الماتى. شىلدەنىڭ 21-ءى. قازاقپارات /ەرنار بەكەن/ - «بۇگىنگى كۇندە قازاقستاندا تازا قاندى توبەتتەر از قالدى. ەگەر دە ەلىمىزدەگى تاسقا قاشالىپ سالىنعان يت سۋرەتتەرىنە نەگىزدەلگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، وندا بۇل يتتەردىڭ وسى ولكەدە ءومىر سۇرگەنىنە ءتورت مىڭ جىلداي ۋاقىت وتكەنىن ايتۋعا بولادى. ياعني توبەت قازاق حالقى باستان وتكىزگەن بارلىق ءداۋىردىڭ كۋاگەرى. ونىڭ جەتى قازىنانىڭ بىرىنە جاتقىزىلۋى دا تەگىن بولماسا كەرەك. قازاقتىڭ وتىرىقشىلىق كەزەڭىنە دەيىنگى تۇرمىس-تىرشىلىگىن باياندايتىن ادەبيەتتەردە قازاقى يت تۇقىمدارى جايىندا كوبىرەك ايتىلعانىمەن، ونىڭ سوڭعى جۇزجىلدىقتاعى جاعدايى بەيمالىم كۇيدە قالىپ وتىر. قاسقىردى الىپ جىعار ءبىتىمى بار ارلان توبەتتەر قازىرگى زاماندا سيرەپ بارا جاتقانى، ولاردىڭ تۇقىمى گەنەتيكالىق جاعىنان وزگەرىسكە ۇشىراي باستاعانى بايقالادى.سوندىقتان ولاردىڭ جەر بەتىنەن مۇلدەم جويىلىپ كەتپەۋىنە جول بەرمەي، ساقتاپ قالۋ - ءبىزدىڭ بورىشىمىز»، - دەيدى «توبەت - قازاقى يت» اتتى شارۋاشىلىق باستىعى دانيار داۋكەي.
اتالمىش شارۋاشىلىق توبەت تۇقىمىن قايتا جاڭعىرتۋمەن اينالىساتىن ەلىمىزدەگى بىردەن-ءبىر ورتالىقتار قاتارىنا جاتادى. وسى ورايدا شارۋاشىلىقتى باسقارىپ وتىرعان د. داۋكەيمەن قازاقى يت تۇقىمىنا قاتىستى ماسەلەلەر جايىندا اڭگىمە وربىتكەن بولاتىنبىز.
- الدىمەن شارۋاشىلىقتىڭ ءىس-قىزمەتى جايىندا توقتالىپ وتسەڭىز؟
- ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ نەگىزگى جۇمىسى - قازاق توبەتتەردى اسىراۋ جانە ولاردى كوبەيتۋ. وتارمەن ايدالادا دا، تاۋدا دا جۇمىس ىستەۋ سياقتى ءيتتىڭ بىرەگەي جۇمىس قابىلەتتەرىن دامىتۋ شارۋاشىلىقتىڭ مىندەتى بولىپ كەلەدى. بىزدە تۇقىمدى قايتا جاڭعىرتۋمەن بايلانىستى ىستەر اتقارىلادى، وسى ورايدا وسى تەكتىڭ تاريحي بەينەسىنە ساي بولۋىن باستى نازاردا ۇستايمىز. ءبىزدىڭ سەلەكتسيونەرلەر جانۋارلاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا دا ۇلكەن كوڭىل بولەدى. ول كەز كەلگەن جاعدايدا، اسىرەسە ادامعا بايلانىستى، تۇراقتى بولۋ كەرەك. قازىردە ورتالىقتا ءجۇز شاقتى يت بار. بۇلاردىڭ ءبارى تازا تۇقىمدى، جوعارىدا ايتىپ وتكەن جويىلىپ بارا جاتقان توبەتتەر.
- بۇگىندە وسى يت تۇقىمدارى قاي ايماقتاردا ساقتالعان؟
- جالپى ءبىزدىڭ ىزدەنىستەرىمىزدىڭ اياسى قازاقستان اۋماعىمەن عانا شەكتەلمەگىندىگىن ايتىپ وتكىم كەلەدى. كەزىندە شەتەل اسىپ كەتكەن توبەتتەردەن تاراعان ۇرپاقتاردى قايتارىپ الۋ ماقساتىمەن، رەسەي، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنە دەيىن ىزدەۋ سالدىق. ال ەلىمىزدە سەمەي، الماتى سەكىلدى وڭىرلەردە ءالى كۇنگە دەيىن تازا تۇقىمدى ساقتاپ قالعان اۋىل ادامدارى كەزدەسەدى. سولاردىڭ ارقاسىندا قازاقى ءيتتىڭ اسىل قاسيەتتەرىن ءارى قاراي جەتىلدىرىپ، ولاردىڭ سانىن كوبەيتە تۇسۋگە مۇمكىندىك بار. كوشپەندىلەر ءداستۇرى توقتاپ، ۇمىتىلا باستاۋىمەن بىرگە توبەت تە ۇمىت قالىپ، حالىق نازارىنان تىس قالدى. قازىردە ونىڭ ۇمىتىلا باستاعان اتى مەن زاتىن ەل ەسىنە سالۋدى كوزدەگەن تۇلعالار بارشىلىق. الايدا ونىڭ اسىلدىعىن پايدا تابۋ كوزىنە اينالدىرىپ جۇرگەندەرى دە جەتەرلىك. ەڭ وكىنىشتىسى سول، قاسقىر يىسىمەن مالدانباعان، وزگە قانمەن ارالاسقان، قۇر ءىرى دەنەسى بار ءيتتى «توبەت» دەپ كورسەتىپ جارنامالاپ جاتادى. بۇل تازا قاندى تۇقىمنىڭ جويىلۋىنا عانا ەمەس، قانمەن بەرىلەتىن قاسيەتتەردىڭ جوعالۋىنا دا اكەلىپ سوعارى ءسوزسىز...
- وسى ورايدا توبەتتىڭ وزىنە عانا ءتان قاسيەتتەرى مەن مىنەز-قۇلىقتارىن ايتىپ وتسەڭىز؟
- كوپشىلىگى توبەتتى بىرنەشە تۇرگە ءبولىپ جاتادى. بۇل قاتە پىكىر. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا تۇقىمداردى توپتاستىرىپ جۇيەلەۋ سالدارىنان ماماندار توبەتتى «ورتاازيالىق وۆچاركالار» توبىنا جاتقىزىپ جىبەردى. اتالعان تۇقىم مەن تۇرىكمەن الابايلارى تۇپتەپ كەلگەندە قوسپا قاندى توبەتتەر بولىپ تابىلادى. شىن مانىندە ناعىز توبەت ءبىر وتار قويدى جالعىز ءوزى باعا الادى، قاسقىرمەن بەتپە-بەت كەلۋدەن تايىنبايدى. قازاقى يت ءبىر كورگەننەن-اق ادام ەسىندە كوپكە دەيىن ساقتالىپ قالارلىق قايتالانباس بەينەسىمەن، الىپ مۇسىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءيتتىڭ ورتاشا تۇرقى 72-75 سم، كەيدە 80 سم-گە دەيىن بارادى. سالماعى 50-60 كگ شاماسىندا بولادى. ءيتتىڭ تەمپەراتۋرالىق وزگەرىستەرگە بەيىمدىلىگى بار. باس سۇيەگى ارقا جونىنا نىعىز ورنالاسادى، قاباعى دوڭەستى، ماڭدايى جازىق بولىپ كەلەدى. تۇمسىق ءبىتىمى باس سۇيەگىنەن كىشىلەۋ، ۇشى جالپاق، قارا ءتۇستى بولىپ كەلەدى. ۇستىڭگى ەرنى قالىڭ، استىڭعى يەگى جالپاق، جاق سۇيەكتەرى كۇشتى، بەدەرى ايقىن. باسىن ەڭكەيتكەندە باس تەرىسىندە قاتپارلار پايدا بولادى. قۇلاقتارى ۇشبۇرىشتانىپ، تومەن ورنالاسادى. كوزدەرى تەرەڭ ورنالاسىپ، ادەتتەگىدەن كىشىرەك بولادى. تىستەرى ءىرى، تابيعاتىنان اق ءتۇستى. ءيتتىڭ اياقتارى ۇزىن ەمەس، بەلى جالپاق، بۇلشىقتى ساۋىرى شىعىڭقى بىتكەن. قارنى كەۋدە تۇسىمەن دەڭگەيلەس. تەرى استى تورلارىنىڭ وزەگى بۇكىل دەنەسىندە جاقسى دامىعان. بۇنداي جاراتىلىس قاتاڭ تابيعات جاعدايىنا ساي دامىعان قۇبىلىس دەپ ەسەپتەيمىن، الايدا كينولوگ ماماندار ونى قاسقىر تىسىنەن قورعانىس كوزى دەپ كورسەتىپ ءجۇر. توبەتتىڭ ءجۇنى قاتتى، قىلتاناق ءجۇنىنىڭ ۇزىندىعى 10 سم. بولادى. توبەتتەر ءتۇسى جاعىنان الۋان ءتۇرلى بولمايدى - ولارعا قارا، قوڭىر، سۇر، سارعىش، قىزعىلت تۇستەر ءتان. كوپشىلىگىندە كوز استىندا اقتاڭداڭ جانە كوز اينالاسىندا كوزىلدىرىك ءتارىزدى بەلگىلەر بار. ادامدارمەن قارىم-قاتىناستا توبەتتەر ەركىن، ادال، پايىمدىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول ءوزىن اداممەن تەڭ دارەجەدە ۇستاي بىلەدى. جازىقسىز جازالانىپ جاتسا، ول بۇل جايتتى كوڭىلىنە اۋىر الىپ، يەسىمەن قارىم-قاتىناستى توقتاتۋعا دەيىن بارادى. ونىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى - قاسقىر مەن قاسقىر تەكتەس يتتەرگە، جارتقىش اڭدارعا وشتىگى. قيىن جاعدايلاردا ءوز بەتىمەن شەشىم قابىلداي الادى.
- ال بۇگىنگى زامان ءۇشىن توبەتتىڭ قانداي پايداسى تيەر ەدى؟
- قازىرگى كەزدە قازاق مالشىلارى ميلليونداپ شىعىنعا ۇشىراپ جاتادى. وعان باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى - مالدىڭ يت-قۇسقا، ءتۇز تاعىلارىنا جەم بولۋى. جەرگىلىكتى ورىنداردا قاسقىردى اتۋ باعاسىن 10-40 دوللار ارالىعىندا باعالايدى. ماماندار اتالعان ارەكەتتەن دە گورى ءتيىمدى ءادىستى ۇسىنۋدا. ول - ارينە مال-جاندى قورعاۋ ءۇشىن توبەت يتتەردى اسىراۋ. مىسالى، ەرتەدە قازاق مالشىلارى توبەتتەردى تاماقتاندىراتىن يتاياقتاردىڭ ىشكى وڭىرىنە قاسقىر تەرىسىن قاپتاتادى ەكەن. بۇل ءيتتىڭ قاسقىردىڭ يىسىنە جىلدام ۇيرەنە بەرۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. سوندىقتان دا وسى قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا دالا جىرتقىشتارىنا قارسى تۇرا الادى. مالشىلارىمىز دا وسى جايتتى قاپەرلەرىنە الىپ جۇرسە كوپ پايدا بولار ەدى. وسى ورايدا ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقى يت تۇقىمىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا 2008 جىلى «توبەت - قازاقى يت» دەگەن كىتاپ شىعاردىق. ءبىزدىڭ شارۋاشىلىقتىڭ باستاماسىمەن جاريالانعان باسىلىم ءۇش تىلدە - قازاقشا، فرانتسۋزشا، اعىلشىنشا جازىلعان. بۇندا يت تەگىنىڭ سيپاتتاماسى، تاريحى، قازىرگى كەزدەگى احۋالى جايىندا كوپ مالىمەتتەر توپتاستىرىلدى. ياعني كىتاپقا بىرنەشە جىلدان بەرى وسى سالادا ءبىزدىڭ اتقارعان ەڭبەكتەرىمىزدىڭ، ىزدەنىستەرىمىزدىڭ ناتيجەلەرى جيناقتالعان.
- بولاشاققا قانداي ماقسات-مىندەتتەر قويىپ وتىرسىزدار؟
- ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىز وسى تۇقىمدى ساقتاپ، قايتا ورالتۋ ارقىلى قازاقستاندىق، الەمدىك دەڭگەيدە توبەتتىڭ الار ورنىن ايقىنداۋ بولىپ كەلدى جانە سولاي بولا بەرەدى دە. ءبىز بۇل شارۋانى پايدا تابۋ ماقساتىمەن، كوممەرتسيالىق باعىتتا دامىتۋ ءۇشىن قولعا العان ەمەسپىز. شىنىمەن دە پاتريوتتىق ادال نيەتپەن جولعا قويىلعان ءىس. بۇل قازىرگى قوعامنىڭ دا، ۋاقىتتىڭ دا قويار تالابى. بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتەگى جان-جانۋار ءتۇرىنىڭ جوعالۋى - عالامدىق دەڭگەيدەگى تىرشىلىكتىڭ ءبىر ارناسىنىڭ ۇزىلگەندىگى. سوندىقتان دا ءبىز اتقارعان ءىس قازاقتىڭ تابيعي-ۇلتتىق ماقتانىشى - توبەتتىڭ جويىلىپ كەتپەۋىنە سەپتىگىن تيگىزەر از دا بولسا ۇلەس قوسسا ماقساتتىڭ ورىندالعانى دەپ بىلەمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
 |
سايتتىڭ ينفورماتسياسىن پايدالانعان كەزدە، www.tobet.kz سايتقا سىلتەمە جاساۋ مىندەتتى قازاقستان رەسپۋبليكاسى، الماتى قالاسى پوچتا:info@tobet.kz © 2004 - 11 Tobet.kz  |
