ارقانىڭ اتاقتى كۇيشىسى ابىكەن حاسەنوۆتىڭ «قوڭىر» اتتى جوقتاۋ كۇيىن تىڭداعاندا ەزىلمەيتىن، ەلجىرەمەيتىن قازاق جوق. ول وسىدان باسقا كۇي شىعارماعان، ءبىر عانا شىعارماسى ارقىلى ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ مىڭ مۇڭ-زارىن قوزعاي العان. «قوڭىر» دەگەن اتىندا دا كۇيدىڭ بىزگە تىلسىم كيە-كەپيەتى بار...
قازاقتىڭ كۇي ونەرىندەگى «قوسباسار»، «تولعاۋ»، «بالبىراۋىن»، «اقجەلەڭ»، «بايجۇما» سەكىلدى تۋىندىلاردىڭ ىشىندەگى ءبىر ايتۋلى ۇلگى – «قوڭىر». «قوڭىر» – دومبىرا، قوبىز، سىبىزعىعا بىتكەن كۇي، ەجەلدەن اۋەزى قالىپتاسقان كوشەلى ونەر، اۋەلدە تارتىلۋ مىنەزىنە قاراي – «جايقوڭىر»، «مايداقوڭىر»، «نازقوڭىر»، «اسەمقوڭىر»، «اربيان قوڭىر» ت.ب. دەپ بولىنە جىكتەلگەن، كەيىن بىرىڭعاي مەكتەبي جول بولىپ كەتتى. دومبىراشىلار اراسىندا بۇل ۇلگى ەرتەدەن «الپىس ەكى قوڭىر» دەپ ەرەكشە ارداقتالادى، ياعني، ادامنىڭ «الپىس ەكى تامىرىن يىتەتىن كيەلى اۋەن» دەگەن سوزگە پاراپار، قوڭىرلاتا شەرتىلەتىن تۋىندىلار توبى دەگەنى. ەرتەرەكتە، XVII-XVIII عاسىرلاردا قوڭىر كۇيلەر كوبىنەسە سىبىزعىدا، قوبىزدا تارتىلعان، ارەگىدىك دومبىرادا دا شەرتىلگەن جاعدايلارى بولعان، بىراق جاپپاي ءۇردىسى نەكەن-ساياق دەسە دە بولادى (ىقىلاستىڭ «قوڭىرى» سۇگىرگە اۋىسقان سەكىلدى), سەبەبى ۇلىس-وردالىق، حاندىق كەزەڭدەگى كۇيلەردىڭ كوبىسى قاھارلى، داۋىلدى بولدى، ابىلايدىڭ، بايجىگىتتىڭ زامانىندا بىرىڭعاي جاۋىنگەرلىك ۇران كۇيلەر شىققانى تاريحتان بەلگىلى. «قوڭىردىڭ» سازى قورقىت زامانىنان بار دەسەك تە كەيىنگى كەزەڭدەردە تەك اق پاتشانىڭ وتارى بولعان كەزەڭنەن بەرى عانا ۇدەرىس العان دەپ ۇعىنساق قاتەلەسە قويمايمىز. ياعني، «قوڭىر» – مۇڭدى، قايعىلى، ازالى، شەرلى، زارلى كۇيلەر، دەسەك تە كەز كەلگەن قوڭىر اتاۋلى كۇيدىڭ ءون بويىنان ىزا-كەك ەسىپ تۇراتىنى راس. قوڭىرسازدى كۇيلەردى – قازىرگى ۇعىمعا ساي «پروتەست مۋزىكاسى» دەپ تە جىكتەۋگە بولادى. كۇي جانرلارىنىڭ ىشىندەگى انىق وپوزيتسيالىق رەڭكى بارى وسى «قوڭىر» توپتاماسى. ءابۋناسىر ءال-فارابي اتامىزدان قالعان، كەيىننەن الەمنىڭ ورتاق يگىلىگىنە اينالعان ۇلكەن مۋزىكا ىلىمىنە سالساق، «قوڭىر» لاتىننىڭ «مينور» دەگەن سوزىنە ساي كەلەتىندەي. جاراتىلىستاعى ساز بىتكەننىڭ ءبارى «ماجور»، «مينور» دەگەن ەكى لادقا (پەنتاتونيكانى قوسپاعاندا، ول دا وسىلاي ەكىگە جارىلادى) بولىنەتىنى بەلگىلى، وسى ەكەۋىن قازاقى ۇعىمعا سالعاندا «ماجور» – قۋانىشتى، شاتتىقتى، «مينور» – مۇڭ-شەمەندى، باسىلعان كوڭىلدى بەينەلەيتىن مىنەزدەمەلىك انىقتاۋشى تەرميندەر. ارينە، قازاق مۋزىكاسىندا وسى ەكى لادتان بولەك تۇركى-مۇڭعۇلدىڭ ايگىلى «بەسپەرنەسى» (پەنتاتونيكا لادى) بولعاندىقتان، كەيدە ەۋروپالىق مۋزىكا تەورياسىنىڭ وسى ءبىر قاعيدا-ۇيعارىمى قازاق حالقىنىڭ مۋزىكا مادەنيەتىندە تولىق ەسكەرىلە بەرمەيتىن قىرىنى جانە بار، ياعني تۋىندىنى مىنەزدەۋگە كەلگەندە قازاقى اۋەن لادقا تاۋەلدى ەمەس. تاعى دا «قوڭىرعا» كەلەيىك. بارلاي كەلگەندە، دومبىراداعى «قوڭىر» كۇيلەردىڭ قالىپتاسقان فورماسى تاتتىمبەت زامانىنان باستالادى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. كەزىندە ابىكەن حاسەنوۆتەن لاتيف حاميدي جازىپ العان تاتتىمبەتتىڭ ءبىرىنشى «قوسباسارى» وسى قوڭىر كۇيلەردىڭ ناعىز كلاسسيكالىق ۇلگىسى بولا الادى. قوڭىر كۇيلەردىڭ حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان ءبىر اتى – «قوسباسار» («مينور» لادىنداعى تۇرلەرى), ەگەر قوڭىرلىق مىنەز كۇيدىڭ لادتىق تابيعاتىن تانىتسا، قوسباسارلىق قاسيەت ونىڭ ورىندالۋ ەرەكشەلىگىن پاش ەتەدى. قوڭىرسازدى-قوسباسارلى كۇيلەر ارقا كۇيشىلەرىنىڭ ىشىندە يتاياق پەن سايدالى سارى توقادا، سەمبەك پەن قىزداربەكتە، ءابدي مەن بەگىمسالدا بار (ماماندارعا تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن: وڭ بۇراۋداعى قوڭىر كۇيلەر بۇعالىقتا – «رە مينوردا»، «سول مينوردا»، بەل ساعالىقتا «ليا مينوردا» تارتىلادى). يتاياق، دايراباي، اققىزدا تازا قوڭىر لادتاعى كۇي جوق، بىراق ولار كوڭىلگە تيەتىن قوڭىرسازدى ينتوناتسيانى ماجور لادىمەن دە كوركەم بەينەلەي العانىن بىلەمىز. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا، ياعني حح-ءححى عاسىرلاردا دالالىق كۇيشىلىك ءداستۇردىڭ ورنىنا جازباشا نوتالى جۇيە ەنگەننەن سوڭ ءداستۇرلى قوڭىرساز كۇيلەر تارتىلماي كەتتى. تارتىلسا دا ول باياعى ازات مازمۇنىنان تايقىپ، جەكە باستىڭ ءپانداۋي كۇيىتىنە، بولماسا جاس كوڭىلدىڭ اۋەزەسى مەن قىزويناق ليريكاسىن جىرلاۋعا ويىسىپ كەتتى. قازىرگى ەگەمەن زامانىمىزدا تۋعان قوڭىر كۇيلەر دە وسىنداي حالدە، شىنشىلدىعى بولعانمەن كومپوزيتسياسى مەن فورماسى قوڭىرسازدىلىقتان ادا، بايىرعى سابىرى مەن سالتى ساقتالماعان، باسار ساۋساقتاعى «ءدىرىل» (ۆيبراتو) مەن دومبىرانىڭ القىمىن شىرەي تارتۋ ادەتى «قوڭىردىڭ» ابدەن بەرەكەسىن قاشىرعانىن سىرت كوزدەن جاسىرۋ قيىن. وسى ءۇشىن ۇيرەتۋشى ۇستازدى دا، ۇيرەنۋشى شاكىرتتى دە كىنالاۋ قيىن، ويتكەنى، كۇي ساباقتاستىعى ءبىر ۇزىلگەن جىبەك ارقان سەكىلدى، جالعاۋ بەرمەيدى. وسىنىڭ بىرنەشە وزەكتى سەبەبى بار. كەشەگى الاساپىران قازان توڭكەرىسى، اشارشىلىق، رەپرەسسيا، ونىڭ سوڭىن الا ۇرانداتقان سوتسياليستىك قوعامدا قوڭىرسازدى كۇي تارتقان كىسى «فەوداليزمدى كوكسەۋشى»، «الاششىل» دەپ ايىپتالدى، ايدالدى، اتىلدى. ونىڭ ورنىنا جاڭا زاماننىڭ «قارىشتى قادامىن»، «سوتسياليستىك يندۋستريانىڭ» وركەنىن جىرلاعان ەكپىندى كۇيلەر پايدا بولدى. جۇيەنىڭ الدىندا جىگەرى جاسىماعان ەشبىر ونەرپاز قالعان جوق. وسى جەردە قانداي دا ءبىر ۇلتقا دەگەن ماحابباتتىڭ سوڭى ولىممەن بىتەتىن كەر زاماندا قارسىلىق كۇيىن تولعاۋدان تايىنباعان، تايماعان كۇيشىلەرىمىزدىڭ ءبىرى – ابىكەن حاسەنوۆ بولعانىنا قايران قالامىز، «قوڭىرداي» سۇراپىل كۇيدى شىعارعان سوڭ قالايشا اتىلىپ، ايدالىپ كەتپەگەنىنە تاڭ قالماسقا شارا جوق. ول ءوز كۇيىنىڭ اتىن «مايداقوڭىر»، «جايقوڭىر» دەگەندەيىن ەسكىشە سالتپەن اسپەتتەپ جاتپادى، قۇيرىق-جالى كۇزەلگەن تۇلداي، تەك قانا «قوڭىر» دەپ جالقى سوزبەن اتادى، بۇل ونىڭ كۇيدىڭ ىشىندەگى سىردى سۇق كوزدەن جاسىرعانداعىسى بولدى. كۇيشى «قوڭىرعا» ەشقانداي ات قويىپ ايگىلەمەي شەرتۋى ارقىلى كەزىندە زامانداستارىن بىرقىدىرۋ تىكسىنتىپ العان كورىنەدى. كۇيشىمەن جاقىن ارالاس بولعان مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان يگى جاقسىلار دا «ابىكەننىڭ مۇنىسىنا نە جورىق؟ كۇيىنە ات قويماعانى قالاي بولعانى؟» دەپ تاڭدانعان ەكەن دەسەدى، ونىسى «ابىكەننىڭ كۇيى نەگە ءسوتسياليزمدى جىرلاماعان، نەگە جاسامپاز ومىرگە لايىق ات قويماعان؟» دەگەنگە سايادى، سەبەبى ول كەزدەگى رۋحي تۋىندىلاردىڭ ءبارى جۇيەنىڭ ىعىنا جىعىلا شىعارىلاتىن بولعان. كوزى تىرىسىندە قولىنا دومبىرا ۇستاعاندى وزىنە تەڭ كورمەگەن دارا كۇيشىنىڭ ءومىرى دە، شىعارماشىلىق تاعدىرى دا ءالى كۇنگە دەيىن كوپكە اشىلماعان سىرلى ساندىق كۇيى كەلە جاتىر. ابىكەننىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى كىمدەر قالام تەربەمەدى؟ احمەت جۇبانوۆ، لاتيف حاميدي، ءۋالي بەكەنوۆ، تاكەن الىمقۇلوۆ، ءجۇسىپ التايباەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ، ءومىر كارىپ، كامەل ءجۇنىسوۆ... راس، كۇيتانىمعا، عىلىمعا ەرەسەن باعالى وسىناۋ ەڭبەكتەردىڭ بارىندە ابىكەننىڭ اسقاق تۇلعاسى، شالقار سازگەرلىگى، ازاماتتىق مىنەزى جاقسى سۋرەتتەلەدى. كەرەك بولسا كۇيشىلىگىمەن قاتار ونىڭ قازاقتىڭ ماڭدايالدى اكتەرى بولعانى، ساحنادا سانسىز كەيىپكەرلەردى سومداعانى، سول ءۇشىن ۇكىمەتتەن العان مارتەبە-ماراپاتى دا زەرتتەۋشىلىكتىڭ قىراعى كوزىنەن تىس قالماعان. بىراق، وسىناۋ عىلىمي ىزدەنىستەردى ءوزارا سالىستىرعاندا كۇيشىنىڭ تىرشىلىگىنە قاتىستى كەلتىرىلگەن دەرەكتەر شاتىسىپ-بۇتىسىپ ءبىر ۋاجگە توقايلاسپايتىنى بايقالادى، وكىندىرەدى. ابىكەننىڭ تۋعان جىلى جايلى ءومىربايان دا ورنىقتى ەمەس. سوندىقتان قازىرگى تاڭدا ابىكەن حاسەنوۆتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان كۇي-مۇراسى دا تولىق تالداندى دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. قازاقتىڭ ۇلى كۇيشىلەرىنىڭ ءبىرى، تاتتىمبەت مەكتەبىنىڭ وزىق وكىلى – ابىكەن حاسەنوۆتىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى – زارزامان ەمەس، كەرزامان بولدى. ونىڭ كىندىك قانى تامعان جەر – قازىرگى قاراعاندى وبلىسى، شەت اۋدانى، ورتاۋ، قىزىلتاۋمەن جاپسارلاس جالپاق تاۋىنىڭ كوركەم باۋرايى. وسى جالپاقتىڭ ەتەگىندەگى قاراتال وزەنىنىڭ بويىندا ەل جايلاۋعا كوشكەن مامىراجاي ۋاقىتتا دۇنيەگە كەلگەن. «جاقسىدان جامان تۋسا دا، جاماننان جاقسى تۋسا دا، تارتپاي قويماس نەگىزگە»، حاسەننىڭ ابىكەنى وشاعىنان وت، قازانىنان قۇت كەتپەگەن، ايبىندى، شىنجىر بالاق، ءشۇبارتوس اۋلەتتەن ەدى. ول قازاق-جوڭعار سوعىسىندا اتى شىققان كوزسىز باتىر تاڭىبايدىڭ شوبەرەسى، سوندىقتان باباسىنىڭ ارۋاعىن سىيلاعان ەلدىڭ مەيىرىنە قانىپ، بۇلا بوپ ءوستى. اتاسى كوپباي ەل سۇراعان بي بولدى، بولىس بولدى. قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ۇرپاعى الشىنباي توبە بيلىك قۇرعاندا كوپباي وسكەنبايدىڭ قۇنانبايىمەن بىرگە قارقارالىنىڭ اعا سۇلتاندىعىنا تالاسقا تۇسكەن ەكەن، ەل اۋزىندا «الشىنباي قۇداسى بولعان سوڭ قۇنانبايعا بۇيرەگى بۇرىپ، كوپبايعا باسۋ ايتىپ ەدى» دەگەن اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە قالعان. ال ەندى ءوز اكەسى حاسەن بولسا ۇلىنىڭ ەل قاتارلى ءبىلىم الۋىنا، ونەرلى، ونەگەلى بولىپ وسۋىنە قامقور بولدى، اۋىل مەدرەسەسىندە وقىتىپ زەردەسىن اشتى، تەكتىدەن تەكتى سارالاپ، قارەكە نۇرلان بايدىڭ قىزى – كۇلشە سۇلۋدى ايتتىردى... ابىكەن دومبىرانى نەمەرە اعاسى ماقاشتان ۇيرەنەدى. ماقاش بولسا ارقانىڭ اتى شىققان كۇيشىلەرى – قىزداربەك، سەمبەك، ءابدي، اقمولدا، احمەتجاندارمەن ۇزەڭگىلەس بولعان، بويىنا بىتكەن ونەرىمەن ماڭايىنا قادىرى اسقان دارىندى دومبىراشى بولدى. ماقاش ابىكەنگە ابىلايدىڭ زامانىنان بەرى تارتىلىپ كەلە جاتقان ءوزى بىلەتىن حالىق كۇيلەرىن تۇگەل ۇيرەتەدى. ەندىگى جەردە ماقاش ابىكەننىڭ قابىلەتىن ءارى قاراي ۇشتاۋ ماقساتىمەن ءىنىسىن قىزداربەك، ءابدي، سەمبەكتەردىڭ قاسىنا قوسىپ، شالقار كۇيشىلەردىڭ ونەگەسىنە باۋلي باستايدى. سول كەزدە اتاق-ابىرويى تاتتىمبەتتەن كەم تۇسپەگەن شۇبىرتپالى يتاياق كۇيشىنىڭ قولىنان قۋات كەتىپ، كارى بۇركىتتەي قارتايعان شاعى ەكەن دەسەدى، اعاسى ماقاش ابىكەندى يتاياقتىڭ الدىنا الىپ بارعاندا، جاس كۇيشىنىڭ شالىمىن كورىپ رازىلىقپەن اق باتاسىن بەرگەن ەكەن دەيدى، ەل ەستەلىگى. ابىكەننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن تەرەڭ زەرتتەگەن جازۋشى كامەل ءجۇنىسوۆ ابىكەنگە باتا بەرگەن يتاياق ەمەس، قىزداربەك ەكەنىن ايتادى، سەبەبى سول ۋاقىتتاردا يتاياق كۇيشى دۇنيە سالعان، ال ەندى ەلدىڭ «يتاياقتان باتا الدى» دەگەنى يتاياقتىڭ ءوزى بولماسا دا كوزىندەي بولعان ءتول شاكىرتى – قىزداربەكتى ايتقانى ەكەن. يتاياق پەن تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن تاڭنان-تاڭعا تولعايتىن ءىرى كۇيشى قىزداربەك تە ول كەزدە ءبىراز جاسقا كەلىپ قالعان، ابىكەن ونى تىكەلەي ۇستاز تۇتقان. وسىلايشا قىزداربەكتەي الىپتان كۇيدىڭ دالالىق مەكتەبىنە ەركىن سۋسىنداعان ابىكەن ەندىگى جەردە تاتتىمبەت كۇيلەرىنە قۇلاش ۇرادى. سول زاماندا تاتتىمبەتتىڭ كۇيىن تۇگەسە تارتپاعان دومبىراشىنى ەل ونەرلىگە ساناماعان، «قىرىق بۋىن قوسباساردى» تاراۋىمەن، نۇسقاسىمەن يگەرۋ ەكى دومبىراشىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە قوياتىنداي ءىس بولمايتىن. ابىكەن قالىڭ قاراكەسەك ىشىندەگى تاتتىمبەتتىڭ كوزىن كورگەن، جولىن ۇستانعان ايگىلى ءىزباسارلارىنىڭ بارىنەن دەرلىك ۇلگى الدى، اياعىندا ءوزى دە بارماعىنا كۇي ۇيىرىلگەن ايگىلى داۋلەسكەرگە اينالدى، توپقا تۇسكەندە مەنمىن دەگەن تالاي دومبىراشىنى ىقتىرعان الەۋەتىن ەلى كوردى، ءسۇيسىندى، وسىدان كەيىن-اق «دومبىراعا ءتىل بىتىرگەن حاسەننىڭ ابىكەنى» اتاندى. حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى قازاق دالاسىنا «قىزىل قىرعىن – كەڭەس ۇكىمەتىمەن» بىرگە بەيبىت جاتقان ەلگە زور دۇربەلەڭ كەلدى، ەل جاقسىلارىنىڭ كوزىن جويۋ، حالىقتىڭ مالىن تاركىلەۋ سياقتى الا ناۋبەت ەلدى ابدەن تۇرالاتادى. ارقاداعى ەلىنە بەدەلى جۇرگەن اتاقتى كۇيشىلەرگە دە جاپپاي اياۋسىز رەپرەسسيا باستالادى. شولاق بەلسەندىلەر ولارعا «ەسكىلىكتى ناسيحاتتاۋشىلار» دەپ جالا جاۋىپ، شەتىنەن سوتسىز-سۇراقسىز قىرا باستايدى. 1928 جىلى سارمانتايدىڭ احمەتجانى، 1930 جىلى كارىبەك، 1931 جىلى ءابدي مەن سەمبەك سەكىلدى اتاقتى كۇيشىلەر اتىلادى. وسى وقيعادان كەيىن ءوزىن دە جاي قالدىرمايتىنىن سەزگەن ابىكەن قارقارالى، سەمەي جاققا قاشادى، ودان جىلىستاپ قىزىلجارعا جەتكەندە نكۆد-نىڭ قولىنا تۇسەدى. ابىكەندى «ساياسي قىلمىسكەر» رەتىندە 1931 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي تۇتقىنداپ، قىزىلجاردان اقمولانىڭ اباقتىسىنا ايداپ جىبەرەدى. وسىندا ءبىر جىلدان استام قاماقتا بولعان ابىكەندى اباقتى جەندەتتەرى بوساتىپ، ەلىنە جىبەرەدى. وسى وقيعا تۋرالى دا ەل ىشىندە ءارتۇرلى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر قالدى. ءبىر اڭىز بىلاي باياندالادى، ابىكەننىڭ تۇرمەنى كۇڭىرەنتىپ كۇي تارتقانىن كورگەن اباقتى باسشىلارى: «ونەرلى ەكەنسىڭ، باسىڭا ازاتتىق بەردىك، ءبىز سەنى كورگەن جوقپىز، سەن ءبىزدى كورگەن جوقسىڭ، ەلىڭە قايت!» دەگەن كورىنەدى. ەندى ءبىر اڭىزدا: «ءاي، ابىكەن، بايتال تۇگىلى باس قايعى بولدى، ەل اشتان قىرىلىپ جاتىر، ولسەڭ وبالىڭا قالمايىق دەپ سەنى جونىڭە جىبەرگەلى وتىرمىز، ءتۇن اۋا تۇرمەدەن قاشىپ شىق!» دەگەن ەكەن دەيدى. سودان قاماقتان بوساعان ابىكەن اقمولادان جاياۋلاپ جولعا شىعادى. تۋعان اۋىلىنا جەتكەندە جاپپاي اشتان قىرىلعان ەلدى كورەدى، ءوزىنىڭ ايەلى – كۇلشە، ودان وربىگەن جاھانشا مەن دالەلحان اتتى ۇلدارى، شاپي مەن باياۋ دەيتىن قىزدارى اشتان بۇرالىپ ولگەن. ايتەۋىر ارتىنان ەرگەن جالعىز قارىنداسى امان ەكەن، سوعان شۇكىرلىك ەتەدى. قارىنداسىن ەرتىپ جانساۋعالاپ، ىرزىق بەرەر اعايىن ىزدەپ شۇبىرىندى جولعا جاياۋ تۇسەدى. سودان بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ رۋلاس اپايى كىپيانى (اتاقتى ءانشى گۇلبارشىن اقپانوۆانىڭ ۇلكەن اناسى) تاۋىپ الادى. اشتىق ءوتىپ كەتكەن ەكەۋىن كىپيا ءبىر جىل كۇتىپ باعادى. «ولمەگەن قۇلعا بولدى جاز» دەگەندەي اشتىقتىڭ بەتى قايتقان سوڭ، 1934 جىلى ابىكەن قارىنداسىن ەلگە قالدىرىپ، ءوزى الماتىعا اتتانادى. الماتىعا ابىكەن ساكەن سەيفۋلليندى ساعالاپ بارادى. ونىڭ ءمانىسى بىلاي، سەيفوللانىڭ ساكەنى بوزبالا شاعىنان ابىكەنمەن جاقسى ارالاسقان، ءبىر جاعى اعاسى ماقاشتىڭ ايەلى وسى ساكەننىڭ جاقىن اپاسى ەدى، سوندىقتان ەكەۋىن جاقىنداستىراتىن قۇداندالىق جول تاعى بار. تاعى ءبىر سەبەپ، ەكەۋىنىڭ دە كەزىندە ونەرپاز بولىپ ەل كوزىنە قاتار تۇسكەندىگى ەدى. ساكەن اقىندىعىمەن قاتار كۇيدى دە ءتاۋىر شەرتەتىن. ۆ.ا.زاتاەۆيچ قازاقتىڭ ءانى مەن كۇيىن جيناعاندا ارقانىڭ شەرتپەلەرىن وسى ساكەننىڭ ورىنداۋىندا جازىپ العان بولاتىن، سوندىقتان ونىڭ دومبىراشىلىعى ابىكەننەن اسپاسا دا ابىكەننىڭ قاسىندا جۇرگەن جىگىت-جەلەڭدەردىڭ تارتىسىنا جەتەقابىل بولاتىن. سونىمەن قاتار ساكەن جاس كەزىندە ابىكەن اۋىلىنداعى مۇستافانىڭ ءباھرام اتتى قىزىنا عاشىق بولادى، قاتار قۇربى بولعان سوڭ ابىكەن دە ساكەننىڭ سويىلىن سوعىپ ءبىراز اۋرەگە تۇسكەن ەكەن. كامەل ءجۇنىسوۆتىڭ دەرەگىندە ساكەننىڭ «تاۋ ىشىندە» اتتى ءانى وسى ءباھرام سۇلۋعا ارنالعانى جازىلادى. ساكەن ابىكەندى جاقسى قارسى الىپ، قامقور بولىپ ونى جاڭادان اشىلعان قازاق دراما تەاترىنا (قازىرگى م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترى) ارتىستىك قىزمەتكە ورنالاستىرادى. ابىكەن وسى تەاتردا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قىزمەت ەتتى. بۇل سالاداعى ەڭبەگى ەلەنىپ مەملەكەتتىك ماراپاتتار تا الدى. قازاقتىڭ تەاتر ونەرىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ابىكەن حاسەنوۆتىڭ ەسىمى دە قۇرمەتپەن اتالادى، ونىڭ اكتەرلىك شەبەرلىگى تەاترتانۋشىلار تاراپىنان ايتىلماي قالعان كەزى جوق. تەاتردا قىزمەتتە جۇرگەندە ابىكەننىڭ الاپات كۇيشىلىگى الماتىعا جايىلدى. ونىڭ ونەرىنە كومپوزيتور لاتيف حاميدي قاتتى قىزىقتى. تاتتىمبەت شەرتپەلەرىن ابىكەننىڭ ورىنداۋىندا نوتاعا ءتۇسىرىپ كەيبىرىن وركەسترگە دە جازدى. قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلت اسپاپتارى وركەسترى تاتتىمبەتتىڭ «قوسباسار» كۇيىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىن ورىندادى. كەيىن ابىكەننىڭ ورىنداۋىنداعى ارقانىڭ كۇيلەرى راديودان دا ءجيى بەرىلە باستادى. سول كەزدە ماسكەۋدەن كەلگەن حالىق مۋزىكاسىن جيناۋشىلار ابىكەننىڭ ورىنداۋىنداعى كۇيلەردى وزدەرىنىڭ ورتالىق قورىنا جازىپ الىپ ءجۇردى، سوڭىندا تاتتىمبەتتىڭ «سارجايلاۋ»، «سىلقىلداق» سياقتى تۋىندىلارىن پاتەفونعا ارنالعان كۇيتاباق رەتىندە شىعاردى دا. دەگەنمەن، ول ابىكەننىڭ شىعارماشىلىعىن تولىق قامتيتىنداي ارەكەت بولا المادى، سەبەبى پاتەفونعا ارنالعان ءبىر كۇيتاباققا ءبىر نەمەسە ەكى عانا شىعارما جازىلاتىن. وسىدان كەيىن قازاق زيالىلارى ابىكەن مۇراسىن جيناستىرۋدى قولعا الدى. ابىكەننىڭ كۇيلەرىن ماسكەۋدەگى ارحيۆتەن الىپ، كۇيتاباققا جازىلۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن بەلگىلى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى راحمانقۇل بەردىباەۆ پەن فولكلورتانۋشى جارقىن شاكارىم بولدى. بۇل تۋرالى جارقىن اعا مىناداي ەستەلىك ايتادى: «1975 جىلدىڭ ءبىر كۇنى راحمانقۇل بەردىباەۆ اعا: «بالا، ەتىڭ تىرىلەۋ كورىنەدى، ماسكەۋگە بارىپ ابىكەن حاسەنوۆ ورىنداعان كۇيلەردىڭ كۇيتاسپالارىن الىپ كەل» دەپ قولىما اقشا ۇستاتىپ، مەنى ماسكەۋگە جىبەردى. سول جىلدارى كۇي دەگەن قاسيەتتى مۋزىكالىق جانرىمىز شەرتپە كۇي، توكپە كۇي دەگەن ەكى تاراۋمەن ەكىگە ايىرىلىپ، ەندى جۇرتشىلىقتىڭ كەشەۋلەپ قالعان شەرتپە كۇيدى دامىتامىز دەسىپ، شەرتپە كۇيدىڭ باستاۋىندا تۇرعان ابىكەن حاسەنوۆتىڭ كۇيتاباعىن شىعارۋ قاجەت بولعان تۇسى ەدى. مەن ماسكەۋدەن كەلگەنشە راحمانقۇل بەردىباەۆتىڭ ءوزى قازاق راديوسىندا ساقتالعان 5-6 كۇيدى، ابىكەننىڭ بۇرىن كۇيتاباققا شىققان ءبىردى-ەكىلى كۇيلەرىن جيناستىرىپ قويعان ەكەن. مەن ماسكەۋدەن ابىكەن ورىنداۋىندا بەلگىسىز جاتقان ونشاقتى كۇيلەردى اكەلدىم. ءسۇيتىپ راحمانقۇل بەردىباەۆ ەكەۋمىز ابىكەن ورىنداۋىندا تاسپاعا جازىلىپ قالعان 17 كۇيدى جيناپ كۇيتاباعىن شىعاردىق. بۇل جاڭالىقتى جەرگىلىكتى «ۆەچەرنايا الما-اتا» 1975 جىلدىڭ 30 جەلتوقسان كۇنگى سانىنا «نا ودنوم ديسكە» دەگەن اقپارات ماقالا جاريالاپ ەلدەن ءسۇيىنشى سۇرادى. ابىكەننىڭ كۇيتاباعىنىڭ شىعۋى ۇلكەن مادەنيەتىمىزگە جاڭا سەرپىلىس اكەلدى. جاس كۇيشىلەر بۋىنى ابىكەنشە تارتۋعا تالپىندى. شەرتپە كۇيدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلدى. ابىكەننىڭ تاسپالارى كينوقۇجاتتارعا، كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەرگە پايدالانىلدى. ابىكەن مانەرىندە كۇي شەرتىپ ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن – ەرمۇرات ۇسەنوۆ بولدى. ول «وتىرار سازى» فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق وركەسترىنىڭ كونتسەرتمەيستەرى جانە جەكە ورىنداۋشىسى بولىپ قىزمەت ەتكەن جىلدارى ابىكەننىڭ ورىنداۋشىلىق ءداستۇرىن بەلسەندى تۇردە ناسيحاتتادى. «قوڭىر» كۇيىنىڭ ۇلكەن كونتسەرت ساحنالارىنا شىعۋى، حالقىمەن قايتا تابىسۋى دا ەرمۇرات ۇسەنوۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى ەدى. ابىكەننىڭ «قوڭىردى» شىعارۋىنا بايلانىستى اۋىزشا-جازباشا دەرەكتەر ءارتۇرلى. ءبىر دەرەكتە ابىكەن بۇل كۇيدى اشارشىلىق جالماپ كەتكەن سۇيگەن جارى مەن ءتورت بالاسىن جوقتاپ شىعارعان دەسەدى. ەكىنشى ءبىر دەرەكتە ساكەن اتىلعاندا قايعىعا ءتۇسىپ شەرتكەن دەپ ايتىلادى. ءۇشىنشى دەرەكتە 1958 جىلدىڭ 22 اقپانىندا ساكەننىڭ اقتالعانى تۋرالى قازاقستان كپوك شەشىمى شىققاندا جان دوسىن ەسىنە الىپ، ەگىلىپ وتىرىپ شەرتكەن ەدى دەيدى. تاعى ءبىر دەرەكتە ابىكەن ءوز ەلىنىڭ شاكەن دەگەن قىزىن الىپ، ودان ەرمەك دەگەن بالاسى دۇنيەگە كەلگەندە قاتتى قۋانىپ، وسى «قوڭىردى» ارناپ تارتقان دەيدى. جازۋشى ءجۇسىپ التايباەۆ، ەتنوگراف اقسەلەۋ سەيدىمبەك سياقتى زەرتتەۋشىلەرىمىز «قوڭىردىڭ» شىعۋ بايانىن بىرقىدىرۋ سيپاي جازدى. بىراق ەكەۋى دە ناقتى وقيعاسىن تاپ باسىپ كورسەتپەدى، ونىڭ سەبەبى اراعا ۋاقىت سىنا قاعىپ كوپ نارسەنىڭ كوزدەن تاسا بولۋىنان، كۇيشى مۇراسىنا قاتىستى ناقتى دالەلدەردىڭ از بولۋىنان دەپ ويلايمىز. وسى ورايدا ساكەنتانۋشى عالىم، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى سەرىك وسپانوۆتىڭ مالىمەتى نازار اۋدارتادى. ول وزىنە دەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ جۇمىستارىن سالىستىرا كەلە «قوڭىردىڭ» ناقتى ساكەنگە شىعارىلعانى تۋرالى مىنا دەرەكتى جازادى: «...الايدا، بۇل كۇمانىمىزدى رىمجان ماجيتكىزى سەيفۋللينا اپامىزبەن ارادا بولعان مىنا اڭگىمە سەيىلتتى. بۇل جاڭا دەرەكتى مەن رىمجان اپايدىڭ ءوز اۋىزىنان 25 اقپان 2009 جىلى استانا قالاسى ساكەن سەيفۋللين مۇراجايىندا جازىپ العان ەدىم: – 1958 جىلدىڭ جايماشۋاق جاز ايى بولاتىن. مەن وندا اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى كەزىم، كافەدراعا سۇڭعاق بويلى، جاسى الپىستاردى ەڭسەرگەن، ات جاقتى، بادەندى، ەل اعاسى كىردى. – مەن ابىكەن حاسەنوۆ دەگەن اعاڭ بولامىن، اينالايىن! – دەگەندە ورنىمنان قالاي اتىپ تۇرعانىمدى بىلمەيمىن، ىشتەگى شەر مەن كورگەن قورلىقتىڭ زاردابى بولار، جىلاپ جىبەردىم. اعاي جۇباتىپ الەك، كۇلاعىما سىبىرلاپ: – ءجۇر، دالاعا شىعايىق، اڭگىمە بار، - دەدى، مەن سوڭىنان ەردىم. كوشەگە شىققان سوڭ جان-جاعىنا ساقتىقپەن ءبىر قاراپ الدى دا: – مەن ساكەنگە ارناپ كۇي شىعاردىم، اتى - «قوڭىر»، – دەدى. مەن ساسقانىمنان: – كۋا بار ما؟ – دەپپىن. اعا ءۇنسىز باسىن يزەدى دە: – ءجۇسىپ التايباەۆ، يسال احمەتوۆتەر (ۇيىندە قوناق بولعاندار – س.ك.) – دەدى. سودان سوڭ ءجۇسىپ اعايمەن حابارلاستىم. – «بۇل تۋرالى» نەگە جازبايسىز؟ – دەدىم. – «جازامىز عوي، زامان كىشكەنە تىنىشتالسىن»، – دەدى. ول كەز ءالى دە بولسا زوبالاڭنىڭ ىزعارى باسىلماعان كەزەڭ ەدى عوي. بۇل كۇيدىڭ مىنە وسىنداي تاريحى بار بالام، - دەپ رىمجان اپاي اۋىر كۇرسىنىپ اڭگىمەسىن اياقتادى». (وسپانوۆ س. ساكەن قازاق ادەبيەتى مەن ۇلت رۋحانياتىنىڭ جاناشىرى. مونوگرافيا. 25-بەت. «جاسىل وردا» ءبۇ. استانا-2014). رىمجان ماجيتقىزى سەيفۋللينا ايتقان وسى اڭگىمەنى تارقاتا تۇسەتۇعىن بولساق، ساكەنگە ارنالعان ازالى كۇيدىڭ قۇپيا سىرىنا قانىق ادامدار – ءجۇسىپ التايباەۆ، يسال احمەتوۆ، وسپانقۇل شاحاجانوۆ، تۇرسىن سىزدىقوۆ. ولاردىڭ كۇيدى جاريالاماي سىرىن شاشپاۋىنىڭ سەبەبى دە بەلگىلى، ياعني زامانا بۇلتى ءالى تولىق سەيىلمەگەن كەزەڭ ولاردى سەسكەندىردى، ابىكەننىڭ باسىن قىرسىق شالماسىن دەدى، ءبىر دەرەك جازۋعا دا قولدارى بارمادى. وسىدان كەيىن كۇي تاريحىنا سەرگەك قارايتىن اقسەلەۋ سەيدىمبەك تە حاتقا تۇسپەگەن جايدى قاۋزاماي، «زاماننىڭ اۋىرتپاشىلىعى باسىنا تۇسكەن سوڭ شىعارىلعان» دەپ تىزگىنىن تارتادى. «قوڭىردىڭ» كوڭىلگە قونىمدى شەجىرەسىن بەلگىلى جازۋشى كامەل ءجۇنىسوۆ باياندايدى. ابىكەن بۇل كۇيدى «قايران، ازاماتتار-اي!» دەپ اتاپ شەرتكەنى تۋرالى ناقتى دەرەكتى كامەل اعا بىرنەشە ينفورماتوردىڭ اۋزىنان جازىپ العان. 1937 جىلى ساكەن «حالىق جاۋى» دەگەن ناقاق جالامەن ۇستالىپ، 1938 جىلى 25 اقپانىندا ۇشتىكتىڭ شەشىمىمەن اتىلعانى تاريحتان بەلگىلى. كامەل ءجۇنىسوۆ ابىكەننىڭ الماتىعا بارعاندا اعايىنداي ارالاسقان ادامدارى – ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ بولعانىن، ولار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇستالعاندا قاتتى قايعىرىپ، وسى كۇيدى زارلاتا تارتقانىن جازۋشى، ابىكەننىڭ ۇزەڭگىلەسى – ءجۇسىپ التايباەۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن، جازىپ العان. «اتىلعان ازاماتتارعا ارناپ ەدىم» – دەگەن ءسوزىن ەستىگەن ءجۇسىپ التايباەۆ: «ابەكە-اۋ، مىنانى ەشكىم ەستىمەسىن، وتتان امان قالعان ازاماتتارعا زيانى ءتيىپ جۇرەر» دەپ شوشىپ كەتەدى. ابىكەن دە وسىدان كەيىن «قايران، ازاماتتار-ايدى» تارتپاي كەتەدى. كەيىن 1958 جىلى ساكەن اقتالعان سوڭ عانا راديوعا جازۋعا تاۋەكەلى بارادى. كۇيتاباققا دا كۇيدىڭ اتىن اتاماي «قوڭىر» دەپ جازدىرادى. ال ەندى كەيبىر جازبالاردا قىلاڭ بەرىپ جۇرگەن «ابىكەن «قوڭىردى» 1953 جىلى ستالين ولگەندە جوقتاۋ كۇي ەتىپ شىعارىپتى-مىس» دەگەندەيىن اڭگىمەلەر دە بار، بىراق ونىڭ دەرەگى جوق، دەرەگى جوق بولعان سوڭ قيسىنى دا بولمايتىنى بەلگىلى جاي. ابىكەننىڭ ناقتى تۋعان جىلىن انىقتاۋعا بايلانىستى دا كۇمان بار. كەڭەس كەزىندەگى ەنتسيكلوپەديالىق، ۆيكيپەديالىق انىقتامالاردا، ولكەتانۋ ادەبيەتتەرىندە ونىڭ تۋعان جىلى 1897 جىل دەگەن داتا جازىلعان. ال ەندى زيراتىنداعى قۇلپىتاستا (الماتىدا جەرلەنگەن) 1892 جىل دەپ كورسەتىلگەن. اقسەلەۋ سەيدىمبەك وسى داتانى نەگىزگە الدى. ابىكەننىڭ مەرەيتويىنا بايلانىستى ءىس-شارالاردىڭ كوبىسى سول كەڭەس كەزىندەگى داتاعا سۇيەنەدى. ابىكەننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى ءوزىنىڭ ەلى اقادىردا تويلاندى. وندا كۇيشىنىڭ مەرەيتوي جاسى 1897 جىلعى ەسەپپەن اتاپ ءوتىلدى. (سول تويدا الامان كۇي سايىسى بولدى، باس بايگەنى اتاقتى كۇيشى-كومپوزيتور داۋلەتبەك سادۋاقاسوۆ قانجىعاسىنا بوكتەردى، ودان كەيىنگى ورىن شەبەرلىگى ەلدى تامسانتقان ورال يساتاەۆقا بۇيىرعان بولاتىن، بۇل ەكى كۇيشى دە بۇل كۇندە ابىكەن مەكتەبىنىڭ زاڭدى جالعاستىرۋشىلارى بولىپ اتتارى كۇي تاريحىنا ەندى). ابىكەننىڭ تۋعان جىلىنا قاتىستى ەكىۇدايلىقتىڭ سەبەبىن كامەل ءجۇنىسوۆ اعامىزدان بىلدىك. جازۋشى اعامىز بۇل ابىكەننىڭ ساكەن ارقىلى تەاترعا جۇمىسقا تۇرعان كەزىندەگى (1934) ءورشىپ تۇرعان ساياسي ماسەلەلەردىڭ اسەرىنەن بولعان جايت دەپ تۇسىندىرەدى. سەبەبى ابىكەننىڭ ءومىربايانى پرولەتاريات پەن شارۋانى تورگە وزدىرعان جاڭا ۇكىمەتتىڭ تالابىنا ساي بولۋى ءۇشىن ساكەننىڭ ايتۋىمەن «كەدەي شارۋانىڭ اراسىنان شىققان جالشى تۇقىمى» دەگەندەيىن جاڭا قاعاز تولتىرىلىپ، قىزىل قۇجات بەرىلگەن. وسى قۇجاتتا بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى تۋعان جىلى دا وزگەرتىلگەن كورىنەدى. كەيىن ءۋالي بەكەنوۆتىڭ «كۇي تابيعاتى» كىتابىنا وسى قۇجاتقا سۇيەنگەن ابىكەن تۋرالى ءبىر ومىرباياندىق ءبولىم ەندى. ارينە، بۇل بولاشاقتا ەنتسيكلوپەديالىق دەڭگەيدە ساراپتالىپ قايتا جوندەلۋگە ءتيىستى جاعداي. سوندا ءوزىنىڭ ناقتى تۋعان جىلىن ەسەپكە الساق، وندا بيىل ابىكەن حاسەنوۆتىڭ 125 جىلدىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلانۋعا ءتيىستى. ابىكەننىڭ قولتاڭباسىن نوتا جۇيەسىنە العاش تۇسىرگەن - كۇيشى، كومپوزيتور ەرمۇرات ۇسەنوۆ. ول ابىكەن رەپەرتۋارىنداعى پلاستينكاداعى تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن تۇتاس جازدى، فورماسىن تاپتى، قاعىستارىن انىقتادى. «سارجايلاۋ» اتتى حرەستوماتيالىق ەڭبەك جازدى. ەرمۇرات ۇسەنوۆ «وتىرار سازى» وركەسترىندە جۇرگەندە «قوڭىردى» ءجيى ورىنداعانىن جوعارىدا جازدىق. «قوڭىردى» اۋديوتاسپادان العاش نوتاعا جازعان ءارى بىرنەشە كۇي جيناقتارىنا كىرگىزگەن بەلگىلى ونەرتانۋشى عالىم - مۇرات ابۋعازى. مۇرات سونىمەن قاتار ابىكەن رەپەرتۋارىن تولىق يگەرگەن ورىنداۋشى رەتىندە دە اتى ەلگە تانىمال تالانتتى ونەر يەسى. ابىكەننىڭ كۇي قورىندا ارقانىڭ اندەرى دە بار، ونى كۇيگە بارابار كوركەمدىكپەن وڭدەپ شەرتكەن. بۇل اۋديوجادىگەرلەر كۇيشى تەاتردا اكتەر بولىپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندە سپەكتاكلدەردى كوركەمدەۋ ماقساتىمەن شىقسا كەرەك. بۇل اندەردى نوتاعا ءتۇسىرىپ، جيناققا جاريالاعان وسى ماقالانى جازىپ وتىرعان پاقىرلارىڭىز. ءبىر زاماندا ابىكەننىڭ ورىنداۋشىلىق مانەرى مەن ماقامى جويىلىپ كەتە جازدادى. ابىكەنشە دومبىرانى «بال بۇراپ» تارتۋدى «كاسىبي دومبىراشىلىق ماشىققا كەلمەيدى» دەپ ەشكىم اۋەس ەتپەگەن كەزدەر بولدى. 1988 جىلى الماتىعا قاراعاندىدان اتاقتى كۇيشى داۋلەتبەك سادۋاقاسوۆ بارىپ ابىكەنشە كۇي تولعاعاندا زيالى قاۋىمنىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق، ۇلكەندەر كوزىنە جاس ىرىكتى. داۋكەڭ ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرىندا ابىكەننىڭ جولىن جالعاستىرۋعا ايانباي تەر توكتى. قازىرگى كەزدە جاس كۇيشىلەر ابىكەن مانەرىمەن كۇي توكسە ول ءسوز جوق، داۋلەتبەك كۇيشىنىڭ ەڭبەگى. زاماندىق-ساحنالىق ورىنداۋشىلىق مادەنيەتكە كەلگەندە ابىكەننىڭ «قوڭىرىن» كۇيدىڭ ىشىنە كىرە شەرتىپ، الاشقا داڭقىن اسىرعانداردان قازاقستاننىڭ حالىق ارتىستەرى ماعاۋيا حامزين مەن قارشىعا احمەدياروۆتى ەرەكشە اتاپ ءوتۋ پارىزىمىز. ولار وسى كۇيدى ۇلكەن ساحنالاردا ورىنداپ دۇنيە ءجۇزىن ارالادى، تىڭدارماننىڭ العىسىنا بولەندى. ادىلدىك ءۇشىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك، وسى اتالعان ەكى كۇيشىنىڭ ەكەۋى دە اكادەميالىق ورىنداۋشىلىق جولدىڭ وكىلدەرى بولعاندىقتان، كۇيدىڭ وريگينالىنا ءوز جاندارىنان ءتاسىل قوسىپ شەرتكەندەرى
راس، ياعني، كۇيدىڭ اۋەنىن وزدەرىنشە وڭدەپ ورىندادى. ارينە، «قوڭىردى» ءتولتۋما مازمۇنىمەن ناشىنە كەلتىرە ورىنداۋشىلاردىڭ كوبىسى – سارىارقا كۇيشىلەرى، ونىڭ ىشىندە قاراعاندىدان شىققان شەرتپە كۇي شەبەرلەرى. ابىكەن ءداستۇرىن مىقتاپ ساقتاپ قالعان ولكە - شەت، اقادىر، جاڭاارقا. قازىرگى كەزدە شەرتپە كۇيدىڭ ابىزى اتانعان فازىل تۇتقابەكوۆتىڭ ورىنداۋشىلىق دارگەيىنە باراتىنداي ەشكىم شىعا قويعان جوق. قاراعاندىلىق قالكەن قاسىموۆ تا كۇيدىڭ ىشكى تراگيزمىن تاماشا بەرە الادى، توپىراعىنا تارتىپ شەرتۋگە بەيىم-دارىنى مول ونەر يەسى. بىراق، ءالى كۇنگە دەيىن ابىكەننىڭ «قوڭىرىن» ينتوناتسيالىق، دىبىستىق جۇيەدە ءدال كەلتىرە العان ەشكىم جوق ەكەنىن زور وكىنىشپەن ايتامىز، قوڭىرسازدىڭ الدىندا دارمەنسىز ەكەنىمىزدى ەرىكسىز مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز. بىزدەن بۇرىن وتكەن اعا بۋىن كۇيشىلەر دە «قوڭىرىنىڭ قۇپياسىن تاپتىم» دەمەدى. كۇن وتكەن سايىن ابىكەننىڭ كۇيى كۇردەلەنىپ بارا جاتقانداي، قاعىسى الدىرمايدى، سازى شالدىرمايدى. ءاسىلى، ابىكەن ىشكى سىرمەن قوسا «قوڭىردىڭ» قۇپياسىن دا وزىمەن بىرگە انا جاققا الا كەتكەن سياقتى. عازيز باسى «قوڭىردان» وپا كورمەگەن سوڭ ارتتاعىعا زالالى تيمەسىن دەپ، ۇرپاققا اماندىق تىلەگەنى سول بولار، ۇلۇع كۇيشىنىڭ.
جانعالي ءجۇزباي،
كۇيشى، "ەگەمەن قازاقستان"
