Arqanyŋ ataqty küişısı Äbıken Hasenovtıŋ «Qoŋyr» atty joqtau küiın tyŋdaǧanda ezılmeitın, eljıremeitın qazaq joq. Ol osydan basqa küi şyǧarmaǧan, bır ǧana şyǧarmasy arqyly özı ömır sürgen qoǧamnyŋ myŋ mūŋ-zaryn qozǧai alǧan. «Qoŋyr» degen atynda da küidıŋ bızge tylsym kie-kepietı bar...
Qazaqtyŋ küi önerındegı «Qosbasar», «Tolǧau», «Balbyrauyn», «Aqjeleŋ», «Baijūma» sekıldı tuyndylardyŋ ışındegı bır aituly ülgı – «Qoŋyr». «Qoŋyr» – dombyra, qobyz, sybyzǧyǧa bıtken küi, ejelden äuezı qalyptasqan köşelı öner, äuelde tartylu mınezıne qarai – «Jaiqoŋyr», «Maidaqoŋyr», «Nazqoŋyr», «Äsemqoŋyr», «Arbiian qoŋyr» t.b. dep bölıne jıktelgen, keiın bıryŋǧai mektebi jol bolyp kettı. Dombyraşylar arasynda būl ülgı erteden «Alpys ekı qoŋyr» dep erekşe ardaqtalady, iaǧni, adamnyŋ «alpys ekı tamyryn iıtetın kielı äuen» degen sözge parapar, qoŋyrlata şertıletın tuyndylar toby degenı. Erterekte, XVII-XVIII ǧasyrlarda qoŋyr küiler köbınese sybyzǧyda, qobyzda tartylǧan, äregıdık dombyrada da şertılgen jaǧdailary bolǧan, bıraq jappai ürdısı neken-saiaq dese de bolady (Yqylastyŋ «Qoŋyry» Sügırge auysqan sekıldı), sebebı ūlys-ordalyq, handyq kezeŋdegı küilerdıŋ köbısı qaharly, dauyldy boldy, Abylaidyŋ, Baijıgıttıŋ zamanynda bıryŋǧai jauyngerlık ūran küiler şyqqany tarihtan belgılı. «Qoŋyrdyŋ» sazy Qorqyt zamanynan bar desek te keiıngı kezeŋderde tek aq patşanyŋ otary bolǧan kezeŋnen berı ǧana üderıs alǧan dep ūǧynsaq qatelese qoimaimyz. Iаǧni, «Qoŋyr» – mūŋdy, qaiǧyly, azaly, şerlı, zarly küiler, desek te kez kelgen qoŋyr atauly küidıŋ ön boiynan yza-kek esıp tūratyny ras. Qoŋyrsazdy küilerdı – qazırgı ūǧymǧa sai «protest muzykasy» dep te jıkteuge bolady. Küi janrlarynyŋ ışındegı anyq opozisiialyq reŋkı bary osy «Qoŋyr» toptamasy. Äbunasyr äl-Farabi atamyzdan qalǧan, keiınnen älemnıŋ ortaq igılıgıne ainalǧan ülken muzyka ılımıne salsaq, «Qoŋyr» latynnyŋ «minor» degen sözıne sai keletındei. Jaratylystaǧy saz bıtkennıŋ bärı «major», «minor» degen ekı ladqa (pentatonikany qospaǧanda, ol da osylai ekıge jarylady) bölınetını belgılı, osy ekeuın qazaqy ūǧymǧa salǧanda «major» – quanyşty, şattyqty, «minor» – mūŋ-şemendı, basylǧan köŋıldı beineleitın mınezdemelık anyqtauşy terminder. Ärine, qazaq muzykasynda osy ekı ladtan bölek türkı-mūŋǧūldyŋ äigılı «Bespernesı» (pentatonika lady) bolǧandyqtan, keide europalyq muzyka teoriiasynyŋ osy bır qaǧida-ūiǧarymy qazaq halqynyŋ muzyka mädenietınde tolyq eskerıle bermeitın qyryny jäne bar, iaǧni tuyndyny mınezdeuge kelgende qazaqy äuen ladqa täueldı emes. Taǧy da «Qoŋyrǧa» keleiık. Barlai kelgende, dombyradaǧy «Qoŋyr» küilerdıŋ qalyptasqan formasy Tättımbet zamanynan bastalady desek qatelespeimız. Kezınde Äbıken Hasenovten Latif Hamidi jazyp alǧan Tättımbettıŋ bırınşı «Qosbasary» osy qoŋyr küilerdıŋ naǧyz klassikalyq ülgısı bola alady. Qoŋyr küilerdıŋ halyq arasyna keŋ taraǧan bır aty – «Qosbasar» («minor» ladyndaǧy türlerı), eger qoŋyrlyq mınez küidıŋ ladtyq tabiǧatyn tanytsa, qosbasarlyq qasiet onyŋ oryndalu erekşelıgın paş etedı. Qoŋyrsazdy-qosbasarly küiler Arqa küişılerınıŋ ışınde İtaiaq pen Saidaly Sary Toqada, Sembek pen Qyzdarbekte, Äbdi men Begımsalda bar (mamandarǧa tüsınıktırek boluy üşın: oŋ būraudaǧy qoŋyr küiler būǧalyqta – «re minorda», «sol minorda», bel saǧalyqta «lia minorda» tartylady). İtaiaq, Dairabai, Aqqyzda taza qoŋyr ladtaǧy küi joq, bıraq olar köŋılge tietın qoŋyrsazdy intonasiiany major ladymen de körkem beinelei alǧanyn bılemız. Bızdıŋ zamanymyzda, iaǧni HH-HHI ǧasyrlarda dalalyq küişılık dästürdıŋ ornyna jazbaşa notaly jüie engennen soŋ dästürlı qoŋyrsaz küiler tartylmai kettı. Tartylsa da ol baiaǧy azat mazmūnynan taiqyp, jeke bastyŋ pändäui küiıtıne, bolmasa jas köŋıldıŋ äuezesı men qyzoinaq lirikasyn jyrlauǧa oiysyp kettı. Qazırgı egemen zamanymyzda tuǧan qoŋyr küiler de osyndai halde, şynşyldyǧy bolǧanmen kompozisiiasy men formasy qoŋyrsazdylyqtan ada, baiyrǧy sabyry men salty saqtalmaǧan, basar sausaqtaǧy «dırıl» (vibrato) men dombyranyŋ alqymyn şırei tartu ädetı «Qoŋyrdyŋ» äbden berekesın qaşyrǧanyn syrt közden jasyru qiyn. Osy üşın üiretuşı ūstazdy da, üirenuşı şäkırttı de kınälau qiyn, öitkenı, küi sabaqtastyǧy bır üzılgen jıbek arqan sekıldı, jalǧau bermeidı. Osynyŋ bırneşe özektı sebebı bar. Keşegı alasapyran qazan töŋkerısı, aşarşylyq, repressiia, onyŋ soŋyn ala ūrandatqan sosialistık qoǧamda qoŋyrsazdy küi tartqan kısı «feodalizmdı kökseuşı», «alaşşyl» dep aiyptaldy, aidaldy, atyldy. Onyŋ ornyna jaŋa zamannyŋ «qaryşty qadamyn», «sosialistık industriianyŋ» örkenın jyrlaǧan ekpındı küiler paida boldy. Jüienıŋ aldynda jıgerı jasymaǧan eşbır önerpaz qalǧan joq. Osy jerde qandai da bır ūltqa degen mahabbattyŋ soŋy ölımmen bıtetın ker zamanda qarsylyq küiın tolǧaudan taiynbaǧan, taimaǧan küişılerımızdıŋ bırı – Äbıken Hasenov bolǧanyna qairan qalamyz, «Qoŋyrdai» sūrapyl küidı şyǧarǧan soŋ qalaişa atylyp, aidalyp ketpegenıne taŋ qalmasqa şara joq. Ol öz küiınıŋ atyn «Maidaqoŋyr», «Jaiqoŋyr» degendeiın eskışe saltpen äspettep jatpady, qūiryq-jaly küzelgen tūldai, tek qana «Qoŋyr» dep jalqy sözben atady, būl onyŋ küidıŋ ışındegı syrdy sūq közden jasyrǧandaǧysy boldy. Küişı «Qoŋyrǧa» eşqandai at qoiyp äigılemei şertuı arqyly kezınde zamandastaryn bırqydyru tıksıntıp alǧan körınedı. Küişımen jaqyn aralas bolǧan Mūhtar Äuezov, Säbit Mūqanov bastaǧan igı jaqsylar da «Äbıkennıŋ mūnysyna ne joryq? Küiıne at qoimaǧany qalai bolǧany?» dep taŋdanǧan eken desedı, onysy «Äbıkennıŋ küiı nege sosializmdı jyrlamaǧan, nege jasampaz ömırge laiyq at qoimaǧan?» degenge saiady, sebebı ol kezdegı ruhi tuyndylardyŋ bärı jüienıŋ yǧyna jyǧyla şyǧarylatyn bolǧan. Közı tırısınde qolyna dombyra ūstaǧandy özıne teŋ körmegen dara küişınıŋ ömırı de, şyǧarmaşylyq taǧdyry da älı künge deiın köpke aşylmaǧan syrly sandyq küiı kele jatyr. Äbıkennıŋ şyǧarmaşylyǧy turaly kımder qalam terbemedı? Ahmet Jūbanov, Latif Hamidi, Uäli Bekenov, Täken Älımqūlov, Jüsıp Altaibaev, Aqseleu Seidımbekov, Ömır Kärıp, Kämel Jünısov... Ras, küitanymǧa, ǧylymǧa eresen baǧaly osynau eŋbekterdıŋ bärınde Äbıkennıŋ asqaq tūlǧasy, şalqar sazgerlıgı, azamattyq mınezı jaqsy suretteledı. Kerek bolsa küişılıgımen qatar onyŋ qazaqtyŋ maŋdaialdy akterı bolǧany, sahnada sansyz keiıpkerlerdı somdaǧany, sol üşın ükımetten alǧan märtebe-marapaty da zertteuşılıktıŋ qyraǧy közınen tys qalmaǧan. Bıraq, osynau ǧylymi ızdenısterdı özara salystyrǧanda küişınıŋ tırşılıgıne qatysty keltırılgen derekter şatysyp-būtysyp bır uäjge toqailaspaityny baiqalady, ökındıredı. Äbıkennıŋ tuǧan jyly jaily ömırbaian da ornyqty emes. Sondyqtan qazırgı taŋda Äbıken Hasenovtıŋ keiıngı ūrpaqqa qaldyrǧan küi-mūrasy da tolyq taldandy dep kesıp aitu qiyn. Qazaqtyŋ ūly küişılerınıŋ bırı, Tättımbet mektebınıŋ ozyq ökılı – Äbıken Hasenovtıŋ ömır sürgen kezeŋı – zarzaman emes, kerzaman boldy. Onyŋ kındık qany tamǧan jer – qazırgı Qaraǧandy oblysy, Şet audany, Ortau, Qyzyltaumen japsarlas Jalpaq tauynyŋ körkem bauraiy. Osy Jalpaqtyŋ etegındegı Qaratal özenınıŋ boiynda el jailauǧa köşken mamyrajai uaqytta düniege kelgen. «Jaqsydan jaman tusa da, jamannan jaqsy tusa da, tartpai qoimas negızge», Hasennıŋ Äbıkenı oşaǧynan ot, qazanynan qūt ketpegen, aibyndy, şynjyr balaq, şūbartös äuletten edı. Ol qazaq-joŋǧar soǧysynda aty şyqqan közsız batyr Taŋybaidyŋ şöberesı, sondyqtan babasynyŋ äruaǧyn syilaǧan eldıŋ meiırıne qanyp, būla bop östı. Atasy Köpbai el sūraǧan bi boldy, bolys boldy. Qaz dauysty Qazybektıŋ ūrpaǧy Alşynbai töbe bilık qūrǧanda Köpbai Öskenbaidyŋ Qūnanbaiymen bırge Qarqaralynyŋ aǧa sūltandyǧyna talasqa tüsken eken, el auzynda «Alşynbai qūdasy bolǧan soŋ Qūnanbaiǧa büiregı būryp, Köpbaiǧa basu aityp edı» degen aŋyzǧa bergısız äŋgıme qalǧan. Al endı öz äkesı Hasen bolsa ūlynyŋ el qatarly bılım aluyna, önerlı, önegelı bolyp ösuıne qamqor boldy, auyl medresesınde oqytyp zerdesın aşty, tektıden tektı saralap, Qareke Nūrlan baidyŋ qyzy – Külşe sūludy aittyrdy... Äbıken dombyrany nemere aǧasy Maqaştan üirenedı. Maqaş bolsa Arqanyŋ aty şyqqan küişılerı – Qyzdarbek, Sembek, Äbdi, Aqmolda, Ahmetjandarmen üzeŋgıles bolǧan, boiyna bıtken önerımen maŋaiyna qadırı asqan daryndy dombyraşy boldy. Maqaş Äbıkenge Abylaidyŋ zamanynan berı tartylyp kele jatqan özı bıletın halyq küilerın tügel üiretedı. Endıgı jerde Maqaş Äbıkennıŋ qabıletın ärı qarai ūştau maqsatymen ınısın Qyzdarbek, Äbdi, Sembekterdıŋ qasyna qosyp, şalqar küişılerdıŋ önegesıne bauli bastaidy. Sol kezde ataq-abyroiy Tättımbetten kem tüspegen Şūbyrtpaly İtaiaq küişınıŋ qolynan quat ketıp, kärı bürkıttei qartaiǧan şaǧy eken desedı, aǧasy Maqaş Äbıkendı İtaiaqtyŋ aldyna alyp barǧanda, jas küişınıŋ şalymyn körıp razylyqpen aq batasyn bergen eken deidı, el estelıgı. Äbıkennıŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn tereŋ zerttegen jazuşy Kämel Jünısov Äbıkenge bata bergen İtaiaq emes, Qyzdarbek ekenın aitady, sebebı sol uaqyttarda İtaiaq küişı dünie salǧan, al endı eldıŋ «İtaiaqtan bata aldy» degenı İtaiaqtyŋ özı bolmasa da közındei bolǧan töl şäkırtı – Qyzdarbektı aitqany eken. İtaiaq pen Tättımbettıŋ küilerın taŋnan-taŋǧa tolǧaityn ırı küişı Qyzdarbek te ol kezde bıraz jasqa kelıp qalǧan, Äbıken ony tıkelei ūstaz tūtqan. Osylaişa Qyzdarbektei alyptan küidıŋ dalalyq mektebıne erkın susyndaǧan Äbıken endıgı jerde Tättımbet küilerıne qūlaş ūrady. Sol zamanda Tättımbettıŋ küiın tügese tartpaǧan dombyraşyny el önerlıge sanamaǧan, «qyryq buyn qosbasardy» tarauymen, nūsqasymen igeru ekı dombyraşynyŋ bırınıŋ qoly jete qoiatyndai ıs bolmaityn. Äbıken qalyŋ Qarakesek ışındegı Tättımbettıŋ közın körgen, jolyn ūstanǧan äigılı ızbasarlarynyŋ bärınen derlık ülgı aldy, aiaǧynda özı de barmaǧyna küi üiırılgen äigılı däuleskerge ainaldy, topqa tüskende menmın degen talai dombyraşyny yqtyrǧan äleuetın elı kördı, süisındı, osydan keiın-aq «Dombyraǧa tıl bıtırgen Hasennıŋ Äbıkenı» atandy. HH ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldary qazaq dalasyna «Qyzyl qyrǧyn – Keŋes ükımetımen» bırge beibıt jatqan elge zor dürbeleŋ keldı, el jaqsylarynyŋ közın joiu, halyqtyŋ malyn tärkıleu siiaqty ala näubet eldı äbden tūralatady. Arqadaǧy elıne bedelı jürgen ataqty küişılerge de jappai aiausyz repressiia bastalady. Şolaq belsendıler olarǧa «eskılıktı nasihattauşylar» dep jala jauyp, şetınen sotsyz-sūraqsyz qyra bastaidy. 1928 jyly Sarmantaidyŋ Ahmetjany, 1930 jyly Kärıbek, 1931 jyly Äbdi men Sembek sekıldı ataqty küişıler atylady. Osy oqiǧadan keiın özın de jai qaldyrmaitynyn sezgen Äbıken Qarqaraly, Semei jaqqa qaşady, odan jylystap Qyzyljarǧa jetkende NKVD-nyŋ qolyna tüsedı. Äbıkendı «saiasi qylmysker» retınde 1931 jyldyŋ küzıne qarai tūtqyndap, Qyzyljardan Aqmolanyŋ abaqtysyna aidap jıberedı. Osynda bır jyldan astam qamaqta bolǧan Äbıkendı abaqty jendetterı bosatyp, elıne jıberedı. Osy oqiǧa turaly da el ışınde ärtürlı aŋyzǧa bergısız äŋgımeler qaldy. Bır aŋyz bylai baiandalady, Äbıkennıŋ türmenı küŋırentıp küi tartqanyn körgen abaqty basşylary: «Önerlı ekensıŋ, basyŋa azattyq berdık, bız senı körgen joqpyz, sen bızdı körgen joqsyŋ, elıŋe qait!» degen körınedı. Endı bır aŋyzda: «Äi, Äbıken, baital tügılı bas qaiǧy boldy, el aştan qyrylyp jatyr, ölseŋ obalyŋa qalmaiyq dep senı jönıŋe jıbergelı otyrmyz, tün aua türmeden qaşyp şyq!» degen eken deidı. Sodan qamaqtan bosaǧan Äbıken Aqmoladan jaiaulap jolǧa şyǧady. Tuǧan auylyna jetkende jappai aştan qyrylǧan eldı köredı, özınıŋ äielı – Külşe, odan örbıgen Jahanşa men Dälelhan atty ūldary, Şapi men Baiau deitın qyzdary aştan būralyp ölgen. Äiteuır artynan ergen jalǧyz qaryndasy aman eken, soǧan şükırlık etedı. Qaryndasyn ertıp jansauǧalap, yrzyq berer aǧaiyn ızdep şūbyryndy jolǧa jaiau tüsedı. Sodan bırneşe kün jol jürıp rulas apaiy Kıpiiany (ataqty änşı Gülbarşyn Aqpanovanyŋ ülken anasy) tauyp alady. Aştyq ötıp ketken ekeuın Kıpiia bır jyl kütıp baǧady. «Ölmegen qūlǧa boldy jaz» degendei aştyqtyŋ betı qaitqan soŋ, 1934 jyly Äbıken qaryndasyn elge qaldyryp, özı Almatyǧa attanady. Almatyǧa Äbıken Säken Seifullindı saǧalap barady. Onyŋ mänısı bylai, Seifollanyŋ Säkenı bozbala şaǧynan Äbıkenmen jaqsy aralasqan, bır jaǧy aǧasy Maqaştyŋ äielı osy Säkennıŋ jaqyn apasy edı, sondyqtan ekeuın jaqyndastyratyn qūdandalyq jol taǧy bar. Taǧy bır sebep, ekeuınıŋ de kezınde önerpaz bolyp el közıne qatar tüskendıgı edı. Säken aqyndyǧymen qatar küidı de täuır şertetın. V.A.Zataevich qazaqtyŋ änı men küiın jinaǧanda Arqanyŋ şertpelerın osy Säkennıŋ oryndauynda jazyp alǧan bolatyn, sondyqtan onyŋ dombyraşylyǧy Äbıkennen aspasa da Äbıkennıŋ qasynda jürgen jıgıt-jeleŋderdıŋ tartysyna jeteqabyl bolatyn. Sonymen qatar Säken jas kezınde Äbıken auylyndaǧy Mūstafanyŋ Bähram atty qyzyna ǧaşyq bolady, qatar qūrby bolǧan soŋ Äbıken de Säkennıŋ soiylyn soǧyp bıraz äurege tüsken eken. Kämel Jünısovtıŋ deregınde Säkennıŋ «Tau ışınde» atty änı osy Bähram sūluǧa arnalǧany jazylady. Säken Äbıkendı jaqsy qarsy alyp, qamqor bolyp ony jaŋadan aşylǧan Qazaq drama teatryna (qazırgı M.Äuezov atyndaǧy Qazaqtyŋ memlekettık akademiialyq drama teatry) ärtıstık qyzmetke ornalastyrady. Äbıken osy teatrda ömırınıŋ soŋyna deiın qyzmet ettı. Būl saladaǧy eŋbegı elenıp memlekettık marapattar ta aldy. Qazaqtyŋ teatr önerınıŋ ırgetasyn qalaǧan aǧa buyn ökılderınıŋ arasynda Äbıken Hasenovtıŋ esımı de qūrmetpen atalady, onyŋ akterlık şeberlıgı teatrtanuşylar tarapynan aitylmai qalǧan kezı joq. Teatrda qyzmette jürgende Äbıkennıŋ alapat küişılıgı Almatyǧa jaiyldy. Onyŋ önerıne kompozitor Latif Hamidi qatty qyzyqty. Tättımbet şertpelerın Äbıkennıŋ oryndauynda notaǧa tüsırıp keibırın orkestrge de jazdy. Qūrmanǧazy atyndaǧy ūlt aspaptary orkestrı Tättımbettıŋ «Qosbasar» küiınıŋ bırınşı tarauyn oryndady. Keiın Äbıkennıŋ oryndauyndaǧy Arqanyŋ küilerı radiodan da jiı berıle bastady. Sol kezde Mäskeuden kelgen halyq muzykasyn jinauşylar Äbıkennıŋ oryndauyndaǧy küilerdı özderınıŋ ortalyq qoryna jazyp alyp jürdı, soŋynda Tättımbettıŋ «Sarjailau», «Sylqyldaq» siiaqty tuyndylaryn patefonǧa arnalǧan küitabaq retınde şyǧardy da. Degenmen, ol Äbıkennıŋ şyǧarmaşylyǧyn tolyq qamtityndai äreket bola almady, sebebı patefonǧa arnalǧan bır küitabaqqa bır nemese ekı ǧana şyǧarma jazylatyn. Osydan keiın qazaq ziialylary Äbıken mūrasyn jinastyrudy qolǧa aldy. Äbıkennıŋ küilerın Mäskeudegı arhivten alyp, küitabaqqa jazyluyna tıkelei yqpal etken belgılı ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Rahmanqūl Berdıbaev pen folklortanuşy Jarqyn Şäkärım boldy. Būl turaly Jarqyn aǧa mynadai estelık aitady: «1975 jyldyŋ bır künı Rahmanqūl Berdıbaev aǧa: «Bala, etıŋ tırıleu körınedı, Mäskeuge baryp Äbıken Hasenov oryndaǧan küilerdıŋ küitaspalaryn alyp kel» dep qolyma aqşa ūstatyp, menı Mäskeuge jıberdı. Sol jyldary küi degen qasiettı muzykalyq janrymyz şertpe küi, tökpe küi degen ekı taraumen ekıge aiyrylyp, endı jūrtşylyqtyŋ keşeulep qalǧan şertpe küidı damytamyz desıp, şertpe küidıŋ bastauynda tūrǧan Äbıken Hasenovtıŋ küitabaǧyn şyǧaru qajet bolǧan tūsy edı. Men Mäskeuden kelgenşe Rahmanqūl Berdıbaevtyŋ özı Qazaq radiosynda saqtalǧan 5-6 küidı, Äbıkennıŋ būryn küitabaqqa şyqqan bırdı-ekılı küilerın jinastyryp qoiǧan eken. Men Mäskeuden Äbıken oryndauynda belgısız jatqan onşaqty küilerdı äkeldım. Süitıp Rahmanqūl Berdıbaev ekeumız Äbıken oryndauynda taspaǧa jazylyp qalǧan 17 küidı jinap küitabaǧyn şyǧardyq. Būl jaŋalyqty jergılıktı «Vechernaia Alma-Ata» 1975 jyldyŋ 30 jeltoqsan küngı sanyna «Na odnom diske» degen aqparat maqala jariialap elden süiınşı sūrady. Äbıkennıŋ küitabaǧynyŋ şyǧuy ülken mädenietımızge jaŋa serpılıs äkeldı. Jas küişıler buyny Äbıkenşe tartuǧa talpyndy. Şertpe küidıŋ eŋsesı köterıldı. Äbıkennıŋ taspalary kinoqūjattarǧa, körkem jäne derektı filmderge paidalanyldy. Äbıken mänerınde küi şertıp eldı eleŋ etkızgen – Ermūrat Üsenov boldy. Ol «Otyrar sazy» folklorlyq-etnografiialyq orkestrınıŋ konsertmeisterı jäne jeke oryndauşysy bolyp qyzmet etken jyldary Äbıkennıŋ oryndauşylyq dästürın belsendı türde nasihattady. «Qoŋyr» küiınıŋ ülken konsert sahnalaryna şyǧuy, halqymen qaita tabysuy da Ermūrat Üsenovtıŋ eŋbegınıŋ jemısı edı. Äbıkennıŋ «Qoŋyrdy» şyǧaruyna bailanysty auyzşa-jazbaşa derekter ärtürlı. Bır derekte Äbıken būl küidı aşarşylyq jalmap ketken süigen jary men tört balasyn joqtap şyǧarǧan desedı. Ekınşı bır derekte Säken atylǧanda qaiǧyǧa tüsıp şertken dep aitylady. Üşınşı derekte 1958 jyldyŋ 22 aqpanynda Säkennıŋ aqtalǧany turaly Qazaqstan KPOK şeşımı şyqqanda jan dosyn esıne alyp, egılıp otyryp şertken edı deidı. Taǧy bır derekte Äbıken öz elınıŋ Şäken degen qyzyn alyp, odan Ermek degen balasy düniege kelgende qatty quanyp, osy «Qoŋyrdy» arnap tartqan deidı. Jazuşy Jüsıp Altaibaev, etnograf Aqseleu Seidımbek siiaqty zertteuşılerımız «Qoŋyrdyŋ» şyǧu baianyn bırqydyru sipai jazdy. Bıraq ekeuı de naqty oqiǧasyn tap basyp körsetpedı, onyŋ sebebı araǧa uaqyt syna qaǧyp köp närsenıŋ közden tasa boluynan, küişı mūrasyna qatysty naqty dälelderdıŋ az boluynan dep oilaimyz. Osy oraida säkentanuşy ǧalym, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı Serık Ospanovtyŋ mälımetı nazar audartady. Ol özıne deiıngı zertteuşılerdıŋ jūmystaryn salystyra kele «Qoŋyrdyŋ» naqty Säkenge şyǧarylǧany turaly myna derektı jazady: «...Alaida, būl kümänımızdı Rymjan Mäjitkyzy Seifullina apamyzben arada bolǧan myna äŋgıme seiılttı. Būl jaŋa derektı men Rymjan apaidyŋ öz auyzynan 25 aqpan 2009 jyly Astana qalasy Säken Seifullin mūrajaiynda jazyp alǧan edım: – 1958 jyldyŋ jaimaşuaq jaz aiy bolatyn. Men onda Auylşaruaşylyq institutynyŋ dosentı kezım, kafedraǧa sūŋǧaq boily, jasy alpystardy eŋsergen, at jaqty, bädendı, el aǧasy kırdı. – Men Äbıken Hasenov degen aǧaŋ bolamyn, ainalaiyn! – degende ornymnan qalai atyp tūrǧanymdy bılmeimın, ıştegı şer men körgen qorlyqtyŋ zardaby bolar, jylap jıberdım. Aǧai jūbatyp älek, kūlaǧyma sybyrlap: – Jür, dalaǧa şyǧaiyq, äŋgıme bar, - dedı, men soŋynan erdım. Köşege şyqqan soŋ jan-jaǧyna saqtyqpen bır qarap aldy da: – Men Säkenge arnap küi şyǧardym, aty - «Qoŋyr», – dedı. Men sasqanymnan: – Kuä bar ma? – deppın. Aǧa ünsız basyn izedı de: – Jüsıp Altaibaev, İsal Ahmetovter (üiınde qonaq bolǧandar – S.K.) – dedı. Sodan soŋ Jüsıp aǧaimen habarlastym. – «Būl turaly» nege jazbaisyz? – dedım. – «Jazamyz ǧoi, zaman kışkene tynyştalsyn», – dedı. Ol kez älı de bolsa zobalaŋnyŋ yzǧary basylmaǧan kezeŋ edı ǧoi. Būl küidıŋ mıne osyndai tarihy bar balam, - dep Rymjan apai auyr kürsınıp äŋgımesın aiaqtady». (Ospanov S. Säken qazaq ädebietı men ūlt ruhaniiatynyŋ janaşyry. Monografiia. 25-bet. «Jasyl Orda» BÜ. Astana-2014). Rymjan Mäjitqyzy Seifullina aitqan osy äŋgımenı tarqata tüsetūǧyn bolsaq, Säkenge arnalǧan azaly küidıŋ qūpiia syryna qanyq adamdar – Jüsıp Altaibaev, İsal Ahmetov, Ospanqūl Şahajanov, Tūrsyn Syzdyqov. Olardyŋ küidı jariialamai syryn şaşpauynyŋ sebebı de belgılı, iaǧni zamana būlty älı tolyq seiılmegen kezeŋ olardy seskendırdı, Äbıkennıŋ basyn qyrsyq şalmasyn dedı, bır derek jazuǧa da qoldary barmady. Osydan keiın küi tarihyna sergek qaraityn Aqseleu Seidımbek te hatqa tüspegen jaidy qauzamai, «zamannyŋ auyrtpaşylyǧy basyna tüsken soŋ şyǧarylǧan» dep tızgının tartady. «Qoŋyrdyŋ» köŋılge qonymdy şejıresın belgılı jazuşy Kämel Jünısov baiandaidy. Äbıken būl küidı «Qairan, azamattar-ai!» dep atap şertkenı turaly naqty derektı Kämel aǧa bırneşe informatordyŋ auzynan jazyp alǧan. 1937 jyly Säken «halyq jauy» degen naqaq jalamen ūstalyp, 1938 jyly 25 aqpanynda üştıktıŋ şeşımımen atylǧany tarihtan belgılı. Kämel Jünısov Äbıkennıŋ Almatyǧa barǧanda aǧaiyndai aralasqan adamdary – Säken Seifullin, Beiımbet Mailin, Iliias Jansügırov bolǧanyn, olar bırınen soŋ bırı ūstalǧanda qatty qaiǧyryp, osy küidı zarlata tartqanyn jazuşy, Äbıkennıŋ üzeŋgılesı – Jüsıp Altaibaevtyŋ öz auzynan estıgen, jazyp alǧan. «Atylǧan azamattarǧa arnap edım» – degen sözın estıgen Jüsıp Altaibaev: «Äbeke-au, mynany eşkım estımesın, ottan aman qalǧan azamattarǧa ziiany tiıp jürer» dep şoşyp ketedı. Äbıken de osydan keiın «Qairan, azamattar-aidy» tartpai ketedı. Keiın 1958 jyly Säken aqtalǧan soŋ ǧana radioǧa jazuǧa täuekelı barady. Küitabaqqa da küidıŋ atyn atamai «Qoŋyr» dep jazdyrady. Al endı keibır jazbalarda qylaŋ berıp jürgen «Äbıken «Qoŋyrdy» 1953 jyly Stalin ölgende joqtau küi etıp şyǧarypty-mys» degendeiın äŋgımeler de bar, bıraq onyŋ deregı joq, deregı joq bolǧan soŋ qisyny da bolmaityny belgılı jai. Äbıkennıŋ naqty tuǧan jylyn anyqtauǧa bailanysty da kümän bar. Keŋes kezındegı ensiklopediialyq, vikipediialyq anyqtamalarda, ölketanu ädebietterınde onyŋ tuǧan jyly 1897 jyl degen data jazylǧan. Al endı ziratyndaǧy qūlpytasta (Almatyda jerlengen) 1892 jyl dep körsetılgen. Aqseleu Seidımbek osy datany negızge aldy. Äbıkennıŋ mereitoiyna bailanysty ıs-şaralardyŋ köbısı sol keŋes kezındegı dataǧa süienedı. Äbıkennıŋ 100 jyldyq mereitoiy özınıŋ elı Aqadyrda toilandy. Onda küişınıŋ mereitoi jasy 1897 jylǧy eseppen atap ötıldı. (Sol toida alaman küi saiysy boldy, bas bäigenı ataqty küişı-kompozitor Däuletbek Säduaqasov qanjyǧasyna bökterdı, odan keiıngı oryn şeberlıgı eldı tamsantqan Oral İsataevqa būiyrǧan bolatyn, būl ekı küişı de būl künde Äbıken mektebınıŋ zaŋdy jalǧastyruşylary bolyp attary küi tarihyna endı). Äbıkennıŋ tuǧan jylyna qatysty ekıūdailyqtyŋ sebebın Kämel Jünısov aǧamyzdan bıldık. Jazuşy aǧamyz būl Äbıkennıŋ Säken arqyly teatrǧa jūmysqa tūrǧan kezındegı (1934) örşıp tūrǧan saiasi mäselelerdıŋ äserınen bolǧan jait dep tüsındıredı. Sebebı Äbıkennıŋ ömırbaiany proletariat pen şaruany törge ozdyrǧan jaŋa ükımettıŋ talabyna sai boluy üşın Säkennıŋ aituymen «kedei şaruanyŋ arasynan şyqqan jalşy tūqymy» degendeiın jaŋa qaǧaz toltyrylyp, qyzyl qūjat berılgen. Osy qūjatta belgılı sebepterge bailanysty tuǧan jyly da özgertılgen körınedı. Keiın Uäli Bekenovtıŋ «Küi tabiǧaty» kıtabyna osy qūjatqa süiengen Äbıken turaly bır ömırbaiandyq bölım endı. Ärine, būl bolaşaqta ensiklopediialyq deŋgeide saraptalyp qaita jöndeluge tiıstı jaǧdai. Sonda özınıŋ naqty tuǧan jylyn esepke alsaq, onda biyl Äbıken Hasenovtıŋ 125 jyldyǧy memlekettık deŋgeide toilanuǧa tiıstı. Äbıkennıŋ qoltaŋbasyn nota jüiesıne alǧaş tüsırgen - küişı, kompozitor Ermūrat Üsenov. Ol Äbıken repertuaryndaǧy plastinkadaǧy Tättımbettıŋ küilerın tūtas jazdy, formasyn tapty, qaǧystaryn anyqtady. «Sarjailau» atty hrestomatiialyq eŋbek jazdy. Ermūrat Üsenov «Otyrar sazy» orkestrınde jürgende «Qoŋyrdy» jiı oryndaǧanyn joǧaryda jazdyq. «Qoŋyrdy» audiotaspadan alǧaş notaǧa jazǧan ärı bırneşe küi jinaqtaryna kırgızgen belgılı önertanuşy ǧalym - Mūrat Äbuǧazy. Mūrat sonymen qatar Äbıken repertuaryn tolyq igergen oryndauşy retınde de aty elge tanymal talantty öner iesı. Äbıkennıŋ küi qorynda Arqanyŋ änderı de bar, ony küige barabar körkemdıkpen öŋdep şertken. Būl audiojädıgerler küişı teatrda akter bolyp eŋbek etıp jürgende spektaklderdı körkemdeu maqsatymen şyqsa kerek. Būl änderdı notaǧa tüsırıp, jinaqqa jariialaǧan osy maqalany jazyp otyrǧan paqyrlaryŋyz. Bır zamanda Äbıkennıŋ oryndauşylyq mänerı men maqamy joiylyp kete jazdady. Äbıkenşe dombyrany «bal būrap» tartudy «käsıbi dombyraşylyq maşyqqa kelmeidı» dep eşkım äues etpegen kezder boldy. 1988 jyly Almatyǧa Qaraǧandydan ataqty küişı Däuletbek Säduaqasov baryp Äbıkenşe küi tolǧaǧanda ziialy qauymnyŋ quanyşynda şek bolǧan joq, ülkender közıne jas ırıktı. Däukeŋ özınıŋ şyǧarmaşylyq ǧūmyrynda Äbıkennıŋ jolyn jalǧastyruǧa aianbai ter töktı. Qazırgı kezde jas küişıler Äbıken mänerımen küi tökse ol söz joq, Däuletbek küişınıŋ eŋbegı. Zamandyq-sahnalyq oryndauşylyq mädenietke kelgende Äbıkennıŋ «Qoŋyryn» küidıŋ ışıne kıre şertıp, Alaşqa daŋqyn asyrǧandardan Qazaqstannyŋ halyq ärtısterı Maǧauiia Hamzin men Qarşyǧa Ahmediiarovty erekşe atap ötu paryzymyz. Olar osy küidı ülken sahnalarda oryndap dünie jüzın aralady, tyŋdarmannyŋ alǧysyna bölendı. Ädıldık üşın aita ketuımız kerek, osy atalǧan ekı küişınıŋ ekeuı de akademiialyq oryndauşylyq joldyŋ ökılderı bolǧandyqtan, küidıŋ originalyna öz jandarynan täsıl qosyp şertkenderı
ras, iaǧni, küidıŋ äuenın özderınşe öŋdep oryndady. Ärine, «Qoŋyrdy» töltuma mazmūnymen näşıne keltıre oryndauşylardyŋ köbısı – Saryarqa küişılerı, onyŋ ışınde Qaraǧandydan şyqqan şertpe küi şeberlerı. Äbıken dästürın myqtap saqtap qalǧan ölke - Şet, Aqadyr, Jaŋaarqa. Qazırgı kezde şertpe küidıŋ abyzy atanǧan Fazyl Tūtqabekovtıŋ oryndauşylyq därgeiıne baratyndai eşkım şyǧa qoiǧan joq. Qaraǧandylyq Qalken Qasymov ta küidıŋ ışkı tragizmın tamaşa bere alady, topyraǧyna tartyp şertuge beiım-daryny mol öner iesı. Bıraq, älı künge deiın Äbıkennıŋ «Qoŋyryn» intonasiialyq, dybystyq jüiede däl keltıre alǧan eşkım joq ekenın zor ökınışpen aitamyz, qoŋyrsazdyŋ aldynda därmensız ekenımızdı erıksız moiyndauǧa mäjbürmız. Bızden būryn ötken aǧa buyn küişıler de «Qoŋyrynyŋ qūpiiasyn taptym» demedı. Kün ötken saiyn Äbıkennıŋ küiı kürdelenıp bara jatqandai, qaǧysy aldyrmaidy, sazy şaldyrmaidy. Äsılı, Äbıken ışkı syrmen qosa «Qoŋyrdyŋ» qūpiiasyn da özımen bırge ana jaqqa ala ketken siiaqty. Ǧaziz basy «Qoŋyrdan» opa körmegen soŋ arttaǧyǧa zalaly timesın dep, ūrpaqqa amandyq tılegenı sol bolar, ūlūǧ küişınıŋ.
Janǧali JÜZBAI,
küişı, "Egemen Qazaqstan"
