ۆلاديمير يۆانوۆيچ سەرگيچۋك – تاراس شەۆچەنكو اتىنداعى كيەۆ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى الەم ۋكرايندارى تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. ۋكراينا جوعارى مەكتەپ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. ۋكرايناداعى اشارشىلىقتى ەگجەي-تەگجەيلى تالداعان «ءبىزدى قالاي اشتان قىردى» («ياك ناس موريلي گولودوم») اتتى مونوگرافيانىڭ اۆتورى. ەلورداعا ساپارى بارىسىندا عالىممەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. سول اڭگىمەنى نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
– ۆلاديمير يۆانوۆيچ، ءسىزدىڭ كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىڭىزدىڭ تاقىرىبى ۋكراين حالقى تاريحىنىڭ بىرنەشە عاسىر بۇرىنعى كەزەڭدەرىنە ارنالعان. 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق ماسەلەلەرىنە بەت بۇرۋىڭىزعا نە نارسە اسەر ەتتى؟
– ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان تۇستا كازاچەستۆونىڭ بىردەن-ءبىر مامانى بولدىم. جۇرتتىڭ ءبارى مەنىڭ زەرتتەۋلەرىمە جۇگىنەتىن. سونى مالدانىپ جۇرە بەرۋىمە دە بولاتىن با ەدى، بىراق ارحيۆتىڭ قويناۋىنان كوپتەگەن بەيمالىم قۇجاتتاردىڭ شەتى قىلتيا باستادى عوي. ال ءوزىم ارحيۆ دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن تاريحشىنىڭ ءبىرىمىن. ءسويتىپ، شاڭ باسقان مۇيىستەردى قۋالاي ءتىنتىپ جۇرگەنىمدە، گولودومورعا (ۋكرايناداعى اشارشىلىققا – ا.ش.) قاتىستى دەرەكتەرگە ۇشىراستىم. شۇقشيعان كۇيىمدە باس كوتەرە الماي قالدىم. بۇل ناۋبەتتىڭ جاي-جاپسارىن ساراپتاۋعا ىشكى دايىندىعىم دا جوق ەمەس-تۇعىن. توقساننىڭ ۇشەۋىنە كەلىپ دۇنيەدەن وزعان قايران انام زۇلمات اشتىق تۋرالى ءۇي ىشىندەگى بارىمىزگە سىبىرلاپ قانا اڭگىمەلەپ وتىراتىن. ايتارىن ايتىپ الىپ، كولدەنەڭ بىرەۋ ەستىپ قويمادى ما دەپ زارەسى كەتەتىن. «سىبىرگە ايداپ جىبەرگەننەن» قورقاتىن. اكەمنىڭ دە، شەشەمنىڭ دە جاعىنان بىرنەشە كىسى سول اشتىقتىڭ ارانىنا جۇتىلعان. سوندىقتان گولودومور جايىنداعى قولىما ءتۇسىپ، نازارىما ىلىككەن العاشقى قۇجاتتاردىڭ ءوزى-اق مەنىڭ ەسى-دەرتىمدى بيلەپ الدى. جابۋلى جاتقان تاقىرىپقا سولايشا دەن قويدىم.
– دەرەك كوزدەرى ۋكراينانىڭ وزىندە ساقتالعان با؟
– وزىمىزدە تولىپ جاتىر، ءارينە. ونىڭ ءبارىن تابۋ – ءوز الدىنا ءبىر جۇمىس تا، قولما-قول قورىتىپ ۇلگەرۋ ءتىپتى قيىن. سول سەبەپتى ەڭ الدىمەن مۇراعات ماتەريالدارىنىڭ باس-اياعىن قۇراپ، توم-توم جيناقتارعا اينالدىردىق. كوپشىلىكتىڭ قۇپيا مالىمەتتەرمەن تانىسا بەرگەنىن قالادىق. سانكت-پەتەربۋرگ ارحيۆتەرىندە ىزدەنىس جاساۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. بىراق كەيىنىرەك ماسكەۋدىڭ تاريحي قويمالارىنا جول اشىلمادى. بۇيىرتقانى سول، كانادانىڭ تورونتو قالاسىنداعى ۋكراين دياسپوراسى ونداعى قاجەتتى قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرىن ساتىپ الىپتى. وسىنىڭ پايداسىن كوردىك. قازاقستان ارحيۆتەرىنىڭ دە جاردەمى كوپ ءتيدى. مەملەكەتتىك مۇراعاتتارىڭىزدا تالاي ۋاقىتىمدى وتكىزدىم.
– سوندا قازاقستانداعى ۇلى زۇلمات پەن ۋكرايناداعى گولودوموردى سالىستىرا قاراعان بولارسىز؟
– البەتتە. ۋكراينادا ديقاندار قاسىرەتكە بوكتى، قازاقستاندا باقتاشىلار قىرعىنعا ۇشىرادى. وتىرىقشى شارۋاشىلىعى وركەندەگەن ءبىزدىڭ قارا توپىراقتى ايماق تا، كوشپەلى تىرشىلىگىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان ءسىزدىڭ شۇيگىن دالالى ەل دە بولشەۆيكتەردىڭ باسبۇزار ساياساتىنىڭ سالدارىنان شەكسىز ازاپقا دۋشار بولدى. بىزدەردى ناننان، سىزدەردى مالدان ايىردى. حالقىنىڭ پروتسەنتتىك مولشەرىنە شاققاندا – قازاقتار كوپ جۇتاسا، ادام سانىمەن ەسەپتەگەندە – ۋكراينداردىڭ شىعىنى باسىم.
– قانشا ادامنان ايىرىلدىق دەپ جۇرسىزدەر؟
– 7 ميلليوننان 10 ميلليونعا دەيىنگى ساندار ايتىلادى. قاراڭىزدارشى، 1926 جىلعى ساناق پەن 1939 جىلعى ساناقتىڭ ارالىعىندا حالىقتىڭ سانى رەسەي فەدەراتسياسىندا – 28, بەلارۋستا – 11,2 پايىزعا كوبەيسە، ۋكراينادا 9,9 پايىزعا كەمىگەن.
– ول كەزدە قازاقستاندى قونىستانعان ۋكرايندار از بولماعان سياقتى…– وتىزىنشى جىلداردىڭ شاماسىندا سىزدەردىڭ رەسپۋبليكالارىڭىزدا 860 مىڭ ۋكراين ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەدى. ال 1939 جىلعى ساناقتىڭ ناتيجەسى بويىنشا ولاردىڭ سانى 200 مىڭعا كەمىدى. مۇنىڭ ىشىندە اشتىقتان ولگەنى دە، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى دا بار.
– ال ەندى ۋكرايناداعى گولودوموردىڭ ءتۇپ-توركىنى نەدەن باستاۋ الدى دەپ ويلايسىز؟
– جالپىلاما سيپاتتاعاندا، بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە ۋكراين شارۋالارىنا سىلتەنگەن سويىل بولدى. نەلىكتەن؟ ويتكەنى ماركسيزم-لەنينيزممەن ساقاداي ساي قارۋلانعان بولشەۆيزم ليدەرلەرى كەز كەلگەن مەملەكەتتىلىكتىڭ ماتەريالدىق ىرگەتاسىن شارۋالار قالايتىنىن ءبىلدى. ناق وسى شارۋالار قاۋىمى مەنشىكتى جەرلەرىنە تابان تىرەي وتىرىپ، وزىنەن ارتىلعان ءونىمىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ يگىلىگىنە بولىسە جۇمساي الارى انىق ەدى. اسىرەسە، كۋبانداعى ۋكراين شارۋالارى وزدەرىنە كۇشتەپ تاڭىلعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ تارتىبىنە قارسى ورە تۇرەگەلىپ، بولشەۆيزمگە باتىلدىقپەن دوق كورسەتتى. كەڭەستىك تاريح بۇل تۋرالى ءلام-ميم دەپ اۋىز اشپايتىن. ءارى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان شارۋالار كوتەرىلىسىن «بانديتيزم» دەگەن ۇعىمنىڭ اياسىمەن شەكتەيتىن. سويتسەك، گولودومورعا دەيىن دە ۋكراين شارۋالارى ءوز نارازىلىقتارىن ىشتەرىنە بۇگىپ ۇستاماپتى. بۇرق-سارق مىنەز تانىتىپتى. ۋكرايندار وزدەرى كوپ مەكەندەگەن كۋباندا عانا ەمەس، از عانا بولىگى كوشىرىلگەن قازاقستانننىڭ تەرىستىگىندە دە جاڭا بيلىكتىڭ وكتەمدىگىمەن قاقتىعىسقا بارىپتى. ايتالىق، قازاقستاندىق ارحيۆ قۇجاتتارىنا سۇيەنسەك، قوستاناي وبلىسىنداعى ولاردىڭ قوزعالىسىنا «ماحنوشىلدىق» دەپ ايدار تاڭىلعان. ياعني، بۇلىكتىڭ سيپاتىن ۋكرايناداعى اتامان نەستور ماحنونىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرعان.
– بولشەۆيكتەردىڭ ۋكراين شارۋالارىنا سونشاما شۇيلىككەنى نەسى؟
– ويتكەنى، ولاردىڭ ۇراندارىندا ۇلتتىق دەربەستىكتىڭ تالاپتارى بار ەدى. بۇل، ارينە، بولشەۆيكتەردى شوشىتتى. كۋبان ارحيۆىنەن جەرگىلىكتى ءبىر ۇساق شەنەۋنىكتىڭ جوعارى جاققا جولداعان جارامساق حاتىن كەزىكتىردىم. ول «ۋكراينداندىرۋ سوۆەت وكىمەتىنىڭ كۇيرەۋىنە الىپ كەلەدى» دەپ بايبالام سالا جازىپتى. وسىنداي شاعىمدار ءبىر ارناعا قۇيىلا كەلە، ۋكراين شارۋالارىن قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ ۇيعارىلعان بولار. بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ 1923 جىلعى ءحىى سەزىنىڭ شەشىمدەرىنەن كەيىن ۇلت ايماقتارىندا انا ءتىلىن، ەل مادەنيەتىن وركەندەتۋ ماسەلەلەرى قىزۋ قولعا الىنا باستادى. ۋكراين زيالىلارى دا بەلسەندىلىگىن بايقاتتى. بۇل ماسكەۋدەگى ورتالىققا جاقپادى. ءسويتىپ، 1928 جىلى «شاحتينسك ءىسى» قوزعالىپ، ۋكراين ينتەلليگەنتسياسىنا اۋىر سوققى جاسالدى. الدى اتىلدى، سوڭى ءتۇرمەگە توعىتىلدى. ينتەلليگەنتسيادان سوڭ، شارۋالاردىڭ كەزەگى كەلدى. ولاردى جۇگەندەۋدىڭ ەڭ وڭتايلى امالدارى قاراستىرىلدى.
– ول قانداي امالدار ەدى؟
– مەنىڭ پىكىرىمشە، باسى نوقتاعا سىيماعان ۋكراين شارۋالارىن ىقتىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى – ولاردى اشتان قاتىرۋ بولدى. نەگە؟ ويتكەنى اشتان ولگەن ادامداردىڭ سۇراۋى جوق: بالە-جالانى ەگىننىڭ شىعىمسىزدىعىنا، اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنا جابا سالىپ قۇتىلاسىڭ. تاريحتا تالاي اشتىق بولعانىن بىلەمىز. بىراق تابيعاتتان توتەن كەلگەن ول اشتىقتارعا قاراعاندا، گولودموردىڭ سيپاتى بولەك. ول – قاساقانا ۇيىمداستىرىلعان، حالىقتىڭ تۇتاس ءبىر بولىگىن جويۋدى ادەيى كوزدەگەن سۇم ساياسات. ياعني، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، گەنوتسيد.
– بۇل توڭىرەكتە ءتۇرلى قاراما-قايشى پايىمداردىڭ بار ەكەنىنەن حاباردارمىز. سىزدىڭشە، گولودوموردى نە سەبەپتەن گەنوتسيد دەپ اتاعان ءجون؟
– 1932 جىلى ۋكراينادا استىق شىقپاي قالعان جوق. بۇل – بارشاعا بەلگىلى جايت. ونىڭ ءبىر بولىگى ساۋدا-ساتتىق جونىمەن شەت ەلدەرگە جونەلتىلىپ جاتتى، باسقاسى ەلدە قالدىرىلدى. الايدا اش ادامداردىڭ استىققا قولى جەتپەدى. قولى جەتپەدى ەمەس، جەتكىزدىرمەدى. قارىن تويعىزار نانى بار رەسەيگە، بەلورۋسسياعا، زاكاۆكازەگە ولاردى اتتاپ باستىرمادى. بيلىك وسىنى كورە تۇرا، ماقساتتى تۇردە قولدان جاسادى. گەنوتسيدتىڭ ءبىر بەلگىسى وسى بولسا، ەكىنشىسى – اشتان قىرىلىپ جاتقان حالىقتى ازىق-تۇلىگى بار جەرلەرگە جىبەرمەي قويۋى. بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ 1933 جىلعى 22 قاڭتارداعى قاۋلىسىندا: «ۋكراينا جانە كۋبان وكرۋگىنىڭ شارۋالارىنا تىسقارى كەتۋگە تىيىم سالىنسىن» دەپ جازىلعان. ول پارمەن ەكى ەتپەي ورىندالدى. قازاقتار سەكىلدى، بوسىپ تا كوشە المادى…
– قازاقتىڭ اۋا ءجۇرىپ قىرىلعانى قانشاما…
– ولاردىڭ قايدا بارسا دا، الدى اشىق بولدى عوي ايتەۋىر. ومبى، ورىنبور، نوۆوسيبيرسك، سامارا، چەليابينسك استى. وزبەك، قىرعىزدى پانالادى. قىتايعا قاشتى. ارحيۆ دەرەكتەرىن وقىساق، قازاقتاردىڭ بارعان جەرلەرىندە ازدى-كوپتى قامقورلىق جاسالعانىن كورەمىز. مىسالى، باشقۇرتستاندا بوسقىن قازاقتاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جونىندە قاۋلى الىنعان. ءتىپتى قانىپەزەر كاگانوۆيچتىڭ ءوزى قازاقتاردى ساراتوۆ وبلىسىنان قۋىپ شىقپاڭدار دەپ نۇسقاۋ بەرىپتى. رەسەي تاريحشىسى كوندراشيننىڭ جازۋىنشا، ەدىل بويىنداعى سوروچينسك اۋدانىندا سول كەزدە 391 قازاق جۇمىسقا تۇرعىزىلعان. گولوششەكين مەن ميرزوياننىڭ قازاقتار اۋىپ بارعان جەرلەردە ولارعا تيىسپەۋ تۋرالى ولكەلىك جانە وبلىستىق پارتيا ۇيىمدارىنا جولداعان ءوتىنىش جەدەلحاتتارىن ءوز كوزىممەن كوردىم.
– قازاقستاندا «كىشى وكتيابر» جاساپ، «اشا تۇياق قالماسىن، اسىرا سىلتەۋ بولماسىن» ساياساتىن جۇرگىزگەن قاندىقول گولوششەكيننىڭ اياق استىنان قازاققا جانى اشي قالعاندىعىنا يلانا قويماسپىز. قىتايمەن اراداعى شەكاراعا پۋلەمەت قويعىزىپ، قاشقان قازاقتىڭ جولىن وقپەن بوگەگەن…
– مەن ارحيۆتەگى قاعاز بەتىنەن وقىعانىمدى ايتىپ جاتىرمىن...
– قازاقتار – ارقاشان پەيىلىنە سەنگەن حالىق. بىراق ولاردىڭ اۋا كوشكەنىنە ونشا قارسىلىق بىلدىرىلمەگەنىندە دە استار بار سەكىلدى. ويتكەنى قازاقتىڭ باسى اۋعان جاققا كەتىپ، ورنى بوساپ قالعانى كەلىمسەكتەردى اكەلىپ توگۋ ءۇشىن ءتيىمدى بولدى ەمەس پە؟
– مۇمكىن… ال ۋكرايندارعا حالىقارالىق ۇيىمداردان كومەك سۇراۋعا تۋرا كەلدى. الايدا سوۆەت وكىمەتى اشتىق تۋرالى شىندىقتى الەمدىك قاۋىمداستىقتان جاسىرىپ باقتى. بۇل – گەنوتسيدتىڭ ءۇشىنشى ايعاعى. شەتەلدەگى ۋكراين دياسپوراسى جاعدايعا قانىققان سوڭ، جابىلا قارجى جينادى. ۇلتتار ليگاسىنا ءوتىنىش ءتۇسىردى. باسقا مەملەكەتتەر دە قول ۇشىن سوزدى.
– قازاقتارعا شەتتەن قاراساتىن ەشكىم بولعان جوق…
– بىراق سوۆەت وكىمەتى ۋكرايندارعا ۇسىنىلعان جاردەمدى قابىلداۋدان باس تارتتى. گەنوتسيدتىڭ ءتورتىنشى بەلگىسى وسىندا تاڭبالانعان. ءبىر نازار اۋداراتىن نارسە، سول شاقتا ۋكراينادا 400 مىڭداي نەمىس تۇرىپ جاتقان. 1933 جىلى بيلىك باسىنا كەلىسىمەن، گيتلەر وسىنداعى اشىققان نەمىستەرگە كومەك كورسەتۋ جونىندە تاپسىرما بەرەدى. ءوز قالتاسىنان 1000 ماركانى سالادى. ول نەمىستەر تۇراتىن مەكەندەگى ۋكرايندارعا، پولياكتارعا، گرەكتەرگە، بولگارلارعا دا – ارالارىندا اشتىقتان الاۋىزدىق تۋماۋى ءۇشىن – گەرمان اقشاسىن بىردەي تاراتۋدى تالاپ ەتەدى. ءار وتباسىنا اپتا سايىن 80 ماركادان قارجى ءتيىپ جاتقاندىعى جايىنداعى حابار لازار كاگانوۆيچتىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. بۇلقان-تالقان بولىپ اشۋلانعان ول: «ءبىزدىڭ حالقىمىز توق»، – دەپ، كەلگەن اقشانى پرولەتارياتتىڭ حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ قورىنا اۋدارتادى.
– فاشيستەرگە بەرگىسىز قۇيتىرقى قاتىگەزدىك بولعان ەكەن…
– مەن مۇنى اسپاننان العام جوق – ارحيۆ دەرەكتەرىن سويلەتىپ وتىرمىن. گەنوتسيدتىڭ بەسىنشى بەلگىسى – ادامداردىڭ كوزىن جويىپ قانا قويماي، رۋحاني تۇرعىدان جانشۋ. اشتىقپەن نەمەسە قۋعىن-سۇرگىنمەن ۇلتتى زارەزاپ قىلۋ، ەڭسەسىن باسۋ، بولمىسىنان جاڭىلدىرۋ، قوسۇرەي ەتۋ. بۇل رەتتە ۋكرايندار نە كورمەدى دەيسىڭ؟! كراسنودار ولكەسىندە 1926 جىلى 1 ملن 581 مىڭداي ۋكراين تۇرىپ جاتسا، 1939 جىلى ولاردىڭ 144 مىڭى عانا قالعان. سوندا 1 ميلليون 438 مىڭعا جۋىق ادام قايدا كەتكەن؟ ولاردىڭ ءبىر بولىگى دەپورتاتسياعا ۇشىراعان. اشتىقتان كوز جۇمعانى بار… باسقاسىنىڭ ءبارىن شەگەرگەننىڭ وزىندە، 1 ميلليون ۋكراين قايدا جوعالعان؟ ەشقايدا دا. كۇنكورىس ءۇشىن ورىس بولىپ جازىلىپ كەتكەن. بۇل – ءوز ۇلتىنان تىرىلەي ايىرىلعاندار.
– اسسيميلياتسياعا ۇشىراعانداردىڭ قايتىپ كەلمەسى انىق…
– ەندى گەنوتسيدتىڭ اقىرعى – التىنشى بەلگىسىن كورسەتكىم كەلەدى. ۋكراينداردى اتا قونىستارىنان زورلىقپەن كوشىرگەن. ايتالىق، 1932 جىلعى جەلتوقساننىڭ ىشىندە پولتاۆسكايا ستانيتساسىنان زاپوروجە كازاكتارىنىڭ ۇرپاقتارى سانالاتىن 10 مىڭعا جۋىق ادامدى ارنايى ەشەلوندارعا تيەپ جىبەرگەن. ولاردى اپارىپ توككەن جەرلەردىڭ ءبىرى – قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنا قاراستى وسوكاروۆكا دەگەن ەلدى مەكەن. سولتۇستىك كاۆكازدا ءتىپتى «پولتاۆسكايا ستانيتساسى سولتۇستىك ايماقتارعا نەگە جەر اۋدارىلدى» دەگەن ۇگىت كىتاپشالارى تاراتىلىپ، دورەكى دەپورتاتسيانى اقتاپ الۋعا تىرىسقان. لەزدە ۋكراينداردان «تازارتىلعان» پولتاۆسكايا ستانيتساسىنىڭ اتىن «كراسنوگۆاردەيسكايا» دەپ وزگەرتكەن. بوساعان جەرگە ورال بويىنان، ماسكەۋ مەن لەنينگراد وبلىستارىنان، بەلورۋسسيادان كولحوزشىلاردى، سونداي-اق بايىرعى قىزىلاسكەرلەر مەن وگپۋ ارداگەرلەرىن اكەلىپ جايعاستىرعان. سول سياقتى، ۋمان جانە مەدۆەدوۆسكايا ستانيتسالارىنىڭ تۇرعىندارى دا تۇگەلدەي جەر اۋدارىلعان. بۇلاردان بولەك، تاعى دا 12 ستانيتسا سوۆەت وكىمەتى ويلاپ شىعارعان «قارا تاقتاعا» جازىلعان. 1932 جىلعى 14 جەلتوقساندا بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتى «ۋكرايناداعى، سولتۇستىك كاۆكازداعى جانە باتىس وبلىستاعى استىق دايىنداۋ تۋرالى» قاۋلىسىن جاريالادى. وندا قاۋلىدا اتالعان ءۇش ءوڭىردىڭ دە ناۋقاندىق شارۋانى اقساتىپ وتىرعاندىعى سىنالادى. بىراق ناتيجەسىندە قۋعىن-سۇرگىنگە تەك ۋكراينا مەن كۋبان وكرۋگىنىڭ ەگىنشىلەرى ۇشىراپ، پارتيادان قۋىلادى، سوتتالادى، ءىشىنارا ءتىپتى اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلادى. باسقالارى – ءدىن امان. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! سوندىقتان دا ءبىز بۇل قاۋلىدان ۇلتتىق نىشان ىزدەۋگە ءماجبۇرمىز. ويتكەنى ونىڭ التىنشى بابىنان باستاپ ونىنشى بابىنا دەيىن «ۋكراينداندىرۋدى» توقتاتۋ ماسەلەسىنە ارنالعان. ول – ول ما، تۋرا ەرتەڭىنە – 15 جەلتوقسان كۇنى ورتالىق تاعى ءبىر قاۋلى شىعارىپ، ەندى بۇكىل كەڭەستەر وداعى بويىنشا جاڭاعى ايتىلعان «ۋكراينداندىرۋعا» تولىقتاي تىيىم سالدى. مەكتەپتەرىمىز جابىلدى، ءباسپاسوزىمىز ورىس تىلىنە كوشىرىلدى، تىلىمىزگە قىسىم جاسالدى…
– بىزگە دە تانىس جايتتار عوي. اڭگىمەڭىزدىڭ بارىسىندا كاگانوۆيچتىڭ ەسىمىن تەرىس جاعىنان كوپ اتادىڭىز. نەگە؟
– ويتكەنى ول ۋكرايندارعا قارسى سولاقاي ساياساتتىڭ دەم بەرۋشىلەرىنىڭ جانە جۇزەگە اسىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. مىسالى، 1932 جىلعى 4 قاراشاداعى سولتۇستىك كاۆكاز پارتيا ۇيىمىنىڭ قاۋلىسىن شىعارۋعا لازار مويسەەۆيچ كاگانوۆيچ تىكەلەي ءوزى قاتىستى. ۋكراين شارۋالارىنا ازىق-تۇلىك بەرمەۋ، ولاردى جەر اۋدارۋ وسىدان باستالدى. مەدۆەدوۆسكي ستانيتساسىنا بارعانىندا، ول الدىنان قۇراق ۇشىپ شىققان قاريالارعا «سابوتاجنيكتەر» دەپ ايقايلاپ، كەۋدەدەن يتەرگەن. ماناعى ايتقان «قارا تاقتانى» دا قولدانىسقا ەنگىزگەن – سول ادام. بەرگى زاماندا، وتكەن عاسىردىڭ 80-90 جىلدارى گولودومورعا بايلانىستى شىندىقتىڭ بەتىن اشۋ ءۇشىن ارەكەتتەر باستالدى. ىشىندە بىردە-ءبىر ۋكراين ۇلتىنىڭ وكىلى جوق، ءارتۇرلى ەل ازاماتتارىنان قۇرالعان زاڭگەرلەردىڭ حالىقارالىق وداعى كەڭەس بيلىگىنە سۇراۋ سالدى. ۇمىتپاسام، 1988 جىلى ولار سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى نيكولاي يۆانوۆيچ رىجكوۆتى سوتقا شاقىرىپ، گولودومور تۋرالى دەرەكتەر بەرۋىن ءوتىندى. بىراق رىجكوۆ بارۋدان باس تارتتى. ال ول كىسى – دونباستىڭ تۋماسى، ۇلتى ۋكراين. ءوزىنىڭ اۋلەتى اشارشىلىقتىڭ زاردابىن تارتقان. باسقاسى – باسقا، وسىنداي جاعدايلار دا بولعان.
– كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق حالىقتارى اشارشىلىقتى باستان كەشتى دەگەن پىكىرلەر دە جوق ەمەس. بۇعان نە دەيسىز؟
– ءبىر جيىننىڭ ۇستىندە تاريحشى وتانداسىمنىڭ وسىلاي داۋ كوتەرگەنى بار. سوندا مەن: «ايتىڭىزشى، چۋكوتتار اشتىققا ۇشىرادى ما؟» دەدىم. ول ءمۇدىرىپ قالدى. ويتكەنى چۋكوتتار اشتىقتى كورگەن جوق. سول سياقتى، گرۋزيندەر مەن ارمياندار اشىعىپ پا ەكەن؟ ازەربايجاندار مەن بەلارۋستار شە؟ ءسوز جوق، وزگەلەردىڭ بارىنەن كوپ اۋىرتپالىق كورگەن – ۋكراين مەن قازاق.
– ءسوز سوڭىندا ءسىزدىڭ عىلىم جولىنداعى باستاپقى قادامىڭىزعا قاتىستى ساۋال قويايىن. «كازاك» پەن «قازاق» ءسوزدەرىنىڭ توركىنى ءبىر دەيدى عالىمدارىمىز. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– وعان كۇمانىم جوق. «كازاك» – ءبىزدىڭ تىلىمىزگە ەنگەن تۇركى ءسوزى. ول بىرتە-بىرتە ۇعىمىمىزدا الەۋمەتتىك سيپاتىنا قوسىمشا – ساياسي مانمەن كومكەرىلىپ، مازمۇن-ماعىناسىن جاڭالاعان. قازاق پەن ۋكرايننىڭ تامىرلاستىعى – تەرەڭدە. ۋاقىت وتكەن سايىن ەكى حالىقتىڭ دا مارتەبەسى بيىكتەي بەرەتىنىنە سەنەمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
سۇحباتتاسقان: امانتاي ءشارىپ
