الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىنا تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى بولاتبەك ناسەنوۆتىڭ ۇسىنعان ماتەريالىن جاريالاپ وتىرمىز.
مەن قانشاما مۇراعاتتاردى 1998 جىلدان بەرى ارالاپ مىڭداعان قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن الدىم. بىرنەشە مىڭداعان قۇجاتتاردى قولمەن كوشىردىم. 10 جىلدان ارتىق ءومىرىم مۇراعاتتاردا ءوتتى. بىرنەشە جۇزدەگەن الاشورداشىلاردىڭ ىستەرىن الدىم. سولاردىڭ بارلىعىنىڭ ىسىنەن ورىس بولشەۆيكتەرىنە ەش نارسەدەن، ەشكىمنەن تايسالماي 1921 جىلدان-1937 جىلعا دەيىن ركپ (ب),ۆكپ(ب) نىڭ بيۋرولارىندا، جاۋاپتى جىينالىستارىندا اشىقتان اشىق، بەتتەرىنە باسىپ «سەندەر ينتەرۆەنتسىڭدەر، ەشقانداي قازاق حالقىنا كومەكتەسۋگە كەلگەن جوقسىڭدار» دەپ ايتقان الاشوردالىقتار دا، قازاق ۇلتشىلدارى دا، بولشەۆيكتەر دە بولعان جوق دەسەم وتىرىك بولماس. ال اسىلبەكوۆتى «الاشورداشى بولدى»- دەپ تە ايتا المايمىن. ويتكەنى ەشبىر قۇجات كەزدەسكەن جوق. ال قىلىعى، مىنەزى، سويلەگەن سوزدەرىنە قاراپ ونى تاپ-تازا كوممۋنيست دەپ تە ەشكىم ايتا الماس. ال ورىس شوۆينيستەرىن ىرەپ سويعانداعى سوزدەرى ءمىردىڭ وعىنداي، زەڭبىرەكتىڭ وعىمەن جاۋدى جايراتىپ سالعانداي. تاعى دا ءبىر تاڭقالاتىنىم، لەنين جىبەرگەن بولشەۆيكتەردىڭ دە جون تەرىسىن تىلگەن. قالايشا ونى شوۆينيست بولشەۆيكتەر 17 جىل بويىنا قۇرتىپ جىبەرۋگە كۇشتەرى جەتپەدى ەكەن.
بۇل باتىر اعامىزدىڭ اتى-ءجونى اسىلبەكوۆ ابدوللا. ول 1896 جىلى قاراعاندى وبلىسىنىڭ نۇرا اۋدانىندا تۋعان. 1917 جىلدان ۆكپ (ب)-نىڭ مۇشەسى ماسكەۋدىڭ تيميريازەۆ اكادەمياسىن بىتىرگەن. تۇتقىندالاردىڭ الدىندا الەۋمەتتىك كوميسسارياتتىڭ حالىق كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل اعامىزدىڭ اتى 1923 جىلدان 1937 جىلدارى ارالىعىندا كوپتەگەن قۇجاتتاردا الماتىنىڭ رەسپۋبليكالىق مۇراعاتىندا، رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، پرەزيدەنتتىڭ مۇراعاتتارىندا كەزدەسەدى.
ابدوللا اعا ورىس شوۆينيستەرىن بىلاي قويعاندا، ءوزىمىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ باسشىلارىن: مەندەشەۆتى، سەيفۋلليندى دە: «قولدارىڭداعى مۇمكىندىكتى نەگە پايدالانبايسىڭدار. شوۆينيستەردىڭ، ماسكەۋدىڭ ىقپالىنداسىڭدار. قورقاقسىڭدار. انا رەسەيدىڭ شوۆينيستەرىن كورىپ وتىرسىڭدار ما، ىشىمىزگە كىرىپ الدى. جاۋاپتى ورىنداردا وتىر. نەگە كورمەي وتىرسىڭدار؟ ءبىز دە قانداي بوستاندىق بار؟ ءبىزدى ناعىز كولونياعا اينالدىرىپ وتىر. نەگە قارسى شىقپايسىڭدار. ورىندارىڭنان قورىقپاڭدار. سەندەر قازاق حالقىنىڭ اتىنان ايتساڭدار، ماسكەۋدەگىلەر ويلانادى. ولار ءبىزدى باسىنۋدا. قالايشا بىزدەن ءبىر باسشى قازاق جوق دەيدى» – دەپ ىزا كەرنەپ ولاردىڭ قىزمەت بابىمەن ساناسپاي ىرەپ-ىرەپ جىبەرەدى.
اسىلبەكوۆ اعامىز رەسەيدەن كەلگەن بولششەۆيكتەرگە ءتىپتى كوشەدە كەزدەسىپ قالسا دا:
«سەندەر كەتىڭدەر. ءبىز سەندەرسىز دە ءوزىمىزدى-ءوزىمىز باسقارا الامىز. ينتەرۆەنتتەر ەكەندىكتەرىڭدى سەزبەي جۇرسىڭدەر مە؟» – دەپ شۇقىلاي بەرەدى ەكەن. مىنە، سونى پرەزيدەنتتىڭ مۇراعاتىنان تابىلعان مىنا حاتپەن تانىسايىق (قور 718 ءتىزىم 1 ءىس 268.).
قىرعىز وبلىستىق پارتيا
كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمىنا
پارتيا مۇشەسى
پيروجنيننەن
پارتبيلەت № 609 610
كيرتسيگتىڭ جىينالىسىن توسىپ جۇرگەندە ماعان جانە جانىمداعى نەجين ەكەۋمىزگە اسىلبەكوۆ كەزدەستى. ويلاماعان جەردەن اسىلبەكوۆ تاياپ كەلدى دە بىزگە بىلاي دەدى: «امانسىڭدار ما كولونيزاتورلار». ءبىز ونى قالجىڭداعان ەكەن دەدىك تە مەن وعان قالجىڭمەن: «كولونيزاتورلار جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىز. ال ۇلتشىل نە ىستەپ ءجۇر ەكەن» – دەدىم. بىراق اسىلبەكوۆ ءارى قاراي ايتقانىنان ونىڭ قالجىڭ ەمەس، شىنىمەن بىزگە ءتيىسىپ تۇرعانىن بايقادىم. ول: «سەندەر كير رەسپۋبليكاسىن باسقاراسىڭدار. ەسىڭدە مە؟ سەمەي گۋبەرنياسىنداعى قىرعىزدارلىڭ سەندەردەن قانداي قورلىق كورگەندەرى. وسىنداي جاعدايلاردى ايتا بەردى. تاعى دا ءبىر ايتقانىن كەلتىرەيىن. سەندەردەن ورىس كوممۋنيستەرىنەن ەشقانداي پايدا جوق، جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايدى. مەنى ۇلتشىل دەپ ايىپتاسىن، ءبارىبىر مەن ايتقانىمنان قايتپايمىن.
وسى ايتىلعانداردى پرەزيديۋمعا جەتكىزە وتىرىپ سۇرايتىنىم، ەگەردە بىزدەردى كولونيزاتور دەپ ەسەپتەسەڭىزدەر وندا جازالاڭىزدار. ال ايتپەسە اسىلبەكوۆتى تارتىپكە شاقىرۋ كەرەك.
ر كپ( ب ).8 تامىز 1923 جىل
بۇل ارىزدى باسقا ماسالەلەرمەن بىرگە پرەزيديۋمدا قاراپتى. وندا اسىلبەكوۆ اعامىز بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى: «مەن ولاردى ينتەرۆەنتتەر دەگەنىمدى ءالى دە قايتالايمىن.
ولار ءاربىر قىرعىزبەن اۋدارماشىلار ارقىلى سويلەسەدى. وسىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ نەگە ءبىزدىڭ ءتىلدى ۇيرەنبەيدى. تيپوگرافيا وتكەن جىلى كەلگەن، بىراق قىرعىز تىلىندە جوق.
ەگەر ورتالىقتى قوستانايعا اۋىستىرساق تيپوگرافيانى اۋىستىرۋعا بولماي ما؟
مادەنيەت كۇشى - ول وڭاي. ولار اقشاعا جالداناتىندار. جولداس مەندلين 7000 تەڭگەگە ەشبىر ءسوزسىز قوستانايعا بارادى. ەگەردە كوممۋنيستەر پارتيالىق تارتىپپەن جىبەرىلگەن بولسا، وندا ولار قوستانايعا عانا ەمەس، بۇكىل قازاق دالاسىنا جىبەرىلۋى كەرەك. ورىنبور ەشقانداي ورتالىق ەمەس. بىراق قازاق جەرى. ەگەردە ءبىز گۋبەرنيانى جويساق، 10-15 وكرۋگ قانا قالسا، ونى قالايشا ورىنبوردان باسقارۋدى ويلاۋدامىز. باتىسبولىگى جەكە ءبولىنىپ كەتۋى مۇمكىن دەيدى. بىزدەر قاي گۋبەرنيانىڭ ەكونوميكا جاعىنان كۇشتى ەكەنىن ءبىلۋىمىز كەرەك.
قوستاناي ازداعان اۋداندى قامتاماسىز ەتەدى. ايتيەۆتىڭ سوزىنە توقتاعىم دا كەلمەيدى. ويتكەنى ونىڭ باسىندا... (جەكە باسقا تيىسپەۋىڭىز سۇرالادى – دەدى توراعا) ورىنبور قىرعىز مەملەكەتىنىڭ استاناسى ەمەس. قولدان جاسالعان قالا. قىرعىزدىكى دەگەن اتى عانا.
وسى پرەزيديۋمنىڭ پروتوكولىنىڭ 29 بەتىندە اسىلبەكوۆ بىلاي دەپتى: «مەن بارلىق پۋنكتتەرگە، سونداي اق اۋدانداستىرۋعا اڭگىمە قوزعامايمىن. مەن ءبىرىنشى پۋنكتكە توقتايىن. ول قازاق جەرىندە بىراق وبلىس عانا قۇرۋ ايتىلعان. ورىنبور ۋاقىتشا ورتالىق بولىپ سانالادى. بىزگە سىرداريا مەن جەتىسۋ ولكەلەرىن قوسۋدى توسۋدامىز. سونى تەزدەتۋ كەرەك.
تاعى دا بىلاي دەپتى: ەگەر قىرعىزدىڭ قارتاسىنا قاراساق ءبىز مىنانى كورەمىز. اقمولا مەن سەمەي بىرنەشە مىڭ ۆەرست جەردە ورنالاسقان. ال بۇلاي باسقارۋ مۇمكىن ەمەس. كيرتسيكتىڭ سەزىنە بىردە ءبىر سەمەيلىكتەر كەلمەيدى. ويتكەنى ولار ورىنبوردى ورتالىق دەپ مويىندامايدى. مەملەكەتتىڭ ورتالىعى بولۋ ءۇشىن ونى كوپشىلىك قولداۋى كەرەك. ال ورىنبوردا بار جوعى 89 جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردەن باسقا قىرعىزدار جوق. بۇكىلحالىققا ورىنبوردا ورىن جوق. دالادا كىم نە ىستەيمىن دەسە سونى ىستەپ جاتىر.
تابيعي شەكارعا جونىندە اڭگىمە قوزعالادى. قىرعىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىمەن، حالىقتىڭ ءال اۋقاتىمەن ورىنبور شۇعىلدانىپ جۇرگەن جوق. بۇل ورىنبوردى قىرعىز مەملەكەتىنىڭ ورتالىعى ەتىپ زورلاعاننىڭ اسەرى. اۋداندار بولعان كەزدە ءبىز ورىنبوردىڭ ورتالىق بولعانىنان باس تارتۋىمىز كەرەك. ونىڭ ورنىنا مادەني ورتالىق ومبى بولا الادى. ويتكەنى ول جەرلەردە جاۋاپتى قىزمەتكەر قىرعىزدار جالپى قىرعىزدار قوپ. ءارى قاراي 2 بەتى وشۋگە تاياۋ. لۋپامەندە وقىي المادىم. وعان قاراماي كوشىرمەسىن الدىم. مۇمكىن كەلەشەكتە وقۋ مۇمكىندىگى بولار دەگەن سەنىمىم بار. تۋا قالسا اعامىزدىڭ باعا جەتپەس پىكىرلەرىن ءارى كاراي وقىرمىز.
ءىستىڭ 34-ءشى، ال پروتوكولدىڭ 3-شى بەتىندە باسقا جارىس سوزگە شىققانداردىڭ ءبىرى ءسوزىن بىلاي جالعاپتى»: اسىلبەكوۆ جولداس ءبىلۋى كەرەك ركپ (ب) نىڭ ورتالىق كوميتەتىنەن شاقىرىلعاندار 5-7-9 مىڭ تەڭگە اقشا ءۇشىن كەلگەندەر ەمەس. اسىلبەكوۆتىڭ مۇنداي سوزدەرى ءىستى العا جىلجىتۋعا بوگەت جاسايدى.
جانگەلدين جولداس بىلاي دەدى: «ءاربىر ءسوزىن ءارتۇرلى تۇسىنۋگە بولادى. سوندىقتان اسىلبەكوۆتەن سۇراۋ كەرەك ءوزى قالاي تۇسىنەتىنىن. سونىمەن سۇراق توقتار ەدى.
گريگورەۆ بىلاي دەدى: «قىرعىزداردىڭ بارلىعىنىڭ سوزدەرىنە قاراعاندا ولاردىڭ بارلىعى ورىستاردى كولونيزاتورلار دەپ ەسەپتەيدى. ول جاقسىلىق ەمەس. ءبىز بار كۇشىمىزدى سالىپ قىرعىزدارعا بىلگەنىمىزدى ۇيرەتىپ جاقسىلىق جاساۋدامىز. بارلىق قىرعىز قىزمەتكەرلەرىنىڭ حالقىنا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەرىن جوعارى باعالايمىز. كەدەيلەردى بايلاردان بوساتۋدامىز. ورىستاردا ەشقانداي كولونيزاتورلىق وي جوق. بۇل سۇراق وتە كۇردەلى سونى شەشۋىمىز كەرەك.
نۇرمۇحامەتوۆ بىلاي دەدى: «مەن پارتيا مۇشەلەرىندە ءتارتىپ جوق دەي المايمىن.
اسىلبەكوۆ تۋرالى بىلاي دەپ ويلايمىن: ول ەڭ ادال كوممۋنيست. ويىنداعىسىن جاسىرماي ايتادى. ول كەزدە قازاق كوممۋنيستەرى بولشەۆيكتەردىڭ باعدارلاماسىنا سەندى. حالىقتى ازاپتان قۇتقارۋشىلار رەتىندە قابىلدادى. رەسپۋبليكادا قازاقتان شىققان تۇڭعىش پارتيزانداردىڭ الدىڭعىسى بولدى. ول كوپ جاعدايلارعا ريزا ەمەس. سول سەبەپتى ونى قاتاڭ جازالاۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستارعا قارسىمىن».
ايتيەۆ: مەن كونفليكتىگە بارۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. شەشۋى قىيىن ماسەلەلەر پرەزيديۋمدا ششەشىلسىن. رەتسىز سويلەۋدەن اۋلاق بولۋىمىز كەرەك.
جۋرەۆسكي: ورتالىقتى ورىنبوردان اۋىستىرۋ ماسەلەسى ركپ (ب) وبلىستىق كوميتەتىندە تالقىلاندى. ورتالىقتى اقتوبەگە كوشىرۋ ءۇسىنىلدى.
اسىلەكوۆ: «مەن ابدەن تۇسىنەمىن. ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى قاۋلىنى ورىنداۋلارى كەرەك. قايدا بار دەيدى سوندا بارادى وتە جاقسى بىلەمىن بىزگە ۆاينشتەيننىڭ قالاي كەلگەنىن . ول الدىمەن ءوزىنىڭ جاقىندارىن ورنالاستىردى. مەنىڭ
ءار ءسوزىم تەك قانا ۆاينشتەينگە عانا ارنالادى. باسقالارعا ەمەس. باسقالارىن قابىلدايمىن..بارلىق جەردە ءسوزىمنىڭ شىندىق ەكەنىن دالەلدەي الامىن.
دۋناەۆ مىناداي ۇسىنىس جاسادى:
- اسىلبەكوۆتىڭ ميندلين تۋرالى ايتقانىنىڭ ورىنسىز ەكەنىن ەسكەرتۋ كەرەك.
توۆ. مەندلين جولداس دۋناەۆتىڭ ۇسىنىسىنا قوسىمشا پرەزيدۋم-نان كەلەسى جىيىنىندا اسىلبەكوۆتى تاكتيكالىق قاتە ەمەس، ساياسي قاتە جىبەرگەن دەپ جاريالاۋدى ۇسىنۋ كەرەك دەپتى. ونى داۋىسقا سالعاندا 11 ادام قولداپ، 5 ادام قارسى بولىپتى. مەنديليننىڭ اسىلبەكوۆ تۋرالى ءىستى باقىلاۋ كوميتەتىنە ەمەس، تەرگەۋ ورنىنا بەرىپ جاۋاپقا تارتىلسىن دەگەن ۇسىنىسى قابىلداندى.
ارينە، ەۆرەي ءمينديليننىڭ ۇسىنىسى قابىلدانادى. ول باستاعان ورتالىقتان كەلگەن رەسەي بولشەۆيكتەرى قانشا كەڭىردەكتەرىن سوزىپ ءبىز كومەكتەسۋگە كەلدىك دەسە دە حالىق ولاردىڭ كىم ەكەندەرىن ءبىلىپ وتىر عوي. ولار شىن مانىندە ەلىمىزدى كولونياعا اينالدىرۋدى كوزدەدى. مىنە ولارعا قارسى داۋىسىن ايعايلاپ كوتەرەتىن اسىلبەكوۆتەي ەرلەر ساناۋلى عانا بولدى. ءتىپتى بولعان جوق دەپ ايتا المايمىز. ءسوزسىز بولدى. بىراق ولار ونداي ويلارىن سىرتقا اشىق شىعارا المادى. وسى اعامىزدىڭ ەرلىگىن 30 جىلدان كەيىن تاشەنوۆ قايتالادى عوي دەيمىن.
ارينە، اسىلبەكوۆ اعامىزدىڭ بۇل جان ايقايى ەسكەرىلۋسىز قالعان جوق. ەۆرەيلەر تاكتيكۆسىن قايتسە دە وزگەرتتى. اعامىز بۇل تاباندى، قايسار مىنەزىن وزگەرتكەن جوق. بىرتىندەپ ونىڭ داۋسىنا مىڭداعان بۇرىنعى الاشورداشىلار، ولاردىڭ شاكىرتتەرى قوسىلدى.
ەەندى ءميندليننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا اسىلبەكوۆ اعامىزدىڭ ءىسىن كيروبل تەگگەۋشى قولعا الىپتى
پرەزيدەنتتىڭ مۇراعاتىندا وسى ۇسىنىسقا بايلانىستى تەرگەۋ ءىسى اشىلىپتى. مىنا تومەندەگى قۇجاتقا ۇڭىلەيىك.
اسىلبەكوۆتىڭ
پارتيالىق تەرگەۋ ءىسى.
ورىنبور قالاسى،1 قاراشا 1923 جىل
1977 جىلى ا. يليباەۆ دەگەن ازامات تانىسىپتى. بىراق ەشتەڭە الماعان ء(ىس 37 پاراق).
مۇراعاتتاعى ءىستىڭ بەتتەرى كورىنبەيدى. سول سەبەپتى ەشتەڭە وقي المادىم. ال ونىڭ الدىندا ءساۋىر ايىندا تەرگەۋ جۇمىسىنا ءىس اشىلىپتى. ول ءىس مەنىڭ ويىمشا جوعارىداعى پرەزيديۋمنىڭ شەشىمىنەن كەيىن ءوزىمىزدىڭ قازاق باسشىلارىنا ريزا بولماي ءوزىن قولداماعاندارىنا ىزا بولىپ جاساعان اسىلبەكوۆتىڭ ءىس-ارەكەتىنە ارنالعان سىياقتى. ونى مىنا تومەندەگى مۇراعات قۇجاتىنان كورۋىمىزگە بولادى.
پروتوكول № 18 .
1923 جىل، 4 ءساۋىر. تەرگەۋشى ياكوۆدەۆ
1 كۋاگەر مەندەشەۆ سەتقالي، 41 جاستا- قاز ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ
توراعاسى. ءبىلىمى-ورتاشا. ماماندىعى-مۇعالىم.
1 ءسىز بايسالىقوۆ پەن جانىبەكوۆتى كوردىڭىز بە ؟
جاۋاپ: كوردىم. كەشكى ساعات 10-دا جانىبەكوۆتى.
سۇراق: نە تۋرالى اڭگىمە بولدى؟
جاۋاپ: جانىبەكوۆ ايتتى: اسىلبەكوۆ كەلدى. مىلتىعى بار. مەندەشوۆتى، سەيفۋلليندى اتىپ ولتىرەمىن، ودان كەيىن ءوزىمدى ولتىرەمىن دەدى. كەشە سارسەنبى كۇنى اسىلبەكوۆتى كوردىم.
ماعان ساعات 11-دە سادۋاقاسوۆ پەن سەيفۋللين كەلدى. ولاردا سول ماسەلەنى ايتۋعا كەلىپتى.
مەن ولارعا: «الاڭداماڭدار، ەشتەڭەدە بولمايدى. وناندا اسىلبەكوۆتى تابىڭدار. ونداعى قارۋدى الىڭدار. ويتكەنى ول وزىنە ءوزى جازىم جاساۋى مۇمكىن دەدىم». ءسويتىپ سادۋاقاسوۆ، سەيفۋللين، جانىبەكوۆتەر اسىلبەكوۆتى ىزدەپ كەتتى. ول كۇنى ولار ماعان كەلگەن جوق. ەكىنشى كۇنى جانىبەكوۆ پەن بايسالىقوۆتار ماعان كەلدى. ولار: «اسىلبەكوۆتى تۇندە تابا المادىق»-دەدى. دەمالىس كۇنى ول ۇيىنە كەلىپ ءبىر بولمەگە كىرىپ ەسىگىن ىشىنەن ءىلىپ الىپ جاتىپتى. دۇيسەنبى كۇنى سادۋاقاسوۆ كەلدى. ول: «اسىلبەكوۆ ىسماعۇلدىڭ ۇيىندە قونىپ شىعىپتى»- دەدى. كەشە سارسەنبى كۇنى اسىلبەكوۆ ماعان ءوزى كەلدى. ول: «مەن ەشكىمدى ولتىرەمىن دەگەن جوقپىن. ولار قوزدىرىپ ءجۇر. تۇندە قوناقاەۆتىڭ ۇيىندە قونىپ شىقتىم. قورىقتىم -دەدى»
4 ءساۋىر، 1923 جىل. قولى.
مىنە، اسىلبەكوۆ اعامىز بار جان-تانىمەن وتانى ءۇشىن، ونىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءوزىن قولداماعانى ءۇشىن رەسەي بولشەۆيكتەرىنىڭ قازاق ەلىن شىن مانىندە كولونياعا اينالدىرۋعا كەلگەندەرىن وسىنشاما كورەگەندىكپەن سەزىپ، قازاق زيالىلارىن ولارمەن ايانباي كۇرەسكە شاقىرىپ، جانتالاستى. ول سەزدى، ءبىلدى، ۋاقىت وتكەن سايىن كولونيزاتورلارمەن كۇرەستىڭ قيىنداي تۇسەتىنىن، شيەلەنىستىڭ ارتا تۇسەتىنىن ابدەن ءتۇسىندى. سول سەبەپتى دە ول وسى جوعارىداعىداي قادامعا بارا جازدادى. اقىرى ول بۇل جولدان باس تارتىپ باسقا جولعا كوندى.
وسىلايشا اسىلبەكوۆ كير ورتالىق كوميتەتىنىڭ جيىندارىندا ءوز ويىن اشىق ايتقانى ءۇشىن رەسەي بولشەۆيكتەرىنىڭ قۋعىنىنا ۇشىرادى. وعان قورقىتۋدىڭ الۋان ءتۇرى اسەر ەتپەگەن سوڭ ونى ءوز وتانى قارقارالىعا وكر كوميتەتىنىڭ توراعالىعىنا، ودان كەيىن جاڭادان سالىنا باستاعان قاراعاندى قالاسىنا وبلىستىق اۋاتكومنىڭ توراعاسى ەتىپ تاعايىندادى.
بۇل اتالعان جەرلەردە اسىلبەكوۆ اعامىز اۋىر ەڭبەككە حالىقتى جۇمىلدىرا ءبىلدى. عاجاپ ىستەردى تىندىردى. ونىڭ وي ءورىسىنىڭ اسا جوعارى دارەجەدە ەكەندىگىنە كوزدەرى جەتىپ، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا قابىلەتتىلىگىن مويىنداپ قايتادان ورتالىققا العىزادى. وعان سول كەزدەگى اسا اۋىر جۇمىستى ۇسىنادى. ونى الەۋمەتتىك كوميسسارياتىنىڭ حالىق كوميسسارى ەتىپ تاعايىندايدى. بۇل سالادادا ەرەكشە ىسەگەن جۇمىستارىمەن كوزگە تۇسە باستاعان كەزدە ەسكى جاۋلارى اعامىزدىڭ تىلىمەن كولونيزاتورلار باس كوتەردى. «حالىق جاۋى» بولىپ ايىپتالدى.
وسى كەزدە وزىمەن بىرگە قازاقتىڭ جاس مەملەكەتىن قۇرۋعا كىرىسكەن زامانداستارىن ۇرىپ سوعىپ، زورلاپ كۋاگەرلىككە ماجبۇرلەدى. كوپشىلىگى شىداي الماي جالادا جاپتى. شىن بولعان ىستەرىندە ايتتى. مىنە سونداي كۋاگەردىڭ ءبىرى نۇرسەيتوۆ نۇرعالي بولدى. ول 1903 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اتباسار اۋدانىندا تۋعان ءبىلىمى ورتاشا-لەنينگرادتىڭ كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. تۇتقىندالار الدىندا گۋرەۆتە ركپ (ب)-نىڭ وكرۋجكومنىڭ حاتشىسى بىلاي دەپتى (ارينە ۇرىپ سوعۋدىڭ كۇشىمەن، ەشقاندايدا ساتقىندىق ەمەس) اسىلبەكوۆ مەنى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا مۇشەلىككە ۇگىتتەپ كىرگىزگەندە وسى ۇيىمنىڭ باسشىلارى نۇرماقوۆ نىعمەت، سادۋاقاسوۆ جانايدار، دوسوۆ ابىلحايىر، مولداجانوۆ يلياس ەكەندەرىن ايتتى. اسىلبەكوۆ مۇشەلىككە مىنا ادامداردى تارتتى:
1 بەككەنين عابدىسالام - بۇرىنعى وكر جوسپارلاۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى.
2 ارىستانبەكوۆ تاۋكەن - بۇرىنعى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ كونسۋلتانتى.
3.باسشىعۇلوۆ ۇسەن - قوڭىرات اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىتىڭ توراعاسى.
كەلەسى كۋاگەر قوشانباەۆ حاسەن - 1896 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اتباسار اۋدانىندا تۋعان. 1922 جىلدان ۆكپ (ب) مۇشەسى.
تۇتقىندالار الدىندا ركپ (ب) قىزىلوردا وكر كوميتەتىنىڭ توراعاسى. بۇرىنعى جەڭىل ونەركاسىپ كوميسسارياتىنىڭ حالىق كوميسسارى. ول بىلاي دەپتى: اسىلبەكوۆ قاراعاندى وبل اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولعان كەزدە قاراعاندىنى قازاق حالقىنىڭ سۇيەگىمەن ورناتىپ جاتىر.
قازاققا بوستاندىق كەلگەن جوق دەدى. جاۋىزداردىڭ تىرناعىنا ىلىنگەننەن كەيىن اسىلبەكوۆ ابدوللانىڭ تەرگەۋشىلەرگە بەرگەن جاۋابى تۋرالى قۇجاتتاردى رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنان الدىم. ول مەنىڭ «حالىق جاۋلارى» اتتى كىتابىمدە 2011 جىلى ورىس تىلىندە جاريالاندى.
اسىلبەكوۆ ابدوللا، 1937 جىل 31 شىلدە.
سۇراق: سادۋاقاسوۆ ج.لەكەروۆ جانە سەيفۋللينمەن كەزدەسكەندەگى اڭگىمەلەرىڭىزدىڭ ماتىندەرىن ايتىپ بەرىڭىزشى.؟
جاۋاپ: 1934 جىلى ماسكەۋگە كەلگەندە سادۋاقاسوۆقا كىردىم. شىنىن ايتقاندا سادۋاقاسوۆتى كوپتەن بىلەمىن. ول مەنىڭ تاربيەمنەن شىققان.
سوندىقتان، ودان قورعانباي ماسكەۋدە نۇرماقوۆپەن بولعان اڭگىمەنى تولىعىمەن ايتتىم. ونىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى قۇرىلعان ۇيىم ەكەندىگىن، العا قويعان مىندەتى تۋرالى ايتىپ بەردىم. نۇرماقوۆتىڭ ول تۋرالى سادۋاقاسوۆقا ايت دەگەنىن جەتكىزدىم. بىراق سادۋاقاسوۆ ساق بولۋدى، كونسپيراتسيانى ساقتاۋدى ەسكەرتتى. ودان كوپ كەشىكپەي 1934 جىلى ماۋسىم ايىندا الماتىدا «كامەنسكوە پلاتودا» لەكەروۆپەن كەزدەستىم. مەنىمەن كەزدەسكەندە لەكەروۆ مەنىڭ نۇرماقوۆپەن كەزدەسكەنىمدى ءبىلىپ وتىر. ونى كىمنەن ەستىگەنىن بىلمەيمىن. ودان كەيىن لەكەروۆ نۇرماقوۆ سياقتى قازاقستانداعى ساياسي جاعدايدى ايتا كەلىپ، كولحوز قۇرۋعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن ايتتى. قازاقتارعا مالدى جەكەمەنشىك ارقىلى دامىتقان دۇرىس ەكەندىگىن باسا ايتتى. ول قازىر كولحوزشىلارعا بۇزاۋلاردى بەرىپ جاتقانىن سىقاقتاپ بۇزاۋلار وسكەنشە بارلىق قازاق قىرىلىپ بىتەر دەدى. حالىققا قازىر وتباسىن امان ساقتاپ قالۋعا ءسۇت كەرەك دەدى. ول قىزمەت ورىندارىن قازاقتاندىرۋ تۋرالى باسا ايتتى. بۇگىنگى جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياسات قازاقتاردى مازاقتاۋ، قورلاۋ ساياساتىمەن تەڭ دەگەن دۇرىس بولار. ويتكەنى ءبىر جەرگە قىزمەت سۇراپ قازاق كەلسە، مىڭ ءتۇرلى سۇراق قويادى. الاش ورداشى ەمەسسىڭ بە، بايدىڭ بالاسى ەمەسسىڭ بە؟-دەگەن سياقتى. ال ەۆروپالىقتار كەلسە، ولاردى ەشبىر سۇراۋسىز قابىلدايدى.
مىنە، سول سەبەپتى كوپتەگەن قازاق ينتەلليگەنتتەرى جۇمىس تابا الماي ءجۇر. ول مىناداي مىسال كەلتىردى. مىسالى، سەيفۋلليندى الىڭىز: «شارباققا قامالعان اڭ سىياقتى» جۇمىسسىز وتىر. ول وتە تازا، قىزمەتكە ادال ازامات. سونداي-اق، نىقاش (نىعمەت نۇرماقوۆ). ونى قازاقستاننان قۋىپ جىبەردى. نۇرمۇحامەتتىڭ دە قايدا ەكەنى بەلگىسىز؟ ونىڭ وي ءورىسى، اقىلى قايداعى ءبىر ارمياننان الدە قايدا جوعارى. نەگە دوسوۆ ءبىرىنشى حاتشى بولا المايدى؟ نۇرماقوۆتى باياعىدا قازاقستانعا قايتارۋ كەرەك ەدى. بىزدەر 1927 جىلى اقىماق بولدىق. ول ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك ەدى. مىنە، ءبىز قازاقستاننىڭ قۇرىپ بارا جاتقانىن كورىپ وتىرمىز.ونىڭ وسى اڭگىمەلەرىنەن مەنىڭ تۇسىنگەنىم ول نۇرماقوۆتىڭ كوزقاراسىن ايتىپ وتىر.
سەيفۋللينمەن دە بايلانىس جاسادىم. ول دا نۇرماقوۆتىڭ تاپسىرماسى بولاتىن. سەيفۋللينمەن اڭگىمەلەسكەندە بايقاعانىم ول دا ۇكىمەتتىڭ كولحوزداستىرۋ ساياساتىنا قارسى ەكەنىن بىلەتىنمىن. ول كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا نارازى بولدى. مەن ونىمەن وتە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدىم. ونىڭ ۇيىندە الماتىدا بىرنەشە رەت بولدىم. 1934 جىلى قارقارالىعا وكر.اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالعاندا كەزدەستىم. سول كەزدە ول وتە قاتال اشۋمەن: تەزدەتۋ كەرەك. ەكى قولدى بوس قويىپ تىنىش وتىرۋعا بولمايدى. كەڭەس ۇكىمەتىن تەزىرەك قۇلاتۋ كەرەك دەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەستە قانداي تاپتان شىقسا دا، قاي توپتان بولماسىن ءوزىن قازاق-پىن دەيتىن ازاماتتاردىڭ باستارى بىرىگۋلەرى كەرەك. ەگەردە: «الاشوردالىقتار، ءاي، اسىلبەكوۆ ەكەۋىڭ حالىقتىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسىپ ەدىڭدەر، ال ەندى نە نارسەگە قولدارىڭ جەتتى دەسە نە دەيمىز» – دەدى.
ءسابيت مۇقانوۆ – جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى. مەن ونىمەن 1921 جىلدان ارالاسامىن.
ول سەيفۋلليننىڭ وتە ادال جاقتاسى. جاقىن دوسىم رەتىندە مەن وعان جاسىرىن ۇيىم جونىندە ايتتىم. ول بۇل ۇيىمنىڭ العا قويعان ماقساتىن قولدايتىنىن ءبىلدىردى.
اسىلبەكوۆتىڭ بەرگەن جاۋاپتارىن ساتقىندىق دەپ ەسەپتەي المايمىن. ونىڭ بەرگەن جاۋاپتارى كەڭەستىڭ تەرگەۋشىلەرىنە ونسىزدا بەلگىلى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ول اتاعان قايراتكەرلەردىڭ تاعدىرى وعان دەيىن شەشىلىپ قويعانىن اسىلبەكوۆ ءبىلىپ وتىر. ەندى ونىڭ بەرگەن جاۋاپتارىن كوڭىل قويىپ تالداساڭىز، بىردە-ءبىر سۇراعىنا ءدالدى جاۋاپ بەرمەگەن، جالتارما جاۋاپتارمەن قيىن جاعدايلاردان شىعىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. بىراق ونىڭ 1923 جىلدان بەرگى جاۋلارى ونىڭ تىلىمەن كولونيزاتورلار وعان ۇكىمدى الدىن الا شىعارتىپ قويعان بولار..
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن ءبىرىنشى جىلدان باستاپ اشكەرەلەگەن الدىڭعى وتريادتىڭ ىشىندە بولعان ەسىل ەر وسىلايشا جەندەتتەردىڭ قولىنان قازا تاپتى. ونىڭ اتى وشپەۋگە ءتيىس. التىن ارىپپەن جازىلىپ ەسىمىزدە ماڭگىلىك ساقتالۋى كەرەك. اسىلبەكوۆ ابدوللا دا الاشتىڭ ادال ۇلى بولدى.
بولاتبەك ناسەنوۆ،
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
