Jetı qazynanyŋ bırı bolǧan maŋǧaz bıtım

4747
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2017/11/tobet-kazaki.jpg
  ALMATY. Şıldenıŋ 21-ı. QazAqparat /Ernar Beken/ - «Bügıngı künde Qazaqstanda taza qandy töbetter az qaldy. Eger de elımızdegı tasqa qaşalyp salynǧan it suretterıne negızdelgen derekterge süiensek, onda būl itterdıŋ osy ölkede ömır sürgenıne tört myŋ jyldai uaqyt ötkenın aituǧa bolady. Iаǧni töbet qazaq halqy bastan ötkızgen barlyq däuırdıŋ kuägerı. Onyŋ jetı qazynanyŋ bırıne jatqyzyluy da tegın bolmasa kerek. Qazaqtyŋ otyryqşylyq kezeŋıne deiıngı tūrmys-tırşılıgın baiandaityn ädebietterde qazaqy it tūqymdary jaiynda köbırek aitylǧanymen, onyŋ soŋǧy jüzjyldyqtaǧy jaǧdaiy beimälım küide qalyp otyr. Qasqyrdy alyp jyǧar bıtımı bar arlan töbetter qazırgı zamanda sirep bara jatqany, olardyŋ tūqymy genetikalyq jaǧynan özgerıske ūşyrai bastaǧany baiqalady.Sondyqtan olardyŋ jer betınen müldem joiylyp ketpeuıne jol bermei, saqtap qalu - bızdıŋ boryşymyz», - deidı «Töbet - qazaqy it» atty şaruaşylyq bastyǧy Daniiar Däukei. Atalmyş şaruaşylyq töbet tūqymyn qaita jaŋǧyrtumen ainalysatyn elımızdegı bırden-bır ortalyqtar qataryna jatady. Osy oraida şaruaşylyqty basqaryp otyrǧan D. Däukeimen qazaqy it tūqymyna qatysty mäseleler jaiynda äŋgıme örbıtken bolatynbyz. - Aldymen şaruaşylyqtyŋ ıs-qyzmetı jaiynda toqtalyp ötseŋız? - Bızdıŋ ortalyqtyŋ negızgı jūmysy - qazaq töbetterdı asyrau jäne olardy köbeitu. Otarmen aidalada da, tauda da jūmys ısteu siiaqty ittıŋ bıregei jūmys qabıletterın damytu şaruaşylyqtyŋ mındetı bolyp keledı. Bızde tūqymdy qaita jaŋǧyrtumen bailanysty ıster atqarylady, osy oraida osy tektıŋ tarihi beinesıne sai boluyn basty nazarda ūstaimyz. Bızdıŋ seleksionerler januarlardyŋ mınez-qülqyna da ülken köŋıl böledı. Ol kez kelgen jaǧdaida, äsırese adamǧa bailanysty, tūraqty bolu kerek. Qazırde ortalyqta jüz şaqty it bar. Būlardyŋ bärı taza tūqymdy, joǧaryda aityp ötken joiylyp bara jatqan töbetter. - Bügınde osy it tūqymdary qai aimaqtarda saqtalǧan? - Jalpy bızdıŋ ızdenısterımızdıŋ aiasy Qazaqstan aumaǧymen ǧana şektelmegındıgın aityp ötkım keledı. Kezınde şetel asyp ketken töbetterden taraǧan ūrpaqtardy qaitaryp alu maqsatymen, Resei, Baltyq jaǧalauy elderıne deiın ızdeu saldyq. Al elımızde Semei, Almaty sekıldı öŋırlerde älı künge deiın taza tūqymdy saqtap qalǧan auyl adamdary kezdesedı. Solardyŋ arqasynda qazaqy ittıŋ asyl qasietterın ärı qarai jetıldırıp, olardyŋ sanyn köbeite tüsuge mümkındık bar. Köşpendıler dästürı toqtap, ūmytyla bastauymen bırge töbet te ūmyt qalyp, halyq nazarynan tys qaldy. Qazırde onyŋ ūmytyla bastaǧan aty men zatyn el esıne saludy közdegen tūlǧalar barşylyq. Alaida onyŋ asyldyǧyn paida tabu közıne ainaldyryp jürgenderı de jeterlık. Eŋ ökınıştısı sol, qasqyr iısımen maldanbaǧan, özge qanmen aralasqan, qūr ırı denesı bar ittı «töbet» dep körsetıp jarnamalap jatady. Būl taza qandy tūqymnyŋ joiyluyna ǧana emes, qanmen berıletın qasietterdıŋ joǧaluyna da äkelıp soǧary sözsız... - Osy oraida töbettıŋ özıne ǧana tän qasietterı men mınez-qūlyqtaryn aityp ötseŋız? - Köpşılıgı töbettı bırneşe türge bölıp jatady. Būl qate pıkır. Ötken ǧasyrdyŋ soŋynda tūqymdardy toptastyryp jüieleu saldarynan mamandar töbettı «ortaaziialyq ovcharkalar» tobyna jatqyzyp jıberdı. Atalǧan tūqym men türıkmen alabailary tüptep kelgende qospa qandy töbetter bolyp tabylady. Şyn mänınde naǧyz töbet bır otar qoidy jalǧyz özı baǧa alady, qasqyrmen betpe-bet keluden taiynbaidy. Qazaqy it bır körgennen-aq adam esınde köpke deiın saqtalyp qalarlyq qaitalanbas beinesımen, alyp müsınımen erekşelenedı. İttıŋ ortaşa tūrqy 72-75 sm, keide 80 sm-ge deiın barady. Salmaǧy 50-60 kg şamasynda bolady. İttıŋ temperaturalyq özgerısterge beiımdılıgı bar. Bas süiegı arqa jonyna nyǧyz ornalasady, qabaǧy döŋestı, maŋdaiy jazyq bolyp keledı. Tūmsyq bıtımı bas süiegınen kışıleu, ūşy jalpaq, qara tüstı bolyp keledı. Üstıŋgı ernı qalyŋ, astyŋǧy iegı jalpaq, jaq süiekterı küştı, bederı aiqyn. Basyn eŋkeitkende bas terısınde qatparlar paida bolady. Qūlaqtary ūşbūryştanyp, tömen ornalasady. Közderı tereŋ ornalasyp, ädettegıden kışırek bolady. Tısterı ırı, tabiǧatynan aq tüstı. İttıŋ aiaqtary ūzyn emes, belı jalpaq, būlşyqty sauyry şyǧyŋqy bıtken. Qarny keude tūsymen deŋgeiles. Terı asty torlarynyŋ özegı bükıl denesınde jaqsy damyǧan. Būndai jaratylys qataŋ tabiǧat jaǧdaiyna sai damyǧan qūbylys dep esepteimın, alaida kinolog mamandar ony qasqyr tısınen qorǧanys közı dep körsetıp jür. Töbettıŋ jünı qatty, qyltanaq jünınıŋ ūzyndyǧy 10 sm. bolady. Töbetter tüsı jaǧynan aluan türlı bolmaidy - olarǧa qara, qoŋyr, sūr, sarǧyş, qyzǧylt tüster tän. Köpşılıgınde köz astynda aqtaŋdaŋ jäne köz ainalasynda közıldırık tärızdı belgıler bar. Adamdarmen qarym-qatynasta töbetter erkın, adal, paiymdylyǧymen erekşelenedı. Ol özın adammen teŋ därejede ūstai bıledı. Jazyqsyz jazalanyp jatsa, ol būl jaitty köŋılıne auyr alyp, iesımen qarym-qatynasty toqtatuǧa deiın barady. Onyŋ özıne tän erekşelıgı - qasqyr men qasqyr tektes itterge, jartqyş aŋdarǧa öştıgı. Qiyn jaǧdailarda öz betımen şeşım qabyldai alady. - Al bügıngı zaman üşın töbettıŋ qandai paidasy tier edı? - Qazırgı kezde qazaq malşylary milliondap şyǧynǧa ūşyrap jatady. Oǧan basty sebepterdıŋ bırı - maldyŋ it-qūsqa, tüz taǧylaryna jem boluy. Jergılıktı oryndarda qasqyrdy atu baǧasyn 10-40 dollar aralyǧynda baǧalaidy. Mamandar atalǧan äreketten de görı tiımdı ädıstı ūsynuda. Ol - ärine mal-jandy qorǧau üşın töbet itterdı asyrau. Mysaly, ertede qazaq malşylary töbetterdı tamaqtandyratyn itaiaqtardyŋ ışkı öŋırıne qasqyr terısın qaptatady eken. Būl ittıŋ qasqyrdyŋ iısıne jyldam üirene beruıne septıgın tigızedı. Sondyqtan da osy qasietınıŋ arqasynda dala jyrtqyştaryna qarsy tūra alady. Malşylarymyz da osy jaitty qaperlerıne alyp jürse köp paida bolar edı. Osy oraida aita ketu kerek, qazaqy it tūqymyn keŋınen nasihattau maqsatynda 2008 jyly «Töbet - qazaqy it» degen kıtap şyǧardyq. Bızdıŋ şaruaşylyqtyŋ bastamasymen jariialanǧan basylym üş tılde - qazaqşa, fransuzşa, aǧylşynşa jazylǧan. Būnda it tegınıŋ sipattamasy, tarihy, qazırgı kezdegı ahualy jaiynda köp mälımetter toptastyryldy. Iаǧni kıtapqa bırneşe jyldan berı osy salada bızdıŋ atqarǧan eŋbekterımızdıŋ, ızdenısterımızdıŋ nätijelerı jinaqtalǧan. - Bolaşaqqa qandai maqsat-mındetter qoiyp otyrsyzdar? - Bızdıŋ negızgı mındetımız osy tūqymdy saqtap, qaita oraltu arqyly qazaqstandyq, älemdık deŋgeide töbettıŋ alar ornyn aiqyndau bolyp keldı jäne solai bola beredı de. Bız būl şaruany paida tabu maqsatymen, kommersiialyq baǧytta damytu üşın qolǧa alǧan emespız. Şynymen de patriottyq adal nietpen jolǧa qoiylǧan ıs. Būl qazırgı qoǧamnyŋ da, uaqyttyŋ da qoiar talaby. Belgılı bır memlekettegı jan-januar türınıŋ joǧaluy - ǧalamdyq deŋgeidegı tırşılıktıŋ bır arnasynyŋ üzılgendıgı. Sondyqtan da bız atqarǧan ıs qazaqtyŋ tabiǧi-ūlttyq maqtanyşy - töbettıŋ joiylyp ketpeuıne septıgın tigızer az da bolsa üles qossa maqsattyŋ oryndalǧany dep bılemın. - Äŋgımeŋızge rahmet!
Saittyŋ informasiiasyn paidalanǧan kezde, www.tobet.kz saitqa sılteme jasau mındettı Qazaqstan Respublikasy, Almaty qalasy pochta:info@tobet.kz © 2004 - 11 Tobet.kztobet-kazaki
 
Pıkırler