ءبىز كوبىنە تاۋەلسىزدىك تۋرالى ايتقاندا، نە 90-جىلداردىڭ باسىنداعى كەزەڭدى سيپاتتايمىز، نە بۇگىنگى ناتيجەگە توقتالامىز، اراداعى بولعان جەكەلەگەن وقيعالاردى، وتكەن جىلداردى كوپ ەسكە تۇسىرمەيمىز. «زامان جارشىسى» گازەتى «تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساياسي تاريحى: وقيعالار جىلناماسى» اتتى كىتاپتىڭ نەگىزىندە وقىرمان نازارىنا 1991-2014 جىلدار ارالىعىنداعى ساياسي وقيعالار حرونيكاسىن ۇسىنادى.
1991 جىل جەلتوقسان. تۇڭعىش رەت جالپىحالىقتىق داۋىس بەرۋ جولىمەن قازاقستان پرەزيدەنتىن سايلاۋ ءراسىمى وتكىزىلدى. سايلاۋ ناتيجەسىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ كوپشىلىك داۋىسپەن (98,76%) جەڭىسكە جەتتى.
1992 جىل تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلى قازاقستان ءۇشىن ءوزىن الەمگە تانىتۋ جىلى بولدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا جانە باسقا دا ءىرى حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە بولىپ قابىلداندى. كوپتەگەن ءىرى مەملەكەتتەرمەن تىكەلەي ساياسي-ەكونوميكالىق قاتىناس ورناي باستادى. سونىمەن بىرگە 1992 جىل كسرو-نىڭ كەزىندە باستالعان جانە وداقتىڭ ىدىراۋىمەن كۇشەيە تۇسكەن ەكونوميكالىق داعدارىسقا قارسى جۇيەلى كۇرەستىڭ باستالعان جىلى بولدى. رەسەيدە 1992 جىلى باعانى ەركىنە جىبەرگەندىكتەن قازاقستان كۇردەلى شارالار قابىلداۋعا جانە «شوك تەراپياسىن» جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. قازاقستاندا ينفلياتسيا جىل اياعىندا 3000 پايىزعا جەتتى. ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ كۇشەيىپ جانە ءتىل ماسەلەسىنە بايلانىستى قوعامدا ساياسي جىكتەلىس تەرەڭدەي باستادى.
1993 جىل تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ەڭ تەرەڭدەگەن جىلى بولدى. ناۋرىز ايىندا ەلدەگى قۇنسىزدانۋ پروتسەسى گيپەرينفلياتسياعا اينالدى. 1993 جىلى ەلەكتر ەنەرگياسى مەن گاز باعاسى مىڭداعان ەسەگە كوتەرىلدى. جالاقىنىڭ كەشىكتىرىلىپ بەرىلۋى بارلىق سالادا كۇشەيە باستادى. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى كۇرت قۇلدىراپ كەتتى. وسىنداي جاعدايلارعا بايلانىستى قازاقستاندا قاراشا ايىندا ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگە ەنگىزىلدى. ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ قيىنداۋى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ساياسي تالاپتارىن تۇجىرىمداعان ساياسي پارتيالاردىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتتى. 1993 جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستاندا 4 ساياسي پارتيا تىركەلدى. ولار: سوتسياليستىك پارتيا، قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالىق پارتياسى، «قازاقستاننىڭ حالىق كونگرەسى» جانە كوممۋنيستىك پارتيا. قوعامدىق قوزعالىستاردان – يادرولىق جارىلىسقا قارسى «نەۆادا – سەمەي»، ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى جانە «قازاقستاننىڭ حالىق بىرلىگى» وداعى، 11 رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق مادەني توپتار تىركەلدى. رەسپۋبليكادا 300-دەن اسا قوعامدىق-ساياسي ۇيىمدار، 68 ءار ءتۇرلى قورلار تىركەۋگە الىندى. 1993 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستار ۇيىمداسقان ساياسي كۇشكە اينالدى.
1994 جىل قازاقستان تاريحىندا تۇڭگىش رەت ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستار بيلىكتىڭ ناقتى تۇتقالارىنا قول جەتكىزۋى مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ قالىپتاسۋىنا جانە قابىلدانۋىنا ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىن الدى. رەسپۋبليكا ۇكىمەتىندە جاڭا پارلامەنت تۋرالى زاڭ جوباسى بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ، پارلامەنت سايلاۋى ءوتتى. ناتيجەسىندە رەسپۋبليكادا كوپ پارتيالىقتىڭ قالىپتاسۋى ورىن الدى. پرەزيدەنت جارلىعىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەكسپورت-يمپورت بانكى» قۇرىلدى. ەلدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ السىرەۋى ناتيجەسىندە ىشكى جالپى ءونىم الدىڭعى جىلدىڭ كورسەتكىشتەرىنە قاراعاندا 27%-عا دەيىن قىسقاردى. ۇلتتىق التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆى 805,221 ملن. اقش دوللارىن قامتىدى. قر پارلامەنتى ستراتەگيالىق ماڭىزدى «مۇناي تۋرالى» زاڭ جوباسىن قابىلدادى. ەلىمىزدەگى اتوم جارىلىستارىنىڭ ناتيجەلەرىن جويۋ ءىس-شارالارى الدىڭعى قاتارلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە انىقتالدى. الەمنىڭ يادرولىق دەرجاۆالارى بەيبىت دامۋ جولىن تاڭداعان قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدەمە بەردى. بايقوڭىر عارىش ايلاعىن پايدالانۋ جونىندە قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا كەلىسىمگە قول جەتكىزىلدى. حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ارال تەڭىزىن قايتا جانداندىرۋمەن سول ايماقتاردىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىن شەشۋ باعىتىنداعى ءىس-شارالارى باستاۋ الدى. جالپى، قازاقستان 1994 جىلى شەتەل مەملەكەتتەرىمەن دوستاستىق كەلىسىمدەر مەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاسۋ سالاسىندا بىرقاتار كەلىسىمشارتتارعا قول جەتكىزدى.
1995 جىل ەل تاۋەلسىزدىگى ورناعان كۇننەن باستاپ، الەمدىك ساحنادا قازاقستان ءوزىن كوپۇلتتى، بەيبىت مەملەكەت رەتىندە تانىتۋدا. وسىعان دالەل رەتىندە پرەزيدەنت جارلىعىمەن قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى قۇرىلدى. ن.نازارباەۆ قازاقستان ءۇشىن تاريحي ماڭىزدى وقيعا دەپ اتاپ وتكەن ءتول تەڭگەمىزدى شىعارۋ فابريكاسىنىڭ اشىلۋ ءراسىمى ءوتتى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇلتتىق ۆاليۋتامىز — تەڭگەنىڭ تۇعىرى بەكىدى، ەلىمىزدە ماكروەكونوميكالىق تۇراقتاندىرۋ پروتسەسى ىسكە استى. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق-قارجىلىق تاۋەلسىزدىگى تولىق ايقىندالىپ بولدى. رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا «پارلامەنت» ۇعىمى العاش رەت رەسمي تۇردە بەكىتىلدى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماڭىزى بار «جەكەشەلەندىرۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. مۇناي ءوندىرىسىنىڭ دامۋىندا «باتىس قازاقستان – قۇمكول» مۇناي قۇبىرى ىسكە قوسىلدى. قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ ەكىجاقتى بايلانىستاردى دامىتۋ، رەسپۋبليكادا ەكونوميكالىق رەفورمالاردى تەرەڭدەتۋگە قولايلى جاعداي تۋعىزۋدى باقىلاۋعا الۋ مىندەتتەرىن الدىڭعى قاتارلى ماسەلەلەر تىزبەگىنە ەنگىزدى.
1996 جىل رەسپۋبليكادا ورىن العان الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تۇراقسىزدانۋ كورىنىستەرى كوپتەگەن كاسىپورىن جۇمىسشىلارىن جالاقى ماسەلەلەرىنە قاتىستى قارسىلىق اكتسيالارىن ۇيىمداستىرۋىنا سەبەپكەر بولدى. 1994 جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا، جۇمىسسىز قالعاندار سانى 1,8 ەسەگە ۇلعايدى. رەسپۋبليكادا كىشى كاسىپكەرلىكتى قولداۋ بويىنشا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باعدارلامالار ىسكە كوسىلدى. قازاقستان ىنتىماقتاسۋ ماقساتىندا قۇرىلعان «شانحاي بەستىگى» ۇيىمىنا مۇشە بولا وتىرىپ، ءوزىنىڭ ساياسي قاتىناستارداعى ورنىن ايقىنداي ءتۇستى. رەسپۋبليكانىڭ جالپى سىرتقى ساياسي باسىمدىقتارى مەن ءاربىر ەلمەن قارىم-قاتىناسىنان باستاپ، كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كەلىسسوزدەر بەلسەندى جۇرگىزىلدى. مەملەكەتىمىزدىڭ تابيعي رەسۋرستارىن راتسيونالدى كەشەندى يگەرۋ نەگىزىندە ايماقتىڭ دامۋىن تەزدەتۋ، جوعارى تيىمدىلىگى بار ەكسپورتقا باعىتتالگان وندىرىستەردى قۇرۋ، ەكونوميكانىڭ الەمدىك شارۋاشىلىق جۇيەسىنە جوسپارلى قوسىلۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ ماسەلەلەرى قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى.
1997 جىل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارى ايقىندالدى. ەلدەگى ساياسي پارتيالار، قوگامدىق بىرلەستىكتەر مەن ۇلتتىق مادەني ورتالىقتار الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىندىقتارمەن كۇرەسۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىمەن بىرلەسىپ قىزمەت ەتۋ كەلىسىمىنە قول جەتكىزدى. جالاقى مەن زەينەتاقى بويىنشا قارىزدى تولەۋ، شاعىن بيزنەستى دامىتۋ، جەكەشەلەندىرۋدى جەدەلدەتۋ ماسەلەلەرىن ەلباسى ءوز باقىلاۋىنا الدى. قارجى ينستيتۋتتارىن دامىتۋدى قولداۋ باعدارلاماسى ءىرى باتىس بانكتەرىنىڭ قولداۋىمەن ەداۋىر العا جىلجي باستادى. قازاقستاندىق بانكتەردىڭ ينستيتۋتسيونالدى دامۋى مەن قازاقستان بانك جۇيەسىنىڭ الەمدىك قارجى جۇيەسىنە تەرەتس ينتەگراتسيالانۋى كورىنىس تاپتى. يمپورت پەن ەكسپورت تاۋارلارىنا بايلانىستى سىرتقى ساۋدا ۇدەرىستەرى مەن كەدەندىك سالىققا قاتىستى بارلىق ماسەلەلەرگە قولايلى رەجيم جاساۋ العا تارتىلدى. ەگەمەندىكتىڭ ماڭىزدى شارتى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك شەكارا ماسەلەلەرى بويىنشا رەسەي، قىتاي، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارالاردىڭ مىزعىماستىگى تۋرالى كەلىسىمگە قول جەتكىزىلدى. ۇلتتىق ەرەكشەلىگى زور «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداگى تىلدەر تۋرالى» زاڭى بەكىتىلدى. پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «قازاقستان-2030» ەل دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارى جاساقتالىپ، ەلباسىنىڭ حالىققا جولداۋىندا قازاقستان 2030 جىلى دامىعان، ساياسي تۇراقتى مەملەكەت ۇلگىسى رەتىندە ءبىرىنشى ورتاازيالىق «بارىس» مەملەكەتى بولۋى قاجەت دەگەن ماقسات قويدى. قر-نىڭ استاناسى استانا قالاسىنا كوشىرىلدى جانە استانا رەسمي تۇردە قازاقستان استاناسى مارتەبەسىنە يە بولدى.
