Er Jänıbektıŋ joryq saptaiaǧy

Qazaqtyŋ jauyngerlık tarihyna toly XVIII ǧasyrda (Ş.Uälihanov) Jänıbek Berdäuletūly deitın batyr ötken. Batyrlyq jyrlarda nemese el auzynda būl adam «Er Jänıbek» degen atymen tanymal. Ataqty Qanjyǧaly Bögenbai dünieden ötkende Ümbetai jyrau batyrdyŋ qazasyn han Abylaiǧa estırtken tolǧauynda: Aruaǧyŋa bolysqan, Ädıl bilık qylysqan, Qaşpaǧan qandai ūrystan Kereide batyr Jänıbek, Qaz dauysty Qazybek, Qu dauysty Qūttybai, Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai – Abylai, senıŋ tūsyŋda, Sol beseuı bolypty-ai, – degen eken. Osy tolǧauda aty atalǧan kerei taipasynyŋ batyry Er Jänıbek şamamen 1714 jyly tuyp, 1792 jyly dünieden ötken, deidı zertteuşıler. Marqūmnyŋ süiegı qazırgı Şyǧys Qazaqstan oblysy, Jar­ma audany, Ortabūlaq auyly ma­ŋyn­da jerlengen eken. Batyrdyŋ ürım-būtaǧy bügınderı Kürşım-Zaisan öŋırınde jäne Altai betınde tırlık keşude.  Jänıbek batyrdyŋ közı tırısınde özı qoldanǧan bäz­bır zattary künı keşege deiın ūrpaqtarynyŋ qo­lynda saqtalyp kelgen. Atap aitqanda, pyşaǧy, joryq sap­taiaǧy, aǧaş tösegı, aq tuy, t.b. Osylardyŋ ışınde batyr joryq kezınde ünemı qanjyǧalap, alyp jürgen saptaiaǧy däl qazır Almaty qalasyndaǧy Memlekettık Ortalyq muzeidıŋ ekınşı qabatynda ornalasqan «Dästürlı qazaq mädenietı» zalynyŋ tūraqty körmesınde tūr. Eksponattardyŋ tızımı tırkelgen muzei jurnalynda atalmyş jädıger jaily «...XVIII ǧasyrda ömır sürgen Jänıbek batyrdıkı, 1946 jyly ūrpaqtarynan alynǧan 2000 somǧa baǧalandy...» dep jazylypty. Saptaiaqty muzeige äkelıp tapsyrǧan – aka­demik Älkei Marǧūlan. Älekeŋ al­ǧaş 1927 jyldary Rudenkonyŋ eks­pe­di­­siiasynyŋ qūramynda Zaisanǧa bar­ǧan saparynda būl būiymdy közımen körgen. Zaisan öŋırınıŋ tumasy belgılı etnograf-ǧalym Ahmet Toq­t­a­baev audandyq «Izgılık ünı» gazetınıŋ 1973 jylǧy 19-şy sanynda ülken ǧalym Älkei Marǧūlannyŋ auzynan jazyp alǧan estelıgın jariialapty. Onda akademik ata­­myz­dyŋ: «...Senderdıŋ elderıŋde boldym, Jänıbektıŋ sap­taia­ǧynan däm de tattym. Aqsaqaldar nauryz, qūrban ait meiramdarynda batyrdyŋ saptaiaǧyna et turap, Jäne­kemnıŋ saptaiaǧynan däm tatyp keldık – dep ülken mär­tebe sanaidy eken. Men muzeige tapsyryŋdar dep edım, ber­medı, aqyry 1946 jyly aldyrdym...», degen sözın keltıredı.  Sonymen qatar būl jädıger jaily zertteu jürgızgen foto-mūraǧatşy Marat Eskendır-Äbdeşov özınıŋ 2008 jyly Almatyda jaryq körgen «Qazaq portretterınıŋ tarihy» atty eŋbegınde: «Saptaiaqty muzei qoryna 1946 jyly Qazaq KSR ǦA Ädebiet jä­ne tıl ins­titutynyŋ qyzmetkerı Bädel Tūrsynbaev tapsyrǧan. Tügendeu kär­tış­kesınde: «Ber­däulet, Jänıbek, Dauyl­bai, Jıbeter, Sadaq­bai, Bylşyq» dep mūrasyn saqtap kel­gen batyrdyŋ ürım-būtaǧynyŋ esım­derı jazylǧan. Jädıger 1946 jyly 75 jasar Bylşyqtyŋ qoly­nan alynǧan», deidı.  Söitıp, 1946 jyly muzei qoryna alynǧan būl būiym 1970-şı jyldarǧa deiın aşyqqa şyǧarylmaǧan. Sebebı, sol jyldarda ūlttyq köne dünieler «eskınıŋ qaldyǧy» esebınde mansūq­talǧandyqtan saptaiaqty körsetuge mümkındık bolmaǧan.   Bıraq 1970-şı jyldardyŋ ortasynda Ortalyq muzei ornalasqan 28-panfilovşylar parkınıŋ ışındegı Sobor ǧimaraty jaŋartudan ötıp, jaŋadan taqyryptyq-ekspozisiialyq jospar qūrylatyn bolady. Jospardyŋ soŋǧy nūsqasyn Memlekettık Lito qarap şyǧyp, maqūl körse ekspozisiiaǧa qoiylatyn zattardyŋ tızımın bekıtedı. Osy tızımge batyrdyŋ saptaiaǧy enıp, oǧan «HVIII ǧasyrdyŋ orta kezındegı qazaqtardyŋ joŋǧar basqynşylyǧyna qarsy azattyq qozǧalysynyŋ küreskerı Berdäuletūly Jänıbektıŋ jortuyl saptaiaǧy» degen tüsınık berıledı. Bır qyzyǧy, saptaiaq körmege qoiuǧa rūqsat etılgen dünieler qataryna kıredı. Sodan berı būl jädıger muzeidıŋ tūraqty eksponatyna ainalǧan.  Zertteuşı S.Bekeşovtıŋ 2002 jyly jazylǧan «Qazaq­­tyŋ dästürlı aǧaş oiu önerı» dissertasiialyq jū­mysy­­nyŋ 43-betınde joǧarydaǧy saptaiaqqa ǧylymi si­pat­tama berılıptı. Onda: «Saptaiaq tūtas aǧaştan oiyl­ǧan, saby qysqa, jolǧa alyp jüruge qolaily, ydys­tyŋ bırneşe jerın jez qaŋyltyrmen jamaǧan, ūzyn­­dyǧy 37 sm, biıktıgı 24 sm, sabynyŋ ūzyndyǧy 12 sm, sy­iym­dylyǧy 1,5 litr» delıngen.

---

Beken QAIRATŪLY,  «Egemen Qazaqstan»