Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiasyna tarih ǧylymynyŋ doktory Bolatbek Näsenovtyŋ ūsynǧan materiialyn jariialap otyrmyz.
Men qanşama müraǧattardy 1998 jyldan berı aralap myŋdaǧan qūjattardyŋ köşırmesın aldym. Bırneşe myŋdaǧan qūjattardy qolmen köşırdım. 10 jyldan artyq ömırım mūraǧattarda öttı. Bırneşe jüzdegen alaşordaşylardyŋ ısterın aldym. Solardyŋ barlyǧynyŋ ısınen Orys bolşevikterıne eş närseden, eşkımnen taisalmai 1921 jyldan-1937 jylǧa deiın RKP (B),VKP(B) nyŋ biurolarynda, jauapty jyinalystarynda aşyqtan aşyq, betterıne basyp «Sender interventsıŋder, eşqandai qazaq halqyna kömektesuge kelgen joqsyŋdar» dep aitqan alaşordalyqtar da, qazaq ūltşyldary da, bolşevikter de bolǧan joq desem ötırık bolmas. Al Asylbekovty «Alaşordaşy boldy»- dep te aita almaimyn. Öitkenı eşbır qūjat kezdesken joq. Al qylyǧy, mınezı, söilegen sözderıne qarap ony tap-taza kommunist dep te eşkım aita almas. Al Orys şovinisterın ırep soiǧandaǧy sözderı mırdıŋ oǧyndai, zeŋbırektıŋ oǧymen jaudy jairatyp salǧandai. Taǧy da bır taŋqalatynym, Lenin jıbergen bolşevikterdıŋ de jon terısın tılgen. Qalaişa ony şovinist bolşevikter 17 jyl boiyna qūrtyp jıberuge küşterı jetpedı eken.
Būl batyr aǧamyzdyŋ aty-jönı ASYLBEKOV ABDOLLA. Ol 1896 jyly Qaraǧandy oblysynyŋ NŪRA audanynda tuǧan. 1917 jyldan VKP (B)-nyŋ müşesı Mäskeudıŋ Timiriazev Akademiiasyn bıtırgen. Tūtqyndalardyŋ aldynda Äleumettık komissariattyŋ halyq komissary bolyp taǧaiyndaldy. Būl aǧamyzdyŋ aty 1923 jyldan 1937 jyldary aralyǧynda köptegen qūjattarda Almatynyŋ Respublikalyq mūraǧatynda, Respublikalyq ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ, Prezidenttıŋ mūraǧattarynda kezdesedı.
Abdolla aǧa Orys şovinisterın bylai qoiǧanda, özımızdıŋ respublikanyŋ basşylaryn: Mendeşevtı, Seifullindı de: «qoldaryŋdaǧy mümkındıktı nege paidalanbaisyŋdar. Şovinisterdıŋ, Mäskeudıŋ yqpalyndasyŋdar. Qorqaqsyŋdar. Ana Reseidıŋ Şovinisterın körıp otyrsyŋdar ma, ışımızge kırıp aldy. Jauapty oryndarda otyr. Nege körmei otyrsyŋdar? Bız de qandai bostandyq bar? Bızdı naǧyz koloniiaǧa ainaldyryp otyr. Nege qarsy şyqpaisyŋdar. Oryndaryŋnan qoryqpaŋdar. Sender Qazaq halqynyŋ atynan aitsaŋdar, Mäskeudegıler oilanady. Olar bızdı basynuda. Qalaişa bızden bır basşy qazaq joq deidı» – dep yza kernep olardyŋ qyzmet babymen sanaspai ırep-ırep jıberedı.
Asylbekov aǧamyz Reseiden kelgen bolşevikterge tıptı köşede kezdesıp qalsa da:
«Sender ketıŋder. Bız sendersız de özımızdı-özımız basqara alamyz. İnterventter ekendıkterıŋdı sezbei jürsıŋder me?» – dep şūqylai beredı eken. Mıne, sony prezidenttıŋ mūraǧatynan tabylǧan myna hatpen tanysaiyq (QOR 718 TIZIM 1 IS 268.).
Qyrǧyz oblystyq partiia
komitetınıŋ prezidiumyna
partiia müşesı
Pirojninnen
partbilet № 609 610
Kirsigtıŋ jyinalysyn tosyp jürgende maǧan jäne janymdaǧy Nejin ekeumızge Asylbekov kezdestı. Oilamaǧan jerden Asylbekov taiap keldı de bızge bylai dedı: «Amansyŋdar ma kolonizatorlar». Bız ony qaljyŋdaǧan eken dedık te men oǧan qaljyŋmen: «Kolonizatorlar jūmys ıstep jürmız. Al ūltşyl ne ıstep jür eken» – dedım. Bıraq Asylbekov ärı qarai aitqanynan onyŋ qaljyŋ emes, şynymen bızge tiısıp tūrǧanyn baiqadym. Ol: «Sender Kir respublikasyn basqarasyŋdar. Esıŋde me? Semei guberniiasyndaǧy qyrǧyzdarlyŋ senderden qandai qorlyq körgenderı. Osyndai jaǧdailardy aita berdı. Taǧy da bır aitqanyn keltıreiın. Senderden orys kommunisterınen eşqandai paida joq, jaqsylyq kütuge bolmaidy. Menı ūltşyl dep aiyptasyn, bärıbır men aitqanymnan qaitpaimyn.
Osy aitylǧandardy Prezidiumǧa jetkıze otyryp sūraitynym, egerde bızderdı kolonizator dep esepteseŋızder onda jazalaŋyzdar. Al äitpese ASYLBEKOVTY tärtıpke şaqyru kerek.
R KP( B ).8 tamyz 1923 jyl
Būl aryzdy basqa mäsälelermen bırge Prezidiumda qarapty. Onda Asylbekov aǧamyz bylai dep jauap berıptı: «Men olardy interventter degenımdı älı de qaitalaimyn.
Olar ärbır qyrǧyzben audarmaşylar arqyly söilesedı. Osynyŋ özı aityp tūrǧan joq pa? Nege bızdıŋ tıldı üirenbeidı. Tipografiia ötken jyly kelgen, bıraq qyrǧyz tılınde joq.
Eger Ortalyqty Qostanaiǧa auystyrsaq tipografiiany auystyruǧa bolmai ma?
Mädeniet küşı - ol oŋai. Olar aqşaǧa jaldanatyndar. Joldas MENDLİN 7000 teŋgege eşbır sözsız Qostanaiǧa barady. Egerde kommunister partiialyq tärtıppen jıberılgen bolsa, onda olar Qostanaiǧa ǧana emes, bükıl qazaq dalasyna jıberıluı kerek. Orynbor eşqandai ortalyq emes. Bıraq QAZAQ JERI. Egerde bız guberniiany joisaq, 10-15 okrug qana qalsa, ony qalaişa Orynbordan basqarudy oilaudamyz. Batysbölıgı jeke bölınıp ketuı mümkın deidı. Bızder qai guberniianyŋ ekonomika jaǧynan küştı ekenın bıluımız kerek.
Qostanai azdaǧan audandy qamtamasyz etedı. Aitievtıŋ sözıne toqtaǧym da kelmeidı. Öitkenı onyŋ basynda... (jeke basqa tiıspeuıŋız sūralady – dedı töraǧa) Orynbor qyrǧyz memleketınıŋ astanasy emes. Qoldan jasalǧan qala. Qyrǧyzdıkı degen aty ǧana.
Osy prezidiumnyŋ protokolynyŋ 29 betınde Asylbekov bylai deptı: «Men barlyq punktterge, sondai aq audandastyruǧa äŋgıme qozǧamaimyn. MEN bırınşı punktke toqtaiyn. Ol qazaq jerınde bıraq oblys ǧana qūru aitylǧan. Orynbor uaqytşa ortalyq bolyp sanalady. Bızge Syrdariia men Jetısu ölkelerın qosudy tosudamyz. Sony tezdetu kerek.
Taǧy da bylai deptı: Eger Qyrǧyzdyŋ qartasyna qarasaq bız mynany köremız. Aqmola men Semei bırneşe myŋ verst jerde ornalasqan. Al būlai basqaru mümkın emes. KİRSİKTIŊ sezıne bırde bır semeilıkter kelmeidı. Öitkenı olar Orynbordy ortalyq dep moiyndamaidy. Memlekettıŋ ortalyǧy bolu üşın ony köpşılık qoldauy kerek. Al Orynborda bar joǧy 89 jauapty qyzmetkerlerden basqa qyrǧyzdar joq. Bükılhalyqqa Orynborda oryn joq. Dalada kım ne ısteimın dese sony ıstep jatyr.
Tabiǧi şekarǧa jönınde äŋgıme qozǧalady. Qyrǧyzdyŋ ekonomikasynyŋ damuymen, halyqtyŋ äl auqatymen Orynbor şūǧyldanyp jürgen joq. Būl Orynbordy Qyrǧyz memleketınıŋ ortalyǧy etıp zorlaǧannyŋ äserı. Audandar bolǧan kezde bız Orynbordyŋ ortalyq bolǧanynan bas tartuymyz kerek. Onyŋ ornyna Mädeni ortalyq OMBY bola alady. Öitkenı ol jerlerde jauapty qyzmetker qyrǧyzdar jalpy qyrǧyzdar qöp. Ärı qarai 2 betı öşuge taiau. Lupamende oqyi almadym. Oǧan qaramai köşırmesın aldym. Mümkın keleşekte oqu mümkındıgı bolar degen senımım bar. Tua qalsa aǧamyzdyŋ baǧa jetpes pıkırlerın ärı karai oqyrmyz.
Istıŋ 34-şı, al protokoldyŋ 3-şy betınde basqa jarys sözge şyqqandardyŋ bırı sözın bylai jalǧapty»: Asylbekov joldas bıluı kerek RKP (B) nyŋ ortalyq komitetınen şaqyrylǧandar 5-7-9 myŋ teŋge aqşa üşın kelgender emes. Asylbekovtyŋ mūndai sözderı ıstı alǧa jyljytuǧa böget jasaidy.
Jangeldin joldas bylai dedı: «Ärbır sözın ärtürlı tüsınuge bolady. Sondyqtan Asylbekovten sūrau kerek özı qalai tüsınetının. Sonymen sūraq toqtar edı.
Grigorev bylai dedı: «Qyrǧyzdardyŋ barlyǧynyŋ sözderıne qaraǧanda olardyŋ barlyǧy orystardy kolonizatorlar dep esepteidı. Ol jaqsylyq emes. Bız bar küşımızdı salyp qyrǧyzdarǧa bılgenımızdı üiretıp jaqsylyq jasaudamyz. Barlyq qyrǧyz qyzmetkerlerınıŋ halqyna qyzmet etıp jürgenderın joǧary baǧalaimyz. Kedeilerdı bailardan bosatudamyz. Orystarda eşqandai kolonizatorlyq oi joq. Būl sūraq öte kürdelı sony şeşuımız kerek.
Nūrmūhametov bylai dedı: «Men partiia müşelerınde tärtıp joq dei almaimyn.
Asylbekov turaly bylai dep oilaimyn: Ol eŋ adal kommunist. Oiyndaǧysyn jasyrmai aitady. OL KEZDE QAZAQ KOMMUNİSTERI BOLŞEVİKTERDIŊ BAǦDARLAMASYNA SENDI. HALYQTY AZAPTAN QŪTQARUŞYLAR RETINDE QABYLDADY. Respublikada qazaqtan şyqqan tūŋǧyş partizandardyŋ aldyŋǧysy boldy. Ol köp jaǧdailarǧa riza emes. Sol sebeptı ony qataŋ jazalau kerek degen ūsynystarǧa qarsymyn».
Aitiev: Men konfliktıge barudyŋ qajetı joq dep esepteimın. Şeşuı qyiyn mäseleler prezidiumda şeşılsın. Retsız söileuden aulaq boluymyz kerek.
Jurevskii: Ortalyqty Orynbordan auystyru mäselesı RKP (B) oblystyq komitetınde talqylandy. Ortalyqty Aqtöbege köşıru üsynyldy.
ASYLEKOV: «Men äbden tūsınemın. Ortalyq komitettıŋ müşelerı qaulyny oryndaulary kerek. Qaida bar deidı sonda barady Öte jaqsy bılemın bızge VAINŞTEINNIŊ qalai kelgenın . Ol aldymen özınıŋ jaqyndaryn ornalastyrdy. Menıŋ
är sözım tek qana VAINŞTEINGE ǧana arnalady. Basqalarǧa emes. Basqalaryn qabyldaimyn..Barlyq jerde sözımnıŋ şyndyq ekenın däleldei alamyn.
Dunaev mynadai ūsynys jasady:
Būl batyr aǧamyzdyŋ aty-jönı ASYLBEKOV ABDOLLA. Ol 1896 jyly Qaraǧandy oblysynyŋ NŪRA audanynda tuǧan. 1917 jyldan VKP (B)-nyŋ müşesı Mäskeudıŋ Timiriazev Akademiiasyn bıtırgen. Tūtqyndalardyŋ aldynda Äleumettık komissariattyŋ halyq komissary bolyp taǧaiyndaldy. Būl aǧamyzdyŋ aty 1923 jyldan 1937 jyldary aralyǧynda köptegen qūjattarda Almatynyŋ Respublikalyq mūraǧatynda, Respublikalyq ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ, Prezidenttıŋ mūraǧattarynda kezdesedı.
Abdolla aǧa Orys şovinisterın bylai qoiǧanda, özımızdıŋ respublikanyŋ basşylaryn: Mendeşevtı, Seifullindı de: «qoldaryŋdaǧy mümkındıktı nege paidalanbaisyŋdar. Şovinisterdıŋ, Mäskeudıŋ yqpalyndasyŋdar. Qorqaqsyŋdar. Ana Reseidıŋ Şovinisterın körıp otyrsyŋdar ma, ışımızge kırıp aldy. Jauapty oryndarda otyr. Nege körmei otyrsyŋdar? Bız de qandai bostandyq bar? Bızdı naǧyz koloniiaǧa ainaldyryp otyr. Nege qarsy şyqpaisyŋdar. Oryndaryŋnan qoryqpaŋdar. Sender Qazaq halqynyŋ atynan aitsaŋdar, Mäskeudegıler oilanady. Olar bızdı basynuda. Qalaişa bızden bır basşy qazaq joq deidı» – dep yza kernep olardyŋ qyzmet babymen sanaspai ırep-ırep jıberedı.
Asylbekov aǧamyz Reseiden kelgen bolşevikterge tıptı köşede kezdesıp qalsa da:
«Sender ketıŋder. Bız sendersız de özımızdı-özımız basqara alamyz. İnterventter ekendıkterıŋdı sezbei jürsıŋder me?» – dep şūqylai beredı eken. Mıne, sony prezidenttıŋ mūraǧatynan tabylǧan myna hatpen tanysaiyq (QOR 718 TIZIM 1 IS 268.).
Qyrǧyz oblystyq partiia
komitetınıŋ prezidiumyna
partiia müşesı
Pirojninnen
partbilet № 609 610
Kirsigtıŋ jyinalysyn tosyp jürgende maǧan jäne janymdaǧy Nejin ekeumızge Asylbekov kezdestı. Oilamaǧan jerden Asylbekov taiap keldı de bızge bylai dedı: «Amansyŋdar ma kolonizatorlar». Bız ony qaljyŋdaǧan eken dedık te men oǧan qaljyŋmen: «Kolonizatorlar jūmys ıstep jürmız. Al ūltşyl ne ıstep jür eken» – dedım. Bıraq Asylbekov ärı qarai aitqanynan onyŋ qaljyŋ emes, şynymen bızge tiısıp tūrǧanyn baiqadym. Ol: «Sender Kir respublikasyn basqarasyŋdar. Esıŋde me? Semei guberniiasyndaǧy qyrǧyzdarlyŋ senderden qandai qorlyq körgenderı. Osyndai jaǧdailardy aita berdı. Taǧy da bır aitqanyn keltıreiın. Senderden orys kommunisterınen eşqandai paida joq, jaqsylyq kütuge bolmaidy. Menı ūltşyl dep aiyptasyn, bärıbır men aitqanymnan qaitpaimyn.
Osy aitylǧandardy Prezidiumǧa jetkıze otyryp sūraitynym, egerde bızderdı kolonizator dep esepteseŋızder onda jazalaŋyzdar. Al äitpese ASYLBEKOVTY tärtıpke şaqyru kerek.
R KP( B ).8 tamyz 1923 jyl
Būl aryzdy basqa mäsälelermen bırge Prezidiumda qarapty. Onda Asylbekov aǧamyz bylai dep jauap berıptı: «Men olardy interventter degenımdı älı de qaitalaimyn.
Olar ärbır qyrǧyzben audarmaşylar arqyly söilesedı. Osynyŋ özı aityp tūrǧan joq pa? Nege bızdıŋ tıldı üirenbeidı. Tipografiia ötken jyly kelgen, bıraq qyrǧyz tılınde joq.
Eger Ortalyqty Qostanaiǧa auystyrsaq tipografiiany auystyruǧa bolmai ma?
Mädeniet küşı - ol oŋai. Olar aqşaǧa jaldanatyndar. Joldas MENDLİN 7000 teŋgege eşbır sözsız Qostanaiǧa barady. Egerde kommunister partiialyq tärtıppen jıberılgen bolsa, onda olar Qostanaiǧa ǧana emes, bükıl qazaq dalasyna jıberıluı kerek. Orynbor eşqandai ortalyq emes. Bıraq QAZAQ JERI. Egerde bız guberniiany joisaq, 10-15 okrug qana qalsa, ony qalaişa Orynbordan basqarudy oilaudamyz. Batysbölıgı jeke bölınıp ketuı mümkın deidı. Bızder qai guberniianyŋ ekonomika jaǧynan küştı ekenın bıluımız kerek.
Qostanai azdaǧan audandy qamtamasyz etedı. Aitievtıŋ sözıne toqtaǧym da kelmeidı. Öitkenı onyŋ basynda... (jeke basqa tiıspeuıŋız sūralady – dedı töraǧa) Orynbor qyrǧyz memleketınıŋ astanasy emes. Qoldan jasalǧan qala. Qyrǧyzdıkı degen aty ǧana.
Osy prezidiumnyŋ protokolynyŋ 29 betınde Asylbekov bylai deptı: «Men barlyq punktterge, sondai aq audandastyruǧa äŋgıme qozǧamaimyn. MEN bırınşı punktke toqtaiyn. Ol qazaq jerınde bıraq oblys ǧana qūru aitylǧan. Orynbor uaqytşa ortalyq bolyp sanalady. Bızge Syrdariia men Jetısu ölkelerın qosudy tosudamyz. Sony tezdetu kerek.
Taǧy da bylai deptı: Eger Qyrǧyzdyŋ qartasyna qarasaq bız mynany köremız. Aqmola men Semei bırneşe myŋ verst jerde ornalasqan. Al būlai basqaru mümkın emes. KİRSİKTIŊ sezıne bırde bır semeilıkter kelmeidı. Öitkenı olar Orynbordy ortalyq dep moiyndamaidy. Memlekettıŋ ortalyǧy bolu üşın ony köpşılık qoldauy kerek. Al Orynborda bar joǧy 89 jauapty qyzmetkerlerden basqa qyrǧyzdar joq. Bükılhalyqqa Orynborda oryn joq. Dalada kım ne ısteimın dese sony ıstep jatyr.
Tabiǧi şekarǧa jönınde äŋgıme qozǧalady. Qyrǧyzdyŋ ekonomikasynyŋ damuymen, halyqtyŋ äl auqatymen Orynbor şūǧyldanyp jürgen joq. Būl Orynbordy Qyrǧyz memleketınıŋ ortalyǧy etıp zorlaǧannyŋ äserı. Audandar bolǧan kezde bız Orynbordyŋ ortalyq bolǧanynan bas tartuymyz kerek. Onyŋ ornyna Mädeni ortalyq OMBY bola alady. Öitkenı ol jerlerde jauapty qyzmetker qyrǧyzdar jalpy qyrǧyzdar qöp. Ärı qarai 2 betı öşuge taiau. Lupamende oqyi almadym. Oǧan qaramai köşırmesın aldym. Mümkın keleşekte oqu mümkındıgı bolar degen senımım bar. Tua qalsa aǧamyzdyŋ baǧa jetpes pıkırlerın ärı karai oqyrmyz.
Istıŋ 34-şı, al protokoldyŋ 3-şy betınde basqa jarys sözge şyqqandardyŋ bırı sözın bylai jalǧapty»: Asylbekov joldas bıluı kerek RKP (B) nyŋ ortalyq komitetınen şaqyrylǧandar 5-7-9 myŋ teŋge aqşa üşın kelgender emes. Asylbekovtyŋ mūndai sözderı ıstı alǧa jyljytuǧa böget jasaidy.
Jangeldin joldas bylai dedı: «Ärbır sözın ärtürlı tüsınuge bolady. Sondyqtan Asylbekovten sūrau kerek özı qalai tüsınetının. Sonymen sūraq toqtar edı.
Grigorev bylai dedı: «Qyrǧyzdardyŋ barlyǧynyŋ sözderıne qaraǧanda olardyŋ barlyǧy orystardy kolonizatorlar dep esepteidı. Ol jaqsylyq emes. Bız bar küşımızdı salyp qyrǧyzdarǧa bılgenımızdı üiretıp jaqsylyq jasaudamyz. Barlyq qyrǧyz qyzmetkerlerınıŋ halqyna qyzmet etıp jürgenderın joǧary baǧalaimyz. Kedeilerdı bailardan bosatudamyz. Orystarda eşqandai kolonizatorlyq oi joq. Būl sūraq öte kürdelı sony şeşuımız kerek.
Nūrmūhametov bylai dedı: «Men partiia müşelerınde tärtıp joq dei almaimyn.
Asylbekov turaly bylai dep oilaimyn: Ol eŋ adal kommunist. Oiyndaǧysyn jasyrmai aitady. OL KEZDE QAZAQ KOMMUNİSTERI BOLŞEVİKTERDIŊ BAǦDARLAMASYNA SENDI. HALYQTY AZAPTAN QŪTQARUŞYLAR RETINDE QABYLDADY. Respublikada qazaqtan şyqqan tūŋǧyş partizandardyŋ aldyŋǧysy boldy. Ol köp jaǧdailarǧa riza emes. Sol sebeptı ony qataŋ jazalau kerek degen ūsynystarǧa qarsymyn».
Aitiev: Men konfliktıge barudyŋ qajetı joq dep esepteimın. Şeşuı qyiyn mäseleler prezidiumda şeşılsın. Retsız söileuden aulaq boluymyz kerek.
Jurevskii: Ortalyqty Orynbordan auystyru mäselesı RKP (B) oblystyq komitetınde talqylandy. Ortalyqty Aqtöbege köşıru üsynyldy.
ASYLEKOV: «Men äbden tūsınemın. Ortalyq komitettıŋ müşelerı qaulyny oryndaulary kerek. Qaida bar deidı sonda barady Öte jaqsy bılemın bızge VAINŞTEINNIŊ qalai kelgenın . Ol aldymen özınıŋ jaqyndaryn ornalastyrdy. Menıŋ
är sözım tek qana VAINŞTEINGE ǧana arnalady. Basqalarǧa emes. Basqalaryn qabyldaimyn..Barlyq jerde sözımnıŋ şyndyq ekenın däleldei alamyn.
Dunaev mynadai ūsynys jasady:
- ASYLBEKOVTYŊ MİNDLİN turaly aitqanynyŋ orynsyz ekenın eskertu kerek.
Ärine, Asylbekov aǧamyzdyŋ būl jan aiqaiy eskerılusız qalǧan joq. Evreiler taktikvsyn qaitse de özgerttı. Aǧamyz būl tabandy, qaisar mınezın özgertken joq. Bırtındep onyŋ dausyna myŋdaǧan būrynǧy alaşordaşylar, olardyŋ şäkırtterı qosyldy.
Eendı Mindlinnıŋ ūsynysy boiynşa ASYLBEKOV AǦAMYZDYŊ ISIN KİROBL TEGGEUŞI QOLǦA ALYPTY PREZİDENTTIŊ MŪRAǦATYNDA OSY ūsynysqa bailanysty tergeu ısı aşylypty. Myna tömendegı qūjatqa üŋıleiık. Asylbekovtyŋ partiialyq tergeu ısı. Orynbor qalasy,1 qaraşa 1923 jyl 1977 jyly A. İlibaev degen azamat tanysypty. Bıraq eşteŋe almaǧan (Is 37 PARAQ). Mūraǧattaǧy ıstıŋ betterı körınbeidı. Sol sebeptı eşteŋe oqi almadym. Al onyŋ aldynda säuır aiynda tergeu jūmysyna ıs aşylypty. Ol ıs menıŋ oiymşa joǧarydaǧy prezidiumnyŋ şeşımınen keiın özımızdıŋ qazaq basşylaryna riza bolmai özın qoldamaǧandaryna yza bolyp jasaǧan Asylbekovtyŋ ıs-äreketıne arnalǧan syiaqty. Ony myna tömendegı mūraǧat qūjatynan köruımızge bolady. Protokol № 18 . 1923 jyl, 4 säuır. Tergeuşı Iаkovdev 1 kuäger MENDEŞEV SETQALİ, 41 jasta- Qaz ortalyq atqaru komitetınıŋ töraǧasy. Bılımı-ortaşa. Mamandyǧy-mūǧalım. 1 Sız Baisalyqov pen Jänıbekovty kördıŋız be ? Jauap: Kördım. Keşkı saǧat 10-da Jänıbekovty. Sūraq: Ne turaly äŋgıme boldy? Jauap: Jänıbekov aitty: Asylbekov keldı. Myltyǧy bar. Mendeşovty, Seifullindı atyp öltıremın, odan keiın özımdı öltıremın dedı. Keşe särsenbı künı Asylbekovty kördım. Maǧan saǧat 11-de Saduaqasov pen Seifullin keldı. Olarda sol mäselenı aituǧa kelıptı. Men olarǧa: «Alaŋdamaŋdar, eşteŋede bolmaidy. Onanda Asylbekovty tabyŋdar. Ondaǧy qarudy alyŋdar. Öitkenı ol özıne özı jazym jasauy mümkın dedım». Söitıp Saduaqasov, Seifullin, Jänıbekovter Asylbekovty ızdep kettı. Ol künı olar maǧan kelgen joq. Ekınşı künı Jänıbekov pen Baisalyqovtar maǧan keldı. Olar: «Asylbekovty tünde taba almadyq»-dedı. Demalys künı ol üiıne kelıp bır bölmege kırıp esıgın ışınen ılıp alyp jatypty. Düisenbı künı Saduaqasov keldı. Ol: «Asylbekov Ysmaǧūldyŋ üiınde qonyp şyǧypty»- dedı. Keşe särsenbı künı Asylbekov maǧan özı keldı. Ol: «Men eşkımdı öltıremın degen joqpyn. Olar qozdyryp jür. Tünde Qonaqaevtıŋ üiınde qonyp şyqtym. Qoryqtym -dedı» 4 säuır, 1923 jyl. Qoly. Mıne, Asylbekov aǧamyz bar jan-tänımen Otany üşın, onyŋ keleşegı üşın özın qoldamaǧany üşın Resei bolşevikterınıŋ qazaq elın şyn mänınde koloniiaǧa ainaldyruǧa kelgenderın osynşama köregendıkpen SEZIP, qazaq ziialylaryn olarmen aianbai küreske şaqyryp, jantalasty. Ol sezdı, bıldı, uaqyt ötken saiyn kolonizatorlarmen kürestıŋ qiyndai tüsetının, şielenıstıŋ arta tüsetının äbden tüsındı. Sol sebeptı de ol osy joǧarydaǧydai qadamǧa bara jazdady. Aqyry ol būl joldan bas tartyp basqa jolǧa köndı. Osylaişa Asylbekov Kir ortalyq komitetınıŋ jiyndarynda öz oiyn aşyq aitqany üşın Resei bolşevikterınıŋ quǧynyna ūşyrady. Oǧan qorqytudyŋ aluan türı äser etpegen soŋ ony öz otany Qarqaralyǧa okr komitetınıŋ töraǧalyǧyna, odan keiın jaŋadan salyna bastaǧan Qaraǧandy qalasyna oblystyq auatkomnyŋ töraǧasy etıp taǧaiyndady. Būl atalǧan jerlerde Asylbekov aǧamyz auyr eŋbekke halyqty jūmyldyra bıldı. Ǧajap ısterdı tyndyrdy. Onyŋ oi örısınıŋ asa joǧary därejede ekendıgıne közderı jetıp, ūiymdastyru jūmystaryna qabılettılıgın moiyndap qaitadan ortalyqqa alǧyzady. Oǧan sol kezdegı asa auyr jūmysty ūsynady. Ony äleumettık komissariatynyŋ Halyq komissary etıp taǧaiyndaidy. Būl saladada erekşe ısegen jūmystarymen közge tüse bastaǧan kezde eskı jaulary aǧamyzdyŋ tılımen kolonizatorlar bas köterdı. «Halyq jauy» bolyp aiyptaldy. Osy kezde özımen bırge qazaqtyŋ jas memleketın qūruǧa kırısken zamandastaryn ūryp soǧyp, zorlap kuägerlıkke mäjbürledı. Köpşılıgı şydai almai jalada japty. Şyn bolǧan ısterınde aitty. Mıne sondai kuägerdıŋ bırı Nürseitov Nūrǧali boldy. Ol 1903 jyly Soltüstık Qazaqstan oblysy Atbasar audanynda tuǧan Bılımı ortaşa-Leningradtyŋ kommunistık universitetın bıtırgen. Tūtqyndalar aldynda Gurevte RKP (B)-nyŋ okrujkomnyŋ hatşysy bylai deptı (Ärine ūryp soǧudyŋ küşımen, eşqandaida satqyndyq emes) Asylbekov menı kontrrevoliusiialyq ūiymǧa müşelıkke ügıttep kırgızgende osy ūiymnyŋ basşylary Nūrmaqov Nyǧmet, Saduaqasov Janaidar, Dosov Abylhaiyr, Moldajanov İlias ekenderın aitty. Asylbekov müşelıkke myna adamdardy tartty: 1 Bekkenin Ǧabdısäläm - būrynǧy okr josparlau bölımınıŋ basşysy. 2 Arystanbekov Tauken - Būrynǧy atqaru komitetınıŋ konsultanty. 3.Basşyǧūlov Üsen - Qoŋyrat audandyq atqaru komitetıtıŋ töraǧasy. Kelesı kuäger QOŞANBAEV HASEN - 1896 jyly Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ Atbasar audanynda tuǧan. 1922 jyldan VKP (B) müşesı. Tūtqyndalar aldynda RKP (B) Qyzylorda okr komitetınıŋ töraǧasy. Būrynǧy JEŊIL ÖNERKÄSIP KOMİSSARİATYNYŊ HALYQ KOMİSSARY. Ol bylai deptı: ASYLBEKOV QARAǦANDY OBL ATQARU KOMİTETINIŊ TÖRAǦASY BOLǦAN KEZDE QARAǦANDYNY QAZAQ HALQYNYŊ SÜIEGIMEN ORNATYP JATYR. Qazaqqa bostandyq kelgen joq dedı. Jauyzdardyŋ tyrnaǧyna ılıngennen keiın Asylbekov Abdollanyŋ tergeuşılerge bergen jauaby turaly qūjattardy respublikalyq ūlttyq qauypsızdık komitetınıŋ mūraǧatynan aldym. Ol menıŋ «Halyq jaulary» atty kıtabımde 2011 jyly orys tılınde jariialandy. Asylbekov Abdolla, 1937 jyl 31 şılde. Sūraq: Saduaqasov J.Lekerov jäne Seifullinmen kezdeskendegı äŋgımelerıŋızdıŋ mätınderın aityp berıŋızşı.? Jauap: 1934 jyly Mäskeuge kelgende Saduaqasovqa kırdım. Şynyn aitqanda Saduaqasovty köpten bılemın. Ol menıŋ tärbiemnen şyqqan. Sondyqtan, odan qorǧanbai Mäskeude Nūrmaqovpen bolǧan äŋgımenı tolyǧymen aittym. Onyŋ keŋes ükımetıne qarsy qūrylǧan ūiym ekendıgın, alǧa qoiǧan mındetı turaly aityp berdım. Nūrmaqovtyŋ ol turaly Saduaqasovqa ait degenın jetkızdım. Bıraq Saduaqasov saq boludy, konspirasiiany saqtaudy eskerttı. Odan köp keşıkpei 1934 jyly mausym aiynda Almatyda «Kamenskoe platoda» Lekerovpen kezdestım. Menımen kezdeskende Lekerov menıŋ Nūrmaqovpen kezdeskenımdı bılıp otyr. Ony kımnen estıgenın bılmeimın. Odan keiın Lekerov Nūrmaqov siiaqty Qazaqstandaǧy saiasi jaǧdaidy aita kelıp, kolhoz qūruǧa qarsy küres jürgızu qajettıgın aitty. Qazaqtarǧa maldy jekemenşık arqyly damytqan dūrys ekendıgın basa aitty. Ol qazır kolhozşylarǧa būzaulardy berıp jatqanyn syqaqtap būzaular öskenşe barlyq qazaq qyrylyp bıter dedı. Halyqqa qazır otbasyn aman saqtap qaluǧa süt kerek dedı. Ol qyzmet oryndaryn qazaqtandyru turaly basa aitty. Bügıngı jürgızılıp otyrǧan saiasat qazaqtardy mazaqtau, qorlau saiasatymen teŋ degen dūrys bolar. Öitkenı bır jerge qyzmet sūrap qazaq kelse, myŋ türlı sūraq qoiady. Alaş Ordaşy emessıŋ be, baidyŋ balasy emessıŋ be?-degen siiaqty. Al evropalyqtar kelse, olardy eşbır sūrausyz qabyldaidy. Mıne, sol sebeptı köptegen qazaq intelligentterı jūmys taba almai jür. Ol mynadai mysal keltırdı. Mysaly, Seifullindı alyŋyz: «şarbaqqa qamalǧan aŋ syiaqty» jūmyssyz otyr. Ol öte taza, qyzmetke adal azamat. Sondai-aq, Nyqaş (Nyǧmet Nūrmaqov). Ony Qazaqstannan quyp jıberdı. Nūrmūhamettıŋ de qaida ekenı belgısız? Onyŋ oi örısı, aqyly qaidaǧy bır armiannan älde qaida joǧary. Nege Dosov bırınşı hatşy bola almaidy? Nūrmaqovty baiaǧyda Qazaqstanǧa qaitaru kerek edı. Bızder 1927 jyly aqymaq boldyq. Ol üşın küresuımız kerek edı. Mıne, bız Qazaqstannyŋ qūryp bara jatqanyn körıp otyrmyz.Onyŋ osy äŋgımelerınen menıŋ tüsıngenım ol Nūrmaqovtyŋ közqarasyn aityp otyr. Seifullinmen de bailanys jasadym. Ol da Nūrmaqovtyŋ tapsyrmasy bolatyn. Seifullinmen äŋgımeleskende baiqaǧanym ol da ükımettıŋ kolhozdastyru saiasatyna qarsy ekenın bıletınmın. Ol keŋes ükımetınıŋ saiasatyna narazy boldy. Men onymen öte jaqsy qarym-qatynasta boldym. Onyŋ üiınde Almatyda bırneşe ret boldym. 1934 jyly Qarqaralyǧa okr.atqaru komitetınıŋ töraǧasy bolyp taǧaiyndalǧanda kezdestım. Sol kezde ol öte qatal aşumen: tezdetu kerek. Ekı qoldy bos qoiyp tynyş otyruǧa bolmaidy. Keŋes ükımetın tezırek qūlatu kerek dedı. Keŋes ükımetıne qarsy küreste qandai taptan şyqsa da, qai toptan bolmasyn özın QAZAQ-pyn deitın azamattardyŋ bastary bırıgulerı kerek. Egerde: «Alaşordalyqtar, äi, Asylbekov ekeuıŋ halyqtyŋ baqyty üşın küresıp edıŋder, al endı ne närsege qoldaryŋ jettı dese ne deimız» – dedı. Säbit Mūqanov – Jazuşylar odaǧynyŋ töraǧasy. Men onymen 1921 jyldan aralasamyn. Ol Seifullinnıŋ öte adal jaqtasy. Jaqyn dosym retınde men oǧan jasyryn ūiym jönınde aittym. Ol būl ūiymnyŋ alǧa qoiǧan maqsatyn qoldaitynyn bıldırdı. ASYLBEKOVTYŊ bergen jauaptaryn satqyndyq dep eseptei almaimyn. Onyŋ bergen jauaptary Keŋestıŋ tergeuşılerıne onsyzda belgılı bolatyn. Onyŋ üstıne ol ataǧan qairatkerlerdıŋ taǧdyry oǧan deiın şeşılıp qoiǧanyn Asylbekov bılıp otyr. Endı onyŋ bergen jauaptaryn köŋıl qoiyp taldasaŋyz, bırde-bır sūraǧyna däldı jauap bermegen, jaltarma jauaptarmen qiyn jaǧdailardan şyǧyp ketkenge ūqsaidy. Bıraq onyŋ 1923 jyldan bergı jaulary onyŋ tılımen kolonizatorlar oǧan ükımdı aldyn ala şyǧartyp qoiǧan bolar.. Keŋes ükımetınıŋ saiasatyn bırınşı jyldan bastap äşkerelegen aldyŋǧy otriadtyŋ ışınde bolǧan esıl er osylaişa jendetterdıŋ qolynan qaza tapty. Onyŋ aty öşpeuge tiıs. Altyn ärıppen jazylyp esımızde mäŋgılık saqtaluy kerek. ASYLBEKOV ABDOLLA da ALAŞtyŋ adal ūly boldy.Bolatbek NÄSENOV,
tarih ǧylymynyŋ doktory, professor.
