قازاقستان اسكەرى تاريحىنىڭ باستاۋى 1992 جىلدىڭ 7 مامىرىندا ەل پرەزيدەنتى - قارۋلى كۇشتەردىڭ جوعارعى باس قولباسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ «قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويعان كۇنى بولىپ سانالادى.
قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرامىنا نەگىزىنەن 40-شى قۇراما قارۋلى ارميا اسكەرلەرى، سونداي-اق اۋە كۇشتەرى جانە اۋە قورعانىسى اسكەرلەرى، قۇرامالارى، قازاقستاندا ورنالاستىرىلعان تمد بىرىككەن قارۋلى كۇشتەرىنىڭ مەكەمەلەرى مەن ۇيىمدارى كىردى.
قارۋلى كۇشتەردى قۇرۋمەن قاتار، ەل باسشىلىعى مەملەكەتتىڭ اسكەري قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ساياسي جانە ديپلوماتيالىق سيپاتتاعى شارالاردى جۇزەگە اسىردى. ءدال سول كەزدە مەملەكەتتىك شەكارانىڭ پەريمەترى بويىنشا قاۋىپسىزدىك بەلدەۋىن، ايماقتىق ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىن قۇرۋعا جانە يادرولىق قاۋىپتىڭ تومەندەۋىنە نەگىزدەدى. قازاقستان كسرو-دان مۇراعا قالعان يادرولىق ارسەنالدان ءوز ەركىمەن باس تارتىپ، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتقا قول قويدى.
ارميا - ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ مىندەتتى اتريبۋتى. ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىن قورعاۋ ونىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ قاسيەتتى بورىشى جانە مىندەتى بولىپ سانالادى. رەسپۋبليكا ازاماتتارى اسكەري قىزمەتتى زاڭدا بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بويىنشا جۇزەگە اسىرادى.
باستاپقى جۇمىس اسكەري دوكترينانى دايىنداۋمەن انىقتالدى. بۇل مەملەكەتتە سوعىستىڭ الدىن الۋ، اسكەري دامۋ، ەل مەن ونىڭ قارۋلى كۇشتەرىن اگرەسسيانى تويتارۋعا دايىنداۋ، قارۋلى كۇرەس جۇرگىزۋ ادىستەرى تۋرالى رەسمي قابىلدانعان كوزقاراستار جۇيەسىن قابىلداۋ. دوكترينادا قازاقستان باسقا مەملەكەتتەردىڭ مۇددەلەرى مەن قاۋىپسىزدىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ءوز اسكەري قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، سوعىس جانە بەيبىتشىلىك ماسەلەلەرىنەن جاڭا كوزقاراستار نەگىزىندە شىعاتىندىعى باسا ايتىلدى. سوعىس قاۋپىنە توتەپ بەرۋگە بولاتىندىعى، بىراق اسكەري قاۋىپتىڭ بار ەكەندىگى ايتىلدى. سوندىقتان ەلدىڭ قورعانىسىن ساقتاۋ مەملەكەتتىڭ جانە بۇكىل حالىقتىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتى بولىپ تابىلادى.
اسكەري دوكترينا ءبىر جاعىنان، مەملەكەتتىڭ اسكەري ساياساتىنىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە سوعىستىڭ الدىن الۋ شارالارىن قاراستىرسا، ەكىنشى جاعىنان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگىن، تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاۋ ادىستەرىن انىقتادى. العاشقى اسكەري دوكترينا پرەزيدەنتپەن بەكىتىلىپ، 1993 جىلى 11 اقپاندا كۇشىنە ەندى.
جاڭا مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ كەڭ اۋماعىندا گەوساياسي باعىتتى وزگەرتتى. حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ بەس سۋبەكتىسى - قازاقستان، ءازىربايجان، رەسەي، تۇركىمەنستان جانە يراننىڭ تەڭىزىنە اينالعان كاسپي تەڭىزىنىڭ مارتەبەسىنىڭ بەلگىسىزدىگى كۇردەلى پروبلەما بولۋى مۇمكىن. بۇرىننان بار گەوساياسي تەپە-تەڭدىك بۇزىلدى. وسىنداي جاعدايدا پرەزيدەنتتىڭ 1993 جىلعى 2 ساۋىردەگى جارلىعىمەن اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىن قۇرۋ قاراستىرىلدى.
رەسپۋبليكادا وفيتسەرلەردى دايارلاۋ ماسەلەسى وزەكتى بولدى جانە سول جىلدارى وفيتسەرلەردىڭ ۇنەمى ءوسىپ وتىرۋى ەسكەرىلىپ، اسكەرلەردىڭ جاۋىنگەرلىك دايىندىعىنا جانە اسكەرلەردەگى ءتارتىپتى نىعايتۋعا ۇلكەن زيان كەلتىرىلدى. قورعانىس مينيسترلىگى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ جانە وسى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جولدارىن تابۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالاردى قابىلدادى:
نەگىزگى ورىن اسكەرلەردىڭ جاۋىنگەرلىك جانە جۇمىلدىرۋ دايىندىعىنا بەرىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى - قارۋلى كۇشتەردىڭ جوعارعى باس قولباسشىسى ن.ءا.نازارباەۆ، ەڭ الدىمەن، قارۋلى كۇشتەر قۇرامالارى، بولىمدەرى مەن بولىمشەلەرى كومانديرلىك شتابىنىڭ گەنەرالدارى مەن وفيتسەرلەرىنىڭ ۇرىس قيمىلدارىن جۇرگىزۋدەگى پراكتيكالىق داعدىلاردى يگەرۋىنە قول جەتكىزۋ، زاماناۋي ارالاس قارۋلى ۇرىس جۇرگىزۋ ءۇشىن قاجەتتى تاكتيكالىق ويلاۋدى دامىتۋدى تالاپ ەتتى.
وسى ماقساتتا اسكەري جاتتىعۋلار بەلسەندى تۇردە دايىندالا باستادى:
- 1993 جىلى كورپۋس پەن ديۆيزيا شتابىنىڭ قاتىسۋىمەن ءىرى كوماندالىق-شتابتىق جاتتىعۋ وتكىزىلدى;
- 1994 جىلى ماۋسىمدا اياگوز پوليگونىندا قارۋلى كۇشتەردىڭ باسشىلىعىمەن قۇرامالار مەن بولىمدەردىڭ كومانديرلەرىنە ارنالعان وقۋ-جاتتىعۋ ساباقتارى وتكىزىلدى;
- 1994 جىلى وتار وقۋ ورتالىعىنىڭ بازاسىندا اۆياتسيا جانە دەسانتتىق بولىمشەلەرمەن بىرلەسە وتىرىپ قۇرلىقتاعى كۇشتەردىڭ جاۋىنگەرلىك ارەكەتتەرى جاساقتالعان ارالاس قارۋلى تاكتيكالىق وقۋ-جاتتىعۋ وتكىزىلدى;
- 1995 جىلى قىركۇيەكتە اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ جان-جاقتى تاكتيكالىق ۇشۋ جاتتىعۋى وتكىزىلدى;
1996 جىلى قىركۇيەكتە اسكەري-اۋە كۇشتەرى بولىمشەلەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك دايىندىعىن تەكسەرۋ، شتابتاردىڭ، باعىنىشتى كۇشتەردىڭ باسقارۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ جانە اۆياتسيانىڭ باسقا جاۋىنگەرلىك قارۋ-جاراق بولىمدەرىمەن ءوزارا ءىس-قيمىلىن پىسىقتاۋ ماقساتىندا جاتتىعۋلار وتكىزىلدى. ونىڭ سوڭىندا جوعارعى باس قولباسشى ن.ءا.نازارباەۆ قولباسشىعا قازاقستان رەسپۋبليكاسى اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ جالاۋىن تاپسىردى.
1997 جىلى 17 قاراشادا پرەزيدەنتتىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن رەفورمالاۋ تۋرالى» جارلىعى كۇشىنە ەندى. ول بەيبىت ۋاقىتتا قارۋلى كۇشتەردى باسقارۋدىڭ قازىرگى زامانعى قۇرىلىمىن قۇرۋدى كوزدەدى، سونىمەن قاتار ول ءوزىنىڭ مىندەتتەرىن ايتارلىقتاي وزگەرتۋسىز ورىنداۋعا قابىلەتتى.
قارۋلى كۇشتەردى باسقارۋ جۇيەسىن قايتا قۇرۋ، قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ جانە رەفورمالاۋ باعدارلاماسىن ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا قابىلەتتى ورگاندار قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى.
قارۋلى كۇشتەردىڭ ءۇش تارماعى - جالپى ماقساتتاعى كۇشتەر، اۋە قورعانىسى كۇشتەرى جانە مەملەكەتتىك شەكارا كۇزەتى كۇشتەرى قۇرىلدى.
حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ اياعىندا ەل اۋماعىنىڭ اسكەري-اكىمشىلىك ءبولىنىسىن ەنگىزۋ ماسەلەسى وزەكتى بولدى. بۇل:
- اسكەرلەر مەن اسكەري وبەكتىلەردى مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىندا تاراتۋعا، اسكەري قيمىلداردا وسالدىق دارەجەسىن جانە شىعىندار ماسشتابىن اسىرەسە قازىرگى زامانعى سوعىس قۇرالدارىن قولدانا وتىرىپ تومەندەتۋگە;
- قارۋلى كۇشتەردىڭ ۇتقىرلىعىن ارتتىرۋ، ولاردىڭ باعىتىنا قاراماستان ءار ءتۇرلى سيپاتتاعى قاۋىپ-قاتەرلەرگە جەدەل دەن قويۋدى قامتاماسىز ەتۋ;
- مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جانە اسكەري باسقارۋدىڭ جەرگىلىكتى ورگاندارى نەگىزىندە قارۋلى كۇشتەردىڭ رەزەرۆىن قۇرۋ جانە اۋماقتىق قورعانىس ماسەلەلەرىن شەشۋدى مۇمكىن ەتتى.
قارۋلى كۇشتەردى قۇرۋ كەزەڭىندە اسكەري كادرلاردى دايارلاۋدىڭ وزىندىك ۇلتتىق جۇيەسىن قۇرۋ باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى بولدى. 1994 جىلى الماتى جوعارى قارۋلى كوماندالىق ۋچيليششەسى (1970) الماتى جوعارى اسكەري ۋچيليششەسى بولىپ وزگەرتىلىپ، كوپسالالى دايىندىق جۇيەسىنە كوشىرىلدى. ول 11 ماماندىق بويىنشا وفيتسەرلەردى دايىنداي باستادى: كوماندالىق تاكتيكالىق موتواتقىش، تانك اسكەرلەرى، كوماندالىق تاكتيكالىق ارتيللەريا، كوماندالىق تاكتيكالىق اۆتوموبيل اسكەرلەرى، وقۋ قۇرىلىمدارىنىڭ وفيتسەرلەرى، كوماندالىق تاكتيكالىق بايلانىس اسكەرلەرى، ينجەنەرلىك اسكەرلەر، ارتيللەريالىق قارۋ-جاراق جانە تىل قىزمەتتەرىنىڭ وفيتسەرلەرى. 1997 جىلى اقپاندا الماتى جوعارى اسكەري مەكتەبى نەگىزىندە قارۋلى كۇشتەردىڭ اسكەري اكادەمياسى قۇرىلدى. 1999 جىلى العاشقى ون ءۇش ستۋدەنت وقۋىن ويداعىداي اياقتاپ، اسكەرگە ءتۇرلى كوماندالىق-شتابتىق قىزمەتتەرگە جىبەرىلدى.
1994 جىلى اقتوبە ازاماتتىق اۆياتسيا جوعارى ۇشۋ مەكتەبىنىڭ اسكەري كافەدراسى نەگىزىندە اۋە كۇشتەرى فاكۋلتەتى قۇرىلدى. وندا كۋرسانتتار 8 اۆياتسيالىق ماماندىق بويىنشا وقىدى. 1996 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى ت.يا.بيگەلدينوۆ اتىنداعى اقتوبە جوعارى اسكەري اۆياتسيالىق مەكتەبى قۇرىلدى.
1996 جىلى ماۋسىمدا ازاماتتىق اۆياتسيا اكادەمياسىنىڭ نەگىزىندە اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ قاجەتتىلىكتەرى ءۇشىن بىلىكتى اسكەري بايلانىس جانە راديوتەحنيكالىق ماماندار دايارلاۋ ءۇشىن اسكەري فاكۋلتەت قۇرىلدى. فاكۋلتەتتىڭ نەگىزگى مىندەتى - راديوتەحنيك بىلىكتىلىگى بار اەرودرومداردىڭ بايلانىس قوندىرعىلارىن، راديو جابدىقتارىن تەحنيكالىق پايدالانۋ سالاسىندا مامانداندىرىلعان «راديوەلەكترونيكا» سالاسىنداعى مامانداردى دايارلاۋ.
1996 جىلى شىلدەدە قازاقستان پرەزيدەنتى - قارۋلى كۇشتەردىڭ جوعارعى باس قولباسشىسىنىڭ باستاماسىمەن كىشى كوماندالىق بۋىن - كادەت كورپۋسىنىڭ كاسىبي كادرلارىن دايارلايتىن اسكەري وقۋ ورنىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.
وزدەرىنىڭ اسكەري ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دامۋىمەن قاتار قازاقستاندىق وفيتسەرلەر شەتەلدىك جەتەكشى اسكەري ۋنيۆەرسيتەتتەرگە وقۋعا جىبەرىلدى.
قارۋلى كۇشتەر قۇرىلىسى جىلدارىندا ەل باسشىلىعى جۇرگىزگەن سىرتقى ساياسي كۋرس شەڭبەرىندە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ بەرىك نەگىزى قالاندى.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
