ەر جانىبەكتىڭ جورىق ساپتاياعى

3380
Adyrna.kz Telegram

قازاقتىڭ جاۋىنگەرلىك تاريحىنا تولى ءXVىىى عاسىردا (ش.ءۋاليحانوۆ) جانىبەك بەرداۋلەتۇلى دەيتىن باتىر وتكەن. باتىرلىق جىرلاردا نەمەسە ەل اۋزىندا بۇل ادام «ەر جانىبەك» دەگەن اتىمەن تانىمال. اتاقتى قانجىعالى بوگەنباي دۇنيەدەن وتكەندە ۇمبەتاي جىراۋ باتىردىڭ قازاسىن حان ابىلايعا ەستىرتكەن تولعاۋىندا:

ارۋاعىڭا بولىسقان،

ءادىل بيلىك قىلىسقان،

قاشپاعان قانداي ۇرىستان

كەرەيدە باتىر جانىبەك،

قاز داۋىستى قازىبەك،

قۋ داۋىستى قۇتتىباي،

قاراكەرەي قابانباي،

قانجىعالى بوگەنباي –

ابىلاي، سەنىڭ تۇسىڭدا،

سول بەسەۋى بولىپتى-اي، – دەگەن ەكەن. وسى تولعاۋدا اتى اتالعان كەرەي تايپاسىنىڭ باتىرى ەر جانىبەك شامامەن 1714 جىلى تۋىپ، 1792 جىلى دۇنيەدەن وتكەن، دەيدى زەرتتەۋشىلەر. مارقۇمنىڭ سۇيەگى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، جار­ما اۋدانى، ورتابۇلاق اۋىلى ما­ڭىن­دا جەرلەنگەن ەكەن. باتىردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى بۇگىندەرى كۇرشىم-زايسان وڭىرىندە جانە التاي بەتىندە تىرلىك كەشۋدە.  جانىبەك باتىردىڭ كوزى تىرىسىندە ءوزى قولدانعان ءباز­بىر زاتتارى كۇنى كەشەگە دەيىن ۇرپاقتارىنىڭ قو­لىندا ساقتالىپ كەلگەن. اتاپ ايتقاندا، پىشاعى، جورىق ساپ­تاياعى، اعاش توسەگى، اق تۋى، ت.ب.

وسىلاردىڭ ىشىندە باتىر جورىق كەزىندە ۇنەمى قانجىعالاپ، الىپ جۇرگەن ساپتاياعى ءدال قازىر الماتى قالاسىنداعى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيدىڭ ەكىنشى قاباتىندا ورنالاسقان «ءداستۇرلى قازاق مادەنيەتى» زالىنىڭ تۇراقتى كورمەسىندە تۇر. ەكسپوناتتاردىڭ ءتىزىمى تىركەلگەن مۋزەي جۋرنالىندا اتالمىش جادىگەر جايلى «...XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن جانىبەك باتىردىكى، 1946 جىلى ۇرپاقتارىنان الىنعان 2000 سومعا باعالاندى...» دەپ جازىلىپتى.

ساپتاياقتى مۋزەيگە اكەلىپ تاپسىرعان – اكا­دەميك الكەي مارعۇلان. الەكەڭ ال­عاش 1927 جىلدارى رۋدەنكونىڭ ەكس­پە­دي­­تسياسىنىڭ قۇرامىندا زايسانعا بار­عان ساپارىندا بۇل بۇيىمدى كوزىمەن كورگەن.

زايسان ءوڭىرىنىڭ تۋماسى بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم احمەت توق­ت­ا­باەۆ اۋداندىق «ىزگىلىك ءۇنى» گازەتىنىڭ 1973 جىلعى 19-شى سانىندا ۇلكەن عالىم الكەي مارعۇلاننىڭ اۋزىنان جازىپ العان ەستەلىگىن جاريالاپتى. وندا اكادەميك اتا­­مىز­دىڭ: «...سەندەردىڭ ەلدەرىڭدە بولدىم، جانىبەكتىڭ ساپ­تايا­عىنان ءدام دە تاتتىم. اقساقالدار ناۋرىز، قۇربان ايت مەيرامدارىندا باتىردىڭ ساپتاياعىنا ەت تۋراپ، جانە­كەمنىڭ ساپتاياعىنان ءدام تاتىپ كەلدىك – دەپ ۇلكەن ءمار­تەبە سانايدى ەكەن. مەن مۋزەيگە تاپسىرىڭدار دەپ ەدىم، بەر­مەدى، اقىرى 1946 جىلى الدىردىم...»، دەگەن ءسوزىن كەلتىرەدى.  سونىمەن قاتار بۇل جادىگەر جايلى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن فوتو-مۇراعاتشى مارات ەسكەندىر-ابدەشوۆ ءوزىنىڭ 2008 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «قازاق پورترەتتەرىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە: «ساپتاياقتى مۋزەي قورىنا 1946 جىلى قازاق كسر عا ادەبيەت ءجا­نە ءتىل ينس­تيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى بادەل تۇرسىنباەۆ تاپسىرعان. تۇگەندەۋ كار­تىش­كەسىندە: «بەر­داۋلەت، جانىبەك، داۋىل­باي، جىبەتەر، ساداق­باي، بىلشىق» دەپ مۇراسىن ساقتاپ كەل­گەن باتىردىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ ەسىم­دەرى جازىلعان. جادىگەر 1946 جىلى 75 جاسار بىلشىقتىڭ قولى­نان الىنعان»، دەيدى.  ءسويتىپ، 1946 جىلى مۋزەي قورىنا الىنعان بۇل بۇيىم 1970-ءشى جىلدارعا دەيىن اشىققا شىعارىلماعان. سەبەبى، سول جىلداردا ۇلتتىق كونە دۇنيەلەر «ەسكىنىڭ قالدىعى» ەسەبىندە مانسۇق­تالعاندىقتان ساپتاياقتى كورسەتۋگە مۇمكىندىك بولماعان.   بىراق 1970-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىندا ورتالىق مۋزەي ورنالاسقان 28-پانفيلوۆشىلار پاركىنىڭ ىشىندەگى سوبور عيماراتى جاڭارتۋدان ءوتىپ، جاڭادان تاقىرىپتىق-ەكسپوزيتسيالىق جوسپار قۇرىلاتىن بولادى. جوسپاردىڭ سوڭعى نۇسقاسىن مەملەكەتتىك ليتو قاراپ شىعىپ، ماقۇل كورسە ەكسپوزيتسياعا قويىلاتىن زاتتاردىڭ ءتىزىمىن بەكىتەدى. وسى تىزىمگە باتىردىڭ ساپتاياعى ەنىپ، وعان «ءحVىىى عاسىردىڭ ورتا كەزىندەگى قازاقتاردىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كۇرەسكەرى بەرداۋلەتۇلى جانىبەكتىڭ جورتۋىل ساپتاياعى» دەگەن تۇسىنىك بەرىلەدى. ءبىر قىزىعى، ساپتاياق كورمەگە قويۋعا رۇقسات ەتىلگەن دۇنيەلەر قاتارىنا كىرەدى. سودان بەرى بۇل جادىگەر مۋزەيدىڭ تۇراقتى ەكسپوناتىنا اينالعان.  زەرتتەۋشى س.بەكەشوۆتىڭ 2002 جىلى جازىلعان «قازاق­­تىڭ ءداستۇرلى اعاش ويۋ ونەرى» ديسسەرتاتسيالىق جۇ­مىسى­­نىڭ 43-بەتىندە جوعارىداعى ساپتاياققا عىلىمي سي­پات­تاما بەرىلىپتى. وندا: «ساپتاياق تۇتاس اعاشتان ويىل­عان، سابى قىسقا، جولعا الىپ جۇرۋگە قولايلى، ىدىس­تىڭ بىرنەشە جەرىن جەز قاڭىلتىرمەن جاماعان، ۇزىن­­دىعى 37 سم، بيىكتىگى 24 سم، سابىنىڭ ۇزىندىعى 12 سم، سى­يىم­دىلىعى 1,5 ليتر» دەلىنگەن.


بەكەن قايراتۇلى،  «ەگەمەن قازاقستان»

پىكىرلەر