Vladimir Sergiichuk: Äuelı ukrainnyŋ - nanyn, qazaqtyŋ - malyn, sonan soŋ milliondap janyn aldy

Vladimir İvanovich Sergiichuk  –   Taras  Şevchenko atyndaǧy Kiev ūlttyq universitetı älem ukraindary tarihy kafedrasynyŋ meŋgeruşısı. Ukraina joǧary mektep akademiiasynyŋ akademigı. Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor. Ukrainadaǧy aşarşylyqty egjei-tegjeilı taldaǧan «Bızdı qalai aştan qyrdy» («Iаk nas morili golodom») atty monografiianyŋ avtory. Elordaǧa sapary barysynda ǧalymmen sūhbattasudyŋ sätı tüsken edı. Sol äŋgımenı nazarlaryŋyzǧa ūsynǧandy jön kördık. – Vladimir İvanovich, sızdıŋ kandidattyq  jäne doktorlyq dissertasiialaryŋyzdyŋ taqyryby ukrain halqy tarihynyŋ bırneşe ǧasyr būrynǧy kezeŋderıne arnal­ǧan. 1932-1933 jyldardaǧy aşarşylyq mäselelerıne bet būruyŋyzǧa ne närse äser ettı? – Elımız täuelsızdık alǧan tūsta kazachestvonyŋ bırden-bır mamany boldym. Jūrttyŋ bärı menıŋ zertteulerıme jügınetın. Sony maldanyp jüre beruıme de bolatyn ba edı, bıraq arhivtyŋ qoinauynan köptegen beimälım qūjattardyŋ şetı qyltiia bastady ǧoi. Al özım arhiv dese, ışken asyn jerge qoiatyn tarihşynyŋ bırımın. Söitıp, şaŋ basqan müiısterdı qualai tıntıp jürgenımde, go­lo­domorǧa (Ukrainadaǧy aşar­şylyqqa – A.Ş.) qatysty derekterge ūşyrastym. Şūqşiǧan küiımde bas kötere almai qaldym. Būl näubettıŋ jai-japsaryn saraptauǧa ışkı daiyndyǧym da joq emes-tūǧyn. Toqsannyŋ üşeuıne kelıp dünieden ozǧan qairan anam zūlmat aştyq turaly üi ışındegı bärımızge sybyrlap qana äŋgımelep otyratyn. Aitaryn aityp alyp, köldeneŋ bıreu estıp qoimady ma dep zäresı ketetın. «Sıbırge aidap jıbergennen» qorqatyn. Äkemnıŋ de, şeşemnıŋ de jaǧynan bırneşe kısı sol aştyqtyŋ aranyna jū­tyl­ǧan. Sondyqtan golodomor jaiyndaǧy qolyma tüsıp, nazaryma ılıkken alǧaşqy qūjattardyŋ özı-aq menıŋ esı-dertımdı bilep aldy. Jabuly jatqan taqyrypqa solaişa den qoidym. – Derek közderı Ukrainanyŋ özınde saqtalǧan ba? – Özımızde tolyp jatyr, äri­ne. Onyŋ bärın tabu – öz aldyna bır jūmys ta, qolma-qol qorytyp ülgeru tıptı qiyn. Sol sebeptı eŋ aldymen mūraǧat mate­rialdarynyŋ bas-aiaǧyn qū­rap, tom-tom jinaqtarǧa ainaldyrdyq. Köpşılıktıŋ qūpiia mälımettermen tanysa bergenın qaladyq. Sankt-Peterburg arhivterınde ızdenıs jasaudyŋ sätı tüstı. Bıraq keiınırek Mäskeudıŋ tarihi qoimalaryna jol aşylmady. Būiyrtqany sol, Kanadanyŋ Toronto qalasyndaǧy ukrain dias­porasy ondaǧy qajettı qū­jattardyŋ köşırmelerın satyp alypty. Osynyŋ paidasyn kördık. Qazaqstan arhivterınıŋ de järdemı köp tidı. Memlekettık mūraǧattaryŋyzda talai uaqy­tymdy ötkızdım. – Sonda Qazaqstandaǧy ūly zūlmat pen Ukrainadaǧy golodomordy salystyra qaraǧan bolarsyz? –  Älbette. Ukrainada diqandar qasıretke böktı, Qazaqstanda baqtaşylar qyrǧynǧa ūşyrady. Otyryqşy şaruaşylyǧy örken­degen bızdıŋ qara topyraqty aimaq ta, köşpelı tırşılıgınıŋ qaimaǧy būzylmaǧan sızdıŋ şüigın dalaly el de bolşevikterdıŋ basbūzar saiasatynyŋ saldarynan şeksız azapqa duşar boldy. Bızderdı nannan, sızderdı maldan aiyrdy. Halqynyŋ prosenttık mölşerıne şaqqanda – qazaqtar köp jūtasa, adam sanymen eseptegende – ukraindardyŋ şyǧyny basym. – Qanşa adamnan aiyryldyq dep jürsızder? – 7 millionnan 10 millionǧa deiıngı sandar aitylady. Qara­ŋyzdarşy, 1926 jylǧy sanaq pen 1939 jylǧy sanaqtyŋ aralyǧynda halyqtyŋ sany Resei Federasiiasynda – 28, Belarusta – 11,2 paiyzǧa köbeise, Ukrainada 9,9 paiyzǧa kemıgen. – Ol kezde Qazaqstandy qonys­tanǧan ukraindar az bolmaǧan siiaqty…–  Otyzynşy jyldardyŋ şamasynda sızderdıŋ respubli­kalaryŋyzda 860 myŋ ukrain ömır sürıp jatqan edı. Al 1939 jylǧy sanaqtyŋ nätijesı boiynşa olardyŋ sany 200 myŋǧa kemıdı. Mūnyŋ ışınde aştyqtan ölgenı de, quǧyn-sürgın qūrbandary da bar. – Al endı Ukrainadaǧy go­lodo­mordyŋ tüp-törkını neden bastau aldy dep oilaisyz? – Jalpylama sipattaǧanda, būl bırınşı kezekte ukrain şarualaryna sıltengen soiyl boldy. Nelıkten? Öitkenı marksizm-leninizmmen saqadai sai qarulanǧan bolşevizm liderlerı kez kelgen memlekettılıktıŋ materialdyq ırgetasyn şarualar qalaitynyn bıldı. Naq osy şarualar qauymy menşıktı jerlerıne taban tırei otyryp, özınen artylǧan önımın ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ igılı­gıne bölıse jūmsai alary anyq edı. Äsırese, Kubandaǧy ukrain şarualary özderıne küştep ta­ŋylǧan sovet ökımetınıŋ tärtıbıne qarsy öre türegelıp, bolşevizmge batyldyqpen doq körsettı. Keŋes­tık tarih būl turaly läm-mim dep auyz aşpaityn. Ärı sovet ökımetıne qarsy baǧyttalǧan şarualar köterılısın «banditizm» degen ūǧymnyŋ aiasymen şekteitın. Söitsek, golodomorǧa deiın de ukrain şarualary öz narazylyqtaryn ışterıne bügıp ūstamapty. Būrq-sarq mınez tanytypty. Ukraindar özderı köp mekendegen Kubanda ǧana emes, az ǧana bölıgı köşırılgen Qazaq­stannnyŋ terıstıgınde de jaŋa bilık­tıŋ öktemdıgımen qaqtyǧysqa barypty. Aitalyq, qazaqstandyq arhiv qūjattaryna süiensek, Qostanai oblysyndaǧy olardyŋ qozǧalysyna «mahnoşyldyq» dep aidar taŋylǧan. Iаǧni, bülık­tıŋ sipatyn Ukrainadaǧy ataman Nestor Mahnonyŋ esımımen baila­nystyrǧan. –  Bolşevikterdıŋ ukrain şarualaryna sonşama şüilıkkenı nesı? –  Öitkenı, olardyŋ ūrandarynda ūlttyq derbestıktıŋ talaptary bar edı. Būl, ärine, bolşevikterdı şoşytty. Kuban arhivınen jer­gılıktı bır ūsaq şeneunıktıŋ joǧary jaqqa joldaǧan jaramsaq hatyn kezıktırdım. Ol «ukraindandyru sovet ökımetınıŋ küireuıne alyp keledı» dep baibalam sala jazypty. Osyndai şaǧymdar bır arnaǧa qūiyla kele, ukrain şarualaryn qataŋ baqylauǧa alu ūiǧarylǧan bolar. Bolşevikter partiiasynyŋ 1923 jylǧy HII sezınıŋ şeşımderınen keiın ūlt aimaqtarynda ana tılın, el mädenietın örkendetu mäselelerı qyzu qolǧa alyna bastady. Ukrain ziialylary da belsendılıgın bai­qatty. Būl Mäskeudegı ortalyqqa jaqpady. Söitıp, 1928 jyly «Şahtinsk ısı» qozǧalyp, ukrain intelligensiiasyna auyr soqqy jasaldy. Aldy atyldy, soŋy tür­mege toǧytyldy. İntelligensiiadan soŋ, şarualardyŋ kezegı keldı. Olardy jügendeudıŋ eŋ oŋtaily amaldary qarastyryldy. –  Ol qandai amaldar edı? – Menıŋ pıkırımşe, basy noq­taǧa syimaǧan ukrain şarualaryn yqtyrudyŋ eŋ tiımdı täsılı – olardy aştan qatyru boldy.  Nege? Öitkenı aştan ölgen adam­dardyŋ sūrauy joq: bäle-jalany egınnıŋ şyǧymsyzdyǧyna, aua raiynyŋ qolaisyzdyǧyna jaba salyp qūtylasyŋ. Tarihta talai aştyq bolǧanyn bılemız. Bıraq tabiǧattan töten kelgen ol aştyqtarǧa qaraǧanda, golodmordyŋ sipaty bölek. Ol – qasaqana ūiymdastyrylǧan, halyqtyŋ tūtas bır bölıgın joiudy ädeiı közdegen  sūm saiasat. Iаǧni, bır sözben aitqanda, genosid. – Būl töŋırekte türlı qarama-qaişy paiymdardyŋ bar ekenınen habardarmyz. Sızdıŋşe, golodomordy ne sebepten genosid dep ataǧan jön? – 1932 jyly Ukrainada astyq şyqpai qalǧan joq. Būl –  barşaǧa belgılı jait. Onyŋ bır bölıgı sauda-sattyq jönımen şet elderge jöneltılıp jatty, basqasy elde qaldyryldy. Alaida aş adamdardyŋ astyqqa qoly jetpedı. Qoly jetpedı emes, jetkızdırmedı. Qaryn toiǧyzar nany bar Reseige, Belorussiiaǧa, Zakavkazege olardy attap bastyrmady. Bilık osyny köre tūra, maqsatty türde qoldan jasady. Genosidtıŋ bır belgısı osy bolsa, ekınşısı – aştan qyrylyp jatqan halyqty azyq-tülıgı bar jerlerge jıbermei qoiuy. BKP(b) Ortalyq komitetı men Halyq komissarlar keŋesınıŋ 1933 jylǧy 22 qaŋtardaǧy qau­lysynda: «Ukraina jäne Kuban okrugynyŋ şarualaryna tysqary ketuge tyiym salynsyn» dep ja­zylǧan. Ol pärmen ekı etpei oryndaldy. Qazaqtar sekıldı, bosyp ta köşe almady… –  Qazaqtyŋ aua jürıp qyryl­ǧany qanşama… –  Olardyŋ qaida barsa da, aldy aşyq boldy ǧoi äiteuır. Omby, Orynbor, Novosibirsk, Samara, Cheliabinsk asty. Özbek, qyrǧyzdy panalady. Qytaiǧa qaşty. Arhiv derekterın oqysaq, qazaqtardyŋ barǧan jerlerınde azdy-köptı qamqorlyq jasalǧanyn köremız. Mysaly, Başqūrtstanda bosqyn qazaqtardy jūmysqa ornalastyru jönınde qauly alynǧan. Tıptı qanypezer Kaganovichtıŋ özı qazaqtardy Saratov oblysynan quyp şyqpaŋdar dep nūsqau berıptı. Resei tarihşysy Kondraşinnıŋ jazuynşa, Edıl boiyndaǧy Sorochinsk audanynda sol kezde  391 qazaq jūmysqa tūr­ǧyzylǧan. Goloşekin men Mir­zoiannyŋ qazaqtar auyp barǧan jerlerde olarǧa tiıspeu turaly ölkelık jäne oblystyq partiia ūiymdaryna joldaǧan ötınış jedelhattaryn öz közımmen kördım. – Qazaqstanda «Kışı Oktiabr»  jasap, «aşa tūiaq qalmasyn, asyra sılteu bolmasyn» saiasatyn jürgızgen qandyqol Goloşekinnıŋ aiaq astynan qazaqqa jany aşi qalǧandyǧyna ilana qoimaspyz. Qytaimen aradaǧy şekaraǧa pulemet qoiǧyzyp, qaşqan qazaqtyŋ jolyn oqpen bögegen… – Men arhivtegı qaǧaz betınen oqyǧanymdy aityp jatyrmyn... – Qazaqtar – ärqaşan peiılıne sengen halyq.  Bıraq olardyŋ aua köşkenıne onşa qarsylyq bıldırılmegenınde de as­tar bar sekıldı. Öitkenı qa­zaq­tyŋ basy auǧan jaqqa ketıp, orny bosap qalǧany kelımsekterdı äkelıp tögu üşın tiımdı boldy emes pe? – Mümkın… Al ukraindarǧa halyqaralyq ūiymdardan kömek sūrauǧa tura keldı. Alaida sovet ökımetı aştyq turaly şyndyqty älemdık qauymdastyqtan jasyryp baqty. Būl – genosidtıŋ üşınşı aiǧaǧy. Şeteldegı ukrain diasporasy jaǧdaiǧa qanyqqan soŋ, jabyla qarjy jinady. Ūlttar ligasyna ötınış tüsırdı. Basqa memleketter de qol ūşyn sozdy. – Qazaqtarǧa şetten qara­satyn eşkım bolǧan joq… – Bıraq sovet ökımetı ukraindarǧa ūsynylǧan järdemdı qabyldaudan bas tartty. Genosidtıŋ törtınşı belgısı osynda taŋbalanǧan. Bır nazar audaratyn närse, sol şaqta Ukrainada 400 myŋdai nemıs tūryp jatqan. 1933 jyly bilık basyna kelısımen, Gitler osyndaǧy aşyqqan nemısterge kömek körsetu jönınde tapsyrma beredı. Öz qaltasynan 1000 markany salady. Ol nemıster tūratyn mekendegı ukraindarǧa, poliaktarǧa, grekterge, bolgarlarǧa da – aralarynda aştyqtan alauyzdyq tumauy üşın – german aqşasyn bırdei taratudy talap etedı. Är otbasyna apta saiyn 80 markadan qarjy tiıp jatqandyǧy jaiyndaǧy habar Lazar Kaganovichtıŋ qūlaǧyna jetedı. Būlqan-talqan bolyp aşu­­lanǧan ol: «bızdıŋ halqymyz toq», –  dep,  kelgen aqşany pro­­le­tariattyŋ halyqaralyq ūiy­mynyŋ qoryna audartady. – Faşisterge bergısız qūi­tyrqy qatygezdık bolǧan eken… – Men mūny aspannan alǧam joq – arhiv derekterın söiletıp otyrmyn. Genosidtıŋ besınşı belgısı – adamdardyŋ közın joiyp qana qoimai, ruhani tūrǧydan janşu. Aştyqpen nemese qu­ǧyn-sürgınmen ūltty zärezap qylu, eŋsesın basu, bolmysynan jaŋyldyru, qosürei etu. Būl rette ukraindar ne körmedı deisıŋ?! Krasnodar ölkesınde 1926 jyly 1 mln 581 myŋdai ukrain tūryp jatsa, 1939 jyly olardyŋ 144 myŋy ǧana qalǧan. Sonda 1 million 438 myŋǧa juyq adam qaida ketken? Olardyŋ bır bölıgı deportasiiaǧa ūşyraǧan. Aştyqtan köz jūmǧany bar…  Basqasynyŋ bärın şegergennıŋ özınde, 1 million ukrain qaida joǧalǧan? Eşqaida  da. Künkörıs üşın orys bolyp jazylyp ketken. Būl – öz ūltynan tırılei aiyrylǧandar. – Assimiliasiiaǧa ūşyraǧan­dardyŋ qaityp kelmesı anyq… – Endı genosidtıŋ aqyrǧy – altynşy belgısın körsetkım keledı. Ukraindardy ata qonystarynan zorlyqpen köşırgen. Aitalyq, 1932 jylǧy jeltoqsannyŋ ışınde Poltavskaia stanisasynan zaporoje kazaktarynyŋ ūrpaqtary sanalatyn 10 myŋǧa juyq adamdy arnaiy eşelondarǧa tiep jıbergen. Olardy aparyp tökken jerlerdıŋ bırı – qazırgı Qaraǧandy oblysyna qarasty Osokarovka degen eldı meken. Soltüstık Kavkazda tıptı «Poltavskaia stanisasy soltüstık aimaqtarǧa nege jer audaryldy» degen ügıt kıtapşalary taratylyp,  dörekı deportasiiany aqtap aluǧa tyrysqan. Lezde ukraindardan «tazartylǧan» Poltavskaia stanisasynyŋ atyn  «Krasnogvardeiskaia» dep özgertken. Bosaǧan jerge Oral boiynan, Mäskeu men Leningrad oblystarynan, Belorussiiadan kolhozşylardy, sondai-aq baiyrǧy qyzyläskerler men OGPU arda­ger­lerın äkelıp jaiǧastyrǧan. Sol siiaqty, Uman jäne Medvedovskaia stanisalarynyŋ tūrǧyndary da tügeldei jer audarylǧan. Būlar­dan bölek, taǧy da 12 stanisa sovet ökımetı oilap şyǧarǧan «qara taqtaǧa» jazylǧan. 1932 jylǧy 14 jeltoqsanda BKP(b) Ortalyq Komitetı «Ukraina­daǧy, Soltüstık Kavkaz­daǧy jäne Batys oblystaǧy astyq daiyndau turaly» qaulysyn jariialady. Onda qaulyda atalǧan üş öŋırdıŋ de nauqandyq şaruany aqsatyp otyrǧandyǧy synalady. Bıraq nätijesınde quǧyn-sürgınge tek Ukraina men Kuban okrugınıŋ egınşılerı ūşyrap, partiiadan quylady, sottalady, ışınara tıptı atu jazasyna būiyrylady. Basqalary – dın aman. Mūny qalai tüsınuge bolady?! Sondyqtan da bız būl qaulydan ūlttyq nyşan ızdeuge mäjbürmız. Öitkenı onyŋ altynşy babynan bastap onynşy babyna deiın «ukraindandyrudy» toqtatu mäselesıne arnalǧan. Ol – ol ma, tura erteŋıne – 15 jeltoqsan künı ortalyq taǧy bır qauly şyǧaryp, endı bükıl Keŋester Odaǧy boiynşa jaŋaǧy aitylǧan «ukraindandyruǧa» tolyqtai tyiym saldy. Mektepterımız jabyldy, baspasözımız orys tılıne köşırıldı, tılımızge qysym jasaldy… – Bızge de tanys jaittar ǧoi. Äŋgımeŋızdıŋ barysynda Kaganovichtıŋ esımın terıs jaǧynan köp atadyŋyz. Nege? – Öitkenı ol ukraindarǧa qar­sy solaqai saiasattyŋ dem beruşılerınıŋ jäne jüzege asyru­şylarynyŋ bırı boldy. Mysaly, 1932 jylǧy 4 qaraşadaǧy Sol­tüstık Kavkaz partiia ūiymynyŋ qaulysyn şyǧaruǧa Lazar Moiseevich Kaganovich tıkelei özı qatysty. Ukrain şarualaryna azyq-tülık bermeu, olardy jer audaru osydan bastaldy. Medvedovskii stanisasyna barǧanynda, ol aldynan qūraq ūşyp şyqqan qariialarǧa «sabotajnikter» dep aiqailap, keudeden itergen. Manaǧy aitqan «qara taqtany» da qoldanysqa engızgen – sol adam. Bergı zamanda, ötken ǧasyrdyŋ 80-90 jyldary golodomorǧa bai­lanysty şyndyqtyŋ betın aşu üşın äreketter bastaldy. Işınde bırde-bır ukrain ūltynyŋ ökılı joq, ärtürlı el azamattarynan qūralǧan zaŋgerlerdıŋ halyqaralyq odaǧy keŋes bilıgıne sūrau saldy. Ūmytpasam, 1988 jyly olar sol kezdegı Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy Nikolai İvanovich Ryjkovty sotqa şaqyryp, golodomor turaly derekter beruın ötındı. Bıraq Ryjkov barudan bas tartty. Al ol kısı – Donbastyŋ tumasy, ūlty ukrain. Özınıŋ äuletı aşarşylyqtyŋ zardabyn tartqan. Basqasy – basqa, osyndai jaǧdailar da bolǧan. – Keŋes Odaǧynyŋ barlyq halyqtary aşarşylyqty bastan keştı degen pıkırler de joq emes. Būǧan ne deisız? – Bır jiynnyŋ üstınde tarihşy otandasymnyŋ osylai dau kötergenı bar. Sonda men: «Aityŋyzşy, chukottar aştyqqa ūşyrady ma?» dedım. Ol müdırıp qaldy. Öitkenı chukottar aştyqty körgen joq. Sol siiaqty, gruzinder men armiandar aşyǧyp pa eken? Äzerbaijandar men belarustar şe?  Söz joq, özgelerdıŋ bärınen köp auyrtpalyq körgen – ukrain men qazaq. – Söz soŋynda sızdıŋ ǧylym jolyndaǧy bastapqy qadamyŋyzǧa qatysty saual qoiaiyn. «Kazak» pen «qazaq» söz­derınıŋ törkını bır deidı ǧalymdarymyz. Sız qalai oilaisyz? – Oǧan kümänım joq. «Kazak» – bızdıŋ tılımızge engen türkı sözı. Ol bırte-bırte ūǧymymyzda äleumettık sipatyna qosymşa – saiasi mänmen kömkerılıp, mazmūn-maǧynasyn jaŋalaǧan. Qazaq pen ukrainnyŋ tamyrlastyǧy – tereŋde. Uaqyt ötken saiyn ekı halyqtyŋ da märtebesı biıktei beretınıne senemın. – Äŋgımeŋızge rahmet.  

Sūhbattasqan: Amantai ŞÄRIP