ۇرپاقتار اراسىنداعى ساباقتاستىقتى جوعالتقان حالىق ۇلت بولۋدان قالادى، ونىڭ رۋحانياتى مەن بولمىسىنا بۇرالقى يدەولوگيالىق جەگى قۇرت تۇسەدى. قازاق يسلامياتىنىڭ سوڭعى 30 جىلداعى احۋالى - وسىنىڭ بىردەن ءبىر دالەلى. وسىلايشا ءاربىر ۇرپاق ءوزىنىڭ الدىڭعى بۋىنىن مەنسىنبەي، ول اتقارعان ءىس پەن عۇمىردى نازارعا الماستان،وزىنشە الەكتەنىپ، اقىرى وگەي ولكەنى قۇبىلا قىلادى، اداسادى، لاڭكەستەنەدى.
ءجا، بۇنى ىشكى پەنداۋي پىكىر دەي سالايىق. تاقىرىبىمىز – ءحىح عاسىردا تاڭىرلىك دۇنيەتانىمنان ءوتىپ, مۇسىلماندىققاتولىق بەت بۇرعان قازاق حالقىن سول ءدىني-رۋحاني باستاۋعا تۋرالاي جەتەلەگەن ايتۋلى تۇلعا تۋراسىندا. ول – دوسمۇحاممەد قاشاقۇلى (1815-1890): قازىرەت، يشان، ءدىني ۇستاز، عۇلاما, قوعام قايراتكەرى. ءبىز بۇگىن ونىڭ قوعامدىق ءدىني قايراتكەرلىك تۇلعاسىنا قاتىستى ازداپ قانا ءسوز ەتەمىز.
ونى ءوز جۇرتى (اتالىعى، اينالاسى) ەركەلەتىپ دوسجان، دوسەكە اتاپ كەتكەن. دوسجان قاشاقۇلى 1815 جىلى ءۇستىرت ماڭايىنا جاتاتىن، جەم وزەنىنىڭ بويىنداعى دوڭىزتاۋ دەگەن جەرى قۇنارلى، ءشوبى شۇيگىن، تابيعاتى ەرەكشە مەكەندە دۇنيەگە كەلگەن. ءبىر جاعىنان سام قۇمى مەن ءشولى قىسقانىمەن، قىسى-جازى مالعا جايلى، قوعامدىق-ساياسي وڭىردەن جىراق بولعانىمەن, سول كەزدەگى بۇقارا-تاشكەنت اراسىنداعى ءدىني اتىراپقا اينالعان رۋحاني ءدىڭى بار دالالىق قاسيەتتى مەكەندەردىڭ ءبىرى. ايشۋاق دارمەنۇلىنىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، دوسەكە جاماعات مويىنداپ قاسيەت تۇتارلىق «قازىرەت» اتانىپ قالىپتاسۋدى ون التى جاسىنان باستاپتى. بوزبالا دوسجان سول جاسىندا مەككەگە اتتانادى. ول سول جولى تۇركيادا بولىپ مۇسىلمان عۇلامالارىنان ءدارىس الادى. قۇران كارىم مەن مۇقتاساردى جاتقا وقيدى. بۇل قاسيەتى ونى ون جەتى جاسىندا «جاس قازىرەت» اتاندىرادى. ونىڭ ەرەكشە بىلىمدارلىعى مەن العىرلىعىن مويىنداعان ۇستازدارى وعان التىننان ءمور سوقتىرىپ سىيلايدى. بۇل ءمور - ونىڭ يسلامنىڭ سەنىمدى ناسيحاتشىسى، عالىمى, عۇلاماسى دەگەن كۋالىك ەدى. ودان ءارى ول سول كەزدەگى الەمدىك يسلام ءدىني ورتالىعىنان كەم بولماعان حيۋا، ۇرگەنىش، بۇقارا قالالارىندا ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. دوسجان – دالالىق يسلامياتتىڭ بىردەن ءبىر وكىلى رەتىندە ولدان پىرگە قول بەرىپ يشان اتانادى. اتامەكەنگە كەلىپ، دوڭىزتاۋداعى تاساستاۋ اۋىلىندا مەشىت سالدىرىپ، تاپجىلماستان 18 جىل بالا وقىتادى، ءدىندى ۋاعىزدايدى. سوندا ول مىڭعا تارتا شاكىرت تاربيەلەپتى. اسا جوعارى ءبىلىمءدى بولا تۇرىپ، قاراپايىم ءدىني ۇستازدىق پەن قىزمەتتى اتقارعان.
دوسجان يشاننىڭ بۇل ءبىلىم بەرۋ جانە تاربيە جۇمىستارى وڭىرلىك اۋقىمدى قامتىعانىمەن، ول بۇل ءىسىن جالپىقازاقتىق دەڭگەيدە جۇرگىزگەن قايراتكەر. ول قاجىلىق العاشقى ساپارىن 1832 جىلى اتقارسا، ەكىنشى قاجىلىعى 1874-1876 جىلدارى بولعان، وسى جولعى ساپارلاستارى پاتشالىق رەسەيدىڭ شەندى گەنەرالى عابدوللا جاڭگىرۇلى مەن قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە ىقپالدى ءدىني-رۋحاني قايراتكەرلەرى ەدى. سولاردىڭ ءبىرى – ۇلى جۇزدەن داتقا قاسىمبەك، ورتا جۇزدەن قۇنانباي وسكەنبايۇلى بولاتىن. سول بارعان قاجىلىق ساپاردا اتالعان قازاقتىڭ زيالىلارىمەن اقىلداسىپ, مەككەدە تاقياجاي (قوناقجاي) سالۋدى جوسپارلاپ، اقىرى سونى ىسكە اسىرادى. بۇل – ۇلى بابامىزدىڭ بىزگە اپەرگەن يسلاميات اسپانىنىڭ جىرتىسى بولاتىن.
دوسجان قازىرەتتىڭ قازاق رۋحانياتىنداعى ەسكەرىلمەي، ەلەنبەي كەلە جاتقان قايراتكەرلىگى – ونىڭ قازاق حالقىن مۇسىلمان الەمىنىڭ رەسمي نىسانى رەتىندە اراپ الەمىن مويىنداتۋى ەدى. ونىڭ مەككەدەن جەر الىپ، ءۇيجاي سالدىرۋىنا رۇقسات الۋ وڭاي بولمادى, ونى سالدىراتىن حالىقتىڭ يسلامعا رەسمي قاتىناسىن دالەلدەيتىن قۇجات تالاپ ەتىلدى جانە وعان ءبىر جىل مەرزىم عانا بەرىلدى. ءسويتىپ، دوسجان يشان قازانعا بارىپ عىلىمي ىزدەنىسكە تۇسۋگە ءماجبۇر بولادى دا، اقىرى قازاق حالقىنا قاتىستى، شاماسى التىن وردا داۋىرىنەن قالعان مۇراعاتتان دالەل-دايەك تاۋىپ،وعان بۇقارادان ءمور باستىرىپ، مەككەدەگى يسلام اكىمدىگىن مويىنداتادى. بۇل – قازاق تاريحىنداعى رەسمي مۇسىلماندىققا كۋالىك العانمەن پاراپار جاعداي ەدى. وسى دەرەك قازاقستان مۇسىلماندىعى تاراپىنان ءالى كۇنگە ەلەنبەي كەلەدى، ونى ناسيحات كوزى رەتىندە دەرەككە الماي كەلەمىز. دوسجان قازىرەتتىڭ سالدىرعان بۇل تاقياجايى تۋرالى دەرەك شاكارىم اتامىزدىڭ بەلگىلى «تۇرىك، قازاق-قىرعىز ءھام حاندار شەجىرەسى» ەڭبەگىندە تايعا تاڭبا باسقانداي كەلتىرىلگەن: «... 1874 جىلى قاجىعا بارعاندا قازاق قاجىلارى تۇسەتىن مەككەدە ءبىر تاكيا ءۇي سالدىرىپ قۇدايى قىلىپ ەدى. 1905 جىلدان باستاپ 1906 جىلعا قاراي قاجىعا بارعاندا تاكيانى كوردىم...بۇل تاكيا وسى كۇنى كىشى ءجۇز دوسجان قاجىنىڭ اتىنا جازۋلى ەكەن». بۇل تۋراسىندا ءبىرشاما دەرەك ماشكۇر ءجۇسىپتىڭ «قازاق شەجىرەسى» جازباسىندا دا بار.
دوسجان يشاننىڭ جان-جاقتى ەڭبەگىنىڭ بۇگىنگى قازاق حالقى ءۇشىن ماڭىزى نەدە؟ ونىڭ دالا رۋحانياتىن پاتشالىق رەسەيدىڭ يدەولوگياسىن ارالاستىرماي، وزىنە ءتان يسلامياتىن قالىپتاستىرۋعا دەگەن ۇلانعايىر قايراتكەرلىگىندە. بۇنىڭ ماڭىزى مەن وزەكتىلىگى - تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل تولعان قازاقستاننىڭ مۇسىلماندىق تاريحىنداعى جارقىن بەتتەرگە قاتىستى ءارى ايدالاعا الا قاشۋدان تايىنباي جۇرگەن كۇشتەردى ورنىنا قويۋعا قاجەت بىردەن ءبىر تەگەۋرىندى ءارى دايەكتى تاريح ەكەندىگىندە. دوسجان قازىرەت ءومىرى مەن قايراتكەرلىگىنىڭ جارقىندىعى - سوۆەت وداعى ىدىراعاننان كەيىن كوزدەرىن تىرناپ اشقان يدەولوگيالىق اشقاراق ۇرپاقتىڭ بۇگىنگى يسلام الەمىنە بارىپ, ءتۇرلى ءدىني ىندەتتى جۇقتىرىپ، قازاق قوعامىن دۇرلىكتىرگەنىنە قاراپ قانشالىقتى وزەكتى ەكەنىن اڭداۋىمىزدا. تاتار مولدالارىن دالاعا قاپتاتىپ، قازاق قوعامىن ءوزىنىڭ يدەولوگيالىق بۇعاۋىنا تۇسىرمەك بولعان يمپەريالىق يدەولوگياعا قارسى تۇرا العان رۋحاني تەمىرقازىق بولا العان دوسجان قازىرەتتىڭ ەڭبەگى مەن عۇمىرى، قايراتكەرلىگى بۇگىنگى ازات قازاقستان ءۇشىن، مويىنداساق تا، مويىنداماساق تا - بارىنشا ماڭىزدى ءارى وزەكتى.
دوسجان قازىرەتتىڭ ءمورى مەن سالدىرعان تاقياجايى – قازاقتىڭ كىم كورىنگەنگە شاكىرت بولماس بۇرىن، كەرىسىنشە ۇستاز بولۋعا قاقى بارىنىڭ ايعاعى. ءاءلى كۇنگە بۇعان، بالكىم قاساقانا تۇردە دەن قويىلماي، بۇل دايىن تاريحي يدەولوگيالىق ەتالونعا نازار اۋدارىلماي كەلە جاتقاندىعى - ەشبىر سىن كوتەرمەيتىن سىرقاتتى جاعداي دەۋگە ءماجبۇرمىز.بۇنى بۇگىنگى قازاق يسلامياتىنىڭ وسالدىعى، الجۋازدىعى مەن قاۋقارسىزدىعى دەپ مويىنداعان ابزال.
سەرىك ەرعالي،
مادەنيەتتانۋشى.
