. Erterekte jūmysşylardyŋ türlı ereuılderı naqty osy künnen bastau alǧan desedı. Sol 1 mamyr on toǧyzynşy ǧasyrdyŋ aiaǧynan berı jalpyǧa bırdei eldık dästürden tys qalyp körmeptı. Tek är eldegı atauy är türlı. Baiaǧyda, İtaliiada Mussolini bilık qūrǧan däuırde 1 mamyr 21 säuırge auystyrylypty. Merekenı täuır körse de, mamyrdyŋ bırın onşa ūnata qoimaǧan diktator bülıkşılerdıŋ bas köteruın eske salatyn būl kündı berı qarai jyljytyp äkelıptı. Baqandai jiyrma künge... Keşegı Keŋes Odaǧy kezınde jūrt bıtken alaulatyp-jalaulatyp, eruletıp-şeruletıp jürıp toilaityn meiramnyŋ kökesı osy edı. Tegınde, 1 mamyrdaǧy tuǧan künderdıŋ qatar tūrǧan säuırmen sabaqtastyǧyna da osy sekıldı türlı mysaldar arqau boldy-au deimın.
Sonymen, 1 mamyr... Būl künı tūlǧasy tarihymyzǧa taŋbalanǧan, elımızge eŋbegı sıŋgen bırqatar belgılı kısıler düniege kelıptı. Oiymyzǧa tüskenın ǧana aitaiyq... Ataqty suretşı Qanafiia Teljanov, memleket jäne qoǧam qairatkerlerı Nina Qaiupova, Eleusın Saǧyndyqov, Rozaqūl Halmūradov, akademik-filosof Äbdımälık Nysanbaev, mädeniet maitalmany Ümıthan Mūŋalbaeva, oqaly generaldar Ardaq Äşımbekūly men Meiram Aiubaev, jastaiynan joǧary qyzmet ıstep, biıkke ūmtylǧan egız aru Äsel jäne Äsem Nüsıpovalar jäne basqalar dünienıŋ didaryn 1 mamyrda körgen. Sonymen qatar, ülken-kışını ırılı-ūsaqty jaŋalyq-habarlarmen jūrtty ünemı azyqtandyryp otyratyn, elınıŋ qatary esepsız, halqynyŋ qatary qisapsyz Feisbuk patşalyǧynyŋ tūraqty tūrǧyndary – belgılı akter, jeltoqsan qaharmany Meiram Qaisa, asa daryndy aitysker qyzymyz Ainūr Tūrsynbaeva, asyldyŋ synyǧy, tektınıŋ tūlpar bop tuǧan tūiaǧy Arnūr Köşeneev, ūlaǧatty ūstaz, parasatty pedagog Aisūlu Täsımova, tanymal jurnalister Meiram Janädılov, Meirambek Şıldebaev, Nūrbol Almanov jäne basqalar mamyrdyŋ alǧaşqy künınde jaryq älemge jol aşqanyn äleumettık jelı jeldei esıp, tün ortasynan berı tynbai mälımdep jatyr...
1 mamyr künı kındık qany tamǧan şeteldıkter de barşylyq. Orys jazuşysy Viktor Astafev, akter Sergei Zaharov, telejurnalist Elena Hanga solardyŋ qatarynda. Tıptı, bır kezde qazaq jerınde ekı-üş jyl jūmys ıstep, keiın el-jūrtty qandy qyrǧynǧa ūşyratqan, esımınen el şoşityn Ejovqa deiın közın däl osy künı tyrnap aşqanǧa ūqsaidy.
Bıraq... bır qyzyǧy, sol 1 mamyrda tuǧan kısılerdıŋ köbısı şyndyǧyna kelgende... 1 mamyrda tumaǧan. Ne oǧan deiın, ne säl keiın... Būl da qazaqtyŋ bır dästürlı daǧdysy. Sebepterı är türlı. Bıreu tuu turaly qūjatty keş alady. Ekınşısı jaŋa tuǧan perzentınıŋ meken-jaiy auyldyq keŋestıŋ ortalyǧynan alysta boluyn syltauratady Üşınşısınıŋ kuälıktı toltyruǧa baryp keletın uaqyty nemese jıberetın adamynyŋ retı bolmaidy. Törtınşısıne besıkte jatqanyna bes-alty täulık bolǧan balasynyŋ jai künnen görı merekede tuǧany tiımdırek häm bedeldırek siiaqty körınedı. Äiteuır, jeleu köp. Bırde el jaqtaǧy bır äjemız nemeresınıŋ atyn jazdyryp, kuälık alyp kelu üşın audanǧa barypty. Tırkeu mekemesıne kırse, sol künı qas qylǧandai, üstel basynda bır orys kelınşek otyrady. «Äje, qyz balanyŋ atyn kım qoiasyz?» dep sūrasa, älgı apamyzdyŋ oilap kelgen esımı qapelımde esıne tüspeidı. Sosyn bar orysşasyn jinap, ūmytyp qalǧanyn aitqysy kep, «Oi, zäbila...» deidı ǧoi. Orys kelınşek sözge kelmesten kuälıkke Zäbila dep jazyp berıptı. Sol Zäbila Ötepbergenqyzy – qazır kovidpen küresıp jürgen bılıktı därıgerlerdıŋ bırı. Sondai-aq, osyndai tosyn jäitterge bailanysty köptegen adamnyŋ aty ǧana emes, tuǧan künderı de jaŋsaq jazylyp ketken. Būl mäselenıŋ 1 mamyrda düniege kelgenderge de qatysy bar...
Mäselen, jaqyn aralasatatyn adamdarymnyŋ ömırınen-aq mysal keltırıp körelık. Sonau student kezımnen qatar kele jatqan üzeŋgıles dostarym, söz önerınıŋ zergerlerı Bauyrjan Jaqyp, Aitken Esdäulet, Amantai Şärıp jäne Amantaidyŋ üiındegı maiysqan Mira kelınım qūjat boiynşa 1 mamyrda tuǧan. Al endı osylardyŋ ışınde därı-därmektıŋ bılgırı, bızdıŋ ibaly kelın – Mira Omardan basqasy 1 mamyrda tumaǧan. Baukeŋ 27 säuırde, Aitekeŋ 29 säuırde, Amantai 30 säuırde ömırge kelgen. Būl tūrǧyda ata-anasynyŋ auyzşa kuälıgı öz aldyna, qai närsege de ǧylymi ūstanymmen keletın Amantaidyŋ būltartpas dälelı bar. Tuu turaly qūjatyn toltyrǧan kısı et qyzuymen 30 degen sifrdy jazyp jıberıp, ıle-şala üstınen syzyp tastapty. Alaida onyŋ sol asyǧys qimylynyŋ ızı kuälıktıŋ betınde qalyp qoiǧan. Eger jurnalist emes, kriminalist bolsa da täp-täuır jūmys ıstep kete beretın qisyntanuşy Amantai sony aqylmen aŋdap, bılımmen barlap bılıp otyr.
Bırınşı mamyrdyŋ tabiǧaty sekıldı mınezı öte jaidary, adam balasyna eşqaşan jamandyq oilamaityn aqköŋıl Süleimen Mämet aǧam da qūjat boiynşa däl osy künı tuǧan. Al şyndyǧyna kelsek, ol kısı «Enşalla, yryzdyqtan kende bolman, Kelıppın düniege qoŋyr küzde» dep Mūrat Möŋkeūly aitqandai, naǧyz qoŋyr küzde, iaǧni, 28 qyrküiekke tuypty. Negızı, qara sözdıŋ has şeberlerı Mūhtar Äuezov, Şerhan Mūrtaza, Oralhan Bökeidı halqymyzǧa tartu etken 28 qyrküiek qai künnen kem?! Bıraq merekeşıldık pe, älde qūjatty keş alu dästürı me, kım bılsın, üidegı ülkender Süleimen aǧamnyŋ da tuu turaly kuälıgıne 1 mamyrdy jaqsylap tūryp qondyrǧan. Nesı bar, «Mynau da jüre bersın...» degendei, būl da bır täuır kün!
Ūmytpasam, künı keşe ǧana ömırden ötken telejurnalistikanyŋ tūiǧyny Nūrtöleu İmanǧaliūlynyŋ da ekı tuǧan künı bar edı. 1 mamyr jäne 14 mamyr. Qaisysy şyn tuǧan künı ekenı esımızde joq. Bıreuı qaǧazda, bıreuı sanada... Taǧy bır ını-dosym, jaqynda ǧana el-jūrtty eleŋ etkızıp, oqyrmanǧa «Ot pen su» degen erekşe romanyn ūsynǧan İmanǧazy Nūrahmetūlynyŋ tuǧan kün hikaiasy tıptı qyzyq. Qytai jerınde tuǧan İmekemnıŋ qūjattaryn toltyrǧan adam onyŋ tuǧan künın klasyndaǧy basqa bır balanyŋ tuǧan künımen şatastyryp alyp, qolma-qol almastyryp bere salypty. 1967 jyly 1 mamyrda kındıgı kesılgenı Allaǧa aian İmanǧazy älı künge deiın qūjat boiynşa qadasy qaǧylǧan 1966 jylǧy 14 säuır degen tuǧan künmen bıte qainasyp keledı. Ömırdıŋ ötkelekterınen ötıp, talai ot pen sudan aman kele jatqan jıgerlı jıgıt özge memlekette baiaǧyda qattalǧan qūjatyn endı qalai auystyrmaq? Söitıp, talai säuır talai mamyrdyŋ soŋynan qalmai ünemı ılesıp keledı.
Qūjatyna 1 mamyr qonjiǧan özımız de «oŋyp» tūrǧan joqpyz. Kök jüzıne alǧaş ret adam attanǧan aituly oqiǧadan keiın tura bır jyl ötkende ajary aidai, şaŋdaǧy maidai, kün säulelı Qaratereŋnıŋ topyraǧynda tuǧan bızge de ǧaryş älemıne, ǧaryşkerlerdıŋ tūlǧasyna, galaktikanyŋ qyr-syryna bailanysty türlı esım qoiu jönınde bırqatar mäseleler qozǧalyp, sonyŋ bärı tuǧan künımızdı būdan da tanymaldau merekege telumen aiaqtalǧan körınedı...
Ai, osy zamany bertındeu uyzdai jas jıgıtter şynymen-aq 1 mamyrda tuǧan şyǧar dep airyqşa talantty ınım, Garvard universitetınıŋ tülegı Rauan Kenjehanūlyna habarlastym. Jaqsy äke men ardaqty ananyŋ, el-jūrtynyŋ ümıtın aqtap, ınılıgın de, ırılıgın de körsetıp jürgen parasatty perzenttı qūttyqtap, aǧalyq aq tılek aittym Söitsem, bızdıŋ Rauan da 1 mamyrda emes, 30 säuırde düniege kelıptı... Meilı, bärıbır 1 mamyr onyŋ da qūjatyn aişyqtap, ajaryn aşyp tūr. Bız senen bärıbır bezıne qoimaspyz, bırınşı mamyr!
Jaraidy, taǧdyry 1 mamyrmen tamyrlasyp ketken aǧalarym men äpkelerım, ınılerım men qaryndastarym, jürekte jattalǧan, qūjatta qattalǧan bügıngı tuǧan künderıŋız qūtty bolsyn! Bärıŋızge de aman-saulyq tıleimız!
Bauyrjan OMARŪLY
