الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكەن بولاتىن. سول كونفەرەنتسيادا بايانداما جاساعان الاشتانۋشى امانقوس مەكتەپ-تەگىنىڭ ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
تابيعاتتى جاراتقان قۇداي،
مادەنيەتتى جاراتقان ادام
ماكسيم گوركي
رۋحاني كوسەم، تاماشا اقىن، شەبەر اۋدارماشى، ونەرتانۋشى، كومپوزيتور، عۇلاما عالىم، ۇلىع ۇستاز احمەت بايتۇرسىنۇلى – ۇلىتتىق ءبىلىم-عىلىم، مادەنيەت سالاسىن جاڭاشىلدىقپەن بيىك ساتىعا كوتەرگەن ارداقتى ەسىم. اراب قارپتى قازاقتىڭ دىبىس جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن ءتول ءالىپبيى، انا تىلىندەگى تۇڭعىش «الىپپە» (وقۋ قۇرالى), «دىبىس جۇيەسى»، «ءسوز جۇيەسى»، «سويلەم جۇيەسى» ءۇش كىتاپتان تۇراتىن «ءتىل – قۇرال» (وقۋلىعى), «بايانشى»، «ادەبيەت تانىتقىش»، تازا قازاق ەملەسىمەن «قازاق» گازەتىن (1913–1918) شىعارىپ تۇرۋى، «مادەنيەت تاريحى» (باسپاعا وتكىزىلە سالا تاركىلەنگەن) ەڭبەكتەرى، ۇلىتتىق عىلىم ءتىلىن جۇيەلەۋگە قوسقان سۇبەلى ۇلەسى، ونىڭ سىرتىندا قوعامدىق ءومىردىڭ سان الۋان سالاسىنا ءۇن قوسقان جۇزدەگەن كوسەمسوز ماقالالارى جانە قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى، رەسپۋبليكا حالىق اعارتۋ كوميسسارى، بۇكىل وداق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، قازاقستاندا تۇڭعىش ۇيىمداستىرىلعان اكادەميالىق ورتالىقتىڭ توراعاسى، عىلىمي-كوركەمدىك كەڭەستىڭ توراعاسى، مۇشەسى تاعىسىن تاعى جاۋاپتى قىزمەتتەرى سونىڭ ايعاعى. ەگەر احمەت بايتۇرسىنۇلى ءومىر سۇرگەن پاتشا وكىمەتى تۇسىندا دا، كەڭەستىك داۋىردە دە بيلىك تاراپىنان ۇدايى قىسىم جاسالىپ، قۋدالانباعاندا، ونىڭ ۇلىت مادەنيەتى مەن عىلىمىنا قوسار ۇلەسى مۇنان دا بىرنەشە ەسە اسىپ تۇسەرىنە ەش كۇمان جوق. وسى رەتتە دارحان تالانت، دانا تۇلعانىڭ عارىشتىق سانانى يگەرۋىنە رۋحاني ءنار بەرگەن بۇلاق كوزى، ءبىلىم وشاعى كىمدى دە بولسا قىزىقتىرارى ءسوزسىز.
اسىلى، بۇعان جاۋاپ ىزدەمەس بۇرىن ءسال شەگىنىس جاساپ، احاڭنىڭ اتا تەگىنەن دەرەك بەرە كەتكەن ءجون. اعارتۋشى-عالىمنىڭ قارى اتاسى شوشاق اۋىزدىعا دەس بەرمەگەن اسا شەشەن بولعان، شارت جۇگىنىپ، ساڭقىلداپ سويلەگەندە ارعىن، قىپشاقتا بەتىنە قارسى جان كەلمەگەن ەكەن. جارىقتىق 44 جاسىندا قارا قاداقتان قايتىس بولىپتى. شوشاقتان اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاق، ەرعازى، ەرماعامبەت تارايدى. بايتۇرسىننان قالي، كاكىش، احمەت، ماشەن. شوشاق ەكىنشى ۇلىن بايتۇرسىن قويۋىندا گاپ بار ەكەن. جالپى، قازاق پەرزەنتىنە ات قويعاندا ەسىمگە باعدارلامالىق سىر-سيپات دارىتىپ، اقپاراتتىق ماعىنا ۇستەگەن، قوعامدىق-الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەگەن. ەسىم بەرۋ ارقىلى تاڭىرگە تىلەگىن ءبىلدىرىپ، دۇعاسىنداي سان مارتە اتاعان سايىن جاراتقاننىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، ىزگى نيەتى مۇلتىكسىز ورىندالادى دەگەن بەك سەنىم ۇيالاعان. كوپتىڭ ءسوزى كيەلى. ءسوز – كوزگە كورىنبەيتىن ەنەرگيا. ءسوز سۇيەكتەن وتەدى.
باي+تۇرسىن دەپ كوزدىڭ قۇرتى دۇنيەقور ەمەس، رۋحى باي بولسىن دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋعان. دۇنيەدەگى ءبىرىنشى باي – قۇداي. ويتكەنى دۇنيەدەگى كۇللى ماتەريالدىق جانە رۋحاني بايلىق اتاۋلى – قۇدايدىڭ يەلىگى مەن قۇزىرىندا. سوندىقتان قازاقتار سانالى تۇردە جان دۇنيەسى باي بولۋدى ارمان-اڭسارى سانادى. دەمەك، قازاق تابيعاتى مەن قانىندا تەكتىلىك، بەكزاتتىق، ار-ۇجدانى كىرشىكسىز تازا اسقاق سەزىم قۇدىرەتى تۋلادى.
ارداقتى احاڭدى اكەسى بايتۇرسىن تورعايداعى ەكى سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىنە بەرگەن. بۇدان سوڭ احاڭ تالاپ قىلىپ ورىنبورداعى مۇعالىمدىك مەكتەپتى (سەميناريانى) بىتىرگەن. ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «احاڭنىڭ ءتارتىپتى مەكتەپتەن العان بارلىق وقۋى وسى»
1.
– ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىمى جوق جاننىڭ سان سالالى ونەر-ءبىلىم، مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ شىڭىن باعىندىرۋ سىرى نەدە؟ – دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.
احاڭ دارحان دالا تابيعاتىن يگەرگەن كوشپەلى قازاق وركەنيەتىنىڭ دانالىعىنا سۋارىلىپ ءوستى. تابيعاتىنان حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ ۋىزىنا ەمىن-ەركىن قانىققان احمەت بايتۇرسىنۇلى قورشاعان دۇنيەنىڭ تىلسىم سىر-سيپاتىن تانۋعا دەگەن عالامات قۇشتارلىق سەزىمى نەنى بولسا دا بار ىقىلاس، زەيىن-زەردەسىمەن سالىستىرا-سالعاستىرا تەرگەپ، وي سۇزگىسىنەن سان قايتارا ەلەپ-ەكشەپ، تالداۋعا ماشىقتانۋىنا، اقيقاتىن پايىمداۋ، عىلىمي تۇجىرىم جاساۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا سەبەپ بولدى.
جالپى، الاش ازاماتتارىنىڭ بارىنە ءتان فەنومەندىك قۇبىلىس رەتىندە دارالانۋى – حالىقتىق ءداستۇرلى ءتالىم-تاربيەنىڭ مايەگىنەن ەمىپ، اياقتانۋى ۇلىتتىق مۇددە دەڭگەيىنەن پايىمداۋدى قالىپتاستىردى. احاڭ سياقتى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ەلدەس ومارۇلى، تەلجان شونانۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، مولداعالي جولدىبايۇلى، اسپانديار كەنجين، تاعىسىن تاعى ءبىرتۋار تۇلعالاردىڭ بار بىتىرگەن ەڭ جوعارعى ءبىلىم ورداسى – مۇعالىمدىك سەميناريا. سولاي بولا تۇرا، حالقىنىڭ ار-ۇجدانىنان جاراتىلعان ولار – عىلىمنىڭ ءار سالاسىنداعى تۇڭعىش ءتولتۋما وقۋلىقتاردى جازىپ، انا تىلىندە العاش تەرميندىك اتاۋلاردى تۇزگەن، وقۋ-ادىستەمەسىن نەگىزدەگەن ءىزاشار، امبەباپ جاندار ەدى. سوندىقتان رەسەي يمپەرياسىنىڭ تىزەسى باتقان قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق جان-جاقتى ەركىن دامۋىن كۇشپەن تەجەۋدىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاسقان رۋحاني ۆاكۋمنىڭ ورنىن تولتىرۋعا حح عاسىردىڭ باسىندا الاش ازاماتتارى ەڭ قىسقا مەرزىم ارالىعىندا قول جەتكىزدى. ارقايسىسى مىڭعا تاتيتىن الاش ارىستارى باس-اياعى ساناۋلى جىلدار ىشىندە حالقىن مادەني-رۋحاني اعارتىپ، ساياسي-الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگى ويانۋىنا، فەدەراتسيا قۇرامىندا ءوز بيلىگى وزىندە دەربەس اۆتونومياسىن ورناتتى. دەمەك، بۇگىنگىدەي باز بىرەۋلەردىڭ ۇلگى-ونەگەسىنە جۇگىنىپ، وقۋ-ءبىلىم جۇيەسىنە ەلىكتەپ-سولىقتاپ، داعدارىسقا ءتۇسىپ، توقىراماي-اق الاش ارىستارى ءوز اقىل-پاراساتىمەن قازاق ۇلىتىنا لايىق، سول ءداۋىر تالابىنا ساي دارەجەدە جول مەن ءجونىن تاپقانىنا تاريح كۋا. ەگەر الاش ازاماتتارىن قىزىل يمپەريا زۇلىمدىقپەن زابىرلەپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ، ناقاقتان-ناقاق جاپپاي جازالاپ، كۇشپەن جويماسا، قازاقيا، قازاق ۇلىتى جاسامپازدىعىمەن تورتكۇل الەمدى مويىنداتقان داڭقتى مەملەكەت قاتارىنان كورىنەرىنە ەش كۇمان جوق ەدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلىن پاتشا اكىمشىلىگى 1909 جىلى سەمەيدەگى اباقتىعا جاپقاندا گەنەرال-گۋبەرناتور تروينيتسكي مىرزا:
- «وتكەن قىستا ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى قالا تۇرعىنى ءبىر سارتپەن توبەلەسكەن.
- مەكتەپتە ورىس وقۋشىلارى جوق.
- 1905 جىلى پاتشا اعزامعا جازعان ارىز-تىلەككە قاتىسقان.
- ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى ءاليحان بوكەيحان، سايلاۋشى جاقىپ اقبايۇلىمەن تانىستىعى.
- ورىس-جاپون سوعىسى جىلدارى پاتريوتتىق بەلسەندىلىك تانىتپادى.
- ەلدى الىم-سالىق تولەۋدەن باس تارتۋعا ۇگىتتەدى.
- قازاق اراسىندا سپەراتيزممەن اينالىسۋدى ناسيحاتتادى»2, – دەگەن ايىپتار تاقتى.
بۇل ايىپتاۋلاردىڭ 1–2-ءسى ەستىگەن قۇلاققا كۇلكىلى «تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ». 3–4-ءشى تاعىلعان كىنا جەكە باستىڭ ازاماتتىق قۇقىنا ءتيىسۋ. 5–6-شى ايىپ تا ەشبىر دالەلسىز، ناقاق قارالاۋ ماقساتىن كوزدەپ، ويدان شىعارىلعان. شىندىعىندا، يمپەريالىق وزبىرلىق قاناۋ مەن ەزگىدەن قازاق حالقىن ازات ەتۋ جولىن شارق ۇرا ىزدەنگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى ەزوتەريكالىق ءىلىمدى دە جەتىك مەڭگەردى. سونداي-اق، ءبىرسىپىرا پوەتيكالىق شىعارمالارىندا اتا-بابا ارۋاعىنا شاعىنۋ سپەرەتيزم عىلىمىنا جۇگىنگەندىگىنىڭ ايقىن بەلگىسى بار. البەتتە، احاڭ سپەرەتيزم ءادىسى ارقىلى قازاق ەلىنىڭ بۇلدىر بولاشاعىنان اقپارات الۋدى، ساياسي كۇرەس جولىنداعى توسقاۋىلدار مەن بوگەتتەردى الدىن الا بولجاۋعا كومەگى تيەر دەگەن ۇمىتپەن قولداندى.
“قۇلاق ەكەۋ، اۋىز بiرەۋ،
ول نە ءۇشiن بۇلاي؟
جاراتقانى ول سولاي.
اۋىز بiرەۋ، كوز ەكەۋ،
ول نە ءۇشiن بۇلاي؟
كوپ كورiپ، از تىڭداۋعا
جاراتقانى ول سولاي.
اۋىز بiرەۋ، قول ەكەۋ،
ول نە ءۇشiن بۇلاي؟
كوپ جۇمىسشى، از جەۋشi
جاراتقانى ول سولاي”.
احمەت بايتۇرسىنۇلى جۇمىر باستى پەندەنىڭ اناتوميالىق دەنە مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسىن فيلوسوفيالىق ماعىنا ۇستەپ، الەۋمەتتىك-قوعامدىق قىزمەتىمەن بايلانىستىرا ويلاندىرا، تولعاندىرا جۇمباقتاعان.
قۇلاق، اۋىز، قولدىڭ قوعامدىق ورتاداعى اتقاراتىن يدەولوگيالىق-الەۋمەتتىك قىزمەتىن وقىعاننىڭ جاندۇنيەسىنە اسەر ەتەتىندەي، سەزىم پەرنەسىنە ءدوپ تيەتىندەي دانالىق قۇدىرەتىن وسى ءۇش شۋماق ولەڭ جولىنا سىيعىزىپ، عاجايىپ بەينەلى سيپاتتاعان. ءتىلدى ۇيرەتە وتىرىپ، ۇلىتتىق دۇنيەتانىمدى، اينالا قورشاعان ورتانى، ەتنوگرافيالىق تۇسىنىك پەن قيسىندى تۇجىرىمداردى قازاقى ءدىل مەن الەۋمەتتىك اقيقاتتان ءدارىس بەرەدى. ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ سوزىنشە پايىمداساق، «احاڭنىڭ ءتىل تانىتا وتىرىپ، تىرشىلىك تانىتاتىن الىپپەلەرى...»
3.
جاراتۋشى يە ماكروكوسموس (عالامشار) پەن ميكروكوسموس (ادام) اراسىنداعى بiر-بiرiنە ءوزارا تىعىز بايلانىس تەپە-تەڭدiكتi وتە شەبەر قيۋلاستىرعان. ادام بالاسى شىر ەتiپ جارىق دۇنيە ەسiگiن اشقاننان جەر-انا توسiندەگi نارiنەن ەمiپ، قۋاتتانىپ، تابيعاتتىڭ كۇللi بولمىس-بiتiمi مەن مiنەز-قۇلقىنان ءتالiم-تاربيە الىپ، عيبراتتانىپ، قاناتتاندى. ايتالىق، جۇمىر باستى پەندەنiڭ دالاسىنداي كەڭدiكتi, تاۋلارىنداي اسقاقتىقتى، تەڭiزدەرiندەي تەرەڭدiكتi, اي-كۇنiمەن، كوكتەم-كۇزiمەن، قىس-جازىمەن، جاڭبىر-قارىمەن، قورشاعان كوركiمەن ساباق بولعان، ۇلگi-ونەگە تۇتقان ۇلى ۇستازى – تابيعات.
احمەت بايتۇرسىنۇلى ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان پەندەنiڭ اناتوميالىق-فيزيولوگيالىق دەنە ءتۇزiلiسi مەن سۇيەك قۇرىلىسىن فيلوسوفيالىق ماعىنا ۇستەپ، قوعامدىق-الەۋمەتتiك اتقاراتىن فۋنكتسياسىمەن ەگiزدەپ، شەندەستiرە، جۇمباقتاپ، استارلى جاۋاپ بەرگەن.
تابيعاتتىڭ ءوزى بىزگە ءوزىمىزدىڭ ادامدىق سىمباتىمىزبەن (فيزيونوميامىزبەن), ياكي جاراتىلىسىمىزبەن الدىن الا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ۇلگى-ونەگە تۇتاتىن زاڭدىلىعىن، سول ارقىلى ەرەجە، قاعيداسىن، ونىڭ ءمان-ماڭىزىن استارلاپ، جۇمباقتاپ ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. قۇراننىڭ فۇسسيلات 53; جاسيا 4; ءزاريات 21; تارىق 5–7 اياتتارىندا «ادام بالاسىنىڭ وزىندە عيبرات بار»
4 دەيدى. ءتاڭىردىڭ ەرەكشە جاراتىلىسى ادامنىڭ سيپاتىن دانىشپان اباي بىلايشا تۇسىندىرەدى:
«... جانسىزداردى ەتى اۋىرمايتىن قىلىپ، جان يەسى حايۋانداردى اقىل ادام بالاسى اسىرايتىن قىلىپ، ءھام ولاردان ماحشاردا [
ءدىني ۇعىم بويىنشا ادام بالاسى ءولىپ تىرىلگەننەن كەيىن قۇداي الدىندا كۇناسى تەكسەرىلەتىن ورىن] سۇراۋ بەرمەيتۇعىن قىلىپ، بۇلاردىڭ ءھامماسىنان پايدا الارلىق اقىل يەسى قىلىپ جاراتقان.
ادام بالاسىنان ماحشاردا سۇراۋ الاتۇعىن قىلىپ جاراتقاندىعىندا ءھام عادالات، ءھام ماحاببات بار. ادام بالاسىن قۇرت، قۇس، وزگە حايۋاندار سيپاتىندا جاراتپاي، بۇل گوزال سيپاتتى بەرىپ، ەكى اياققا باستىرىپ، باسىن جوعارى تۇرعىزىپ، دۇنيەنى كوزدەرلىك قىلىپ، وزگە حايۋاندار سەكىلدى تاماقتى ءوز باسىمەن العىزباي، ىڭعايلى ەكى قولدى باسقا قىزمەت ەتتىرىپ، اۋزىنا قولى اس بەرگەندە، نە ءىشىپ، نە جەگەنىن بىلمەي قالماسىن دەپ، ءيسىن الىپ لازاتتانعانداي قىلىپ، اۋىز ۇستىنە مۇرىندى قويىپ، ونىڭ ۇستىنە تازالىعىن بايقارلىق ەكى كوزدى بەرىپ، ول كوزدەرگە نازىكتەن، زاراردان قورعاپ تۇرارلىق قاباق بەرىپ، ول قاباقتاردى اشىپ، جاۋىپ تۇرعاندا قاجالماسىن دەپ كىرپىك جاساپ، ماڭداي تەرى تۋرا كوزگە اقپاسىن دەپ قاعا بەرۋگە قاس بەرىپ، ونىڭ جۇزىنە كورىك قىلىپ، ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەستەي ءىستى كوپتەسىپ بىتىرمەككە، بىرەۋى ويىن بىرەۋىنە ۇقتىرارلىق تىلىنە ءسوز بەرىپ جاراتپاقتىعى ماحاببات ەمەس پە؟ كىم وزىڭە ماحاببات قىلسا، سەن دە وعان ماحاببات قىلماعىڭ قارىز ەمەس پە؟»
5.
زادى، ادامنىڭ بيولوگيالىق-اناتوميالىق دەنە مۇشەلەرiنiڭ اتقاراتىن قىزمەتi قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتiك-ەكونوميالىق، مادەني-رۋحاني فۋنكتسياسىنا كالكا جاسالعان; وسى فۋنكتسيونالدىق مودەلدi مەملەكەتتiك قۇرىلىس جۇيەسiنە ۇلگi تۇتىپ، كوشiرگەندiگiن اڭعارۋعا بولادى. ايتالىق، ادام دەنەسىندەگى ون ەكى مۇشەسىن قۇرايتىن قاڭقا سۇيەكتەرى مەن بۋىندارىنىڭ سانى قانشا بولسا، تولىققاندى مەملەكەتتىك دەربەستىككە جەتۋگە سونشالىقتى تەتىك قاجەت ەكەن.
ادام ءتانىن تۇزەتىن قاڭقاسى مەن بۋىن سۇيەكتەرى قانشا؟ تيبەتتىڭ حالىق ەمشىلەرى مۇنىڭ سانىن 360 دەسە، ەجەلگى ءۇندى حيرۋرگى سۋشرۋتا 300‒306 سۇيەكتەن تۇرادى دەپ ەسەپتەيدى. ءحى عاسىرداعى اپوكريفتىڭ بىرىندە ونىڭ سانى 295 دەگەن دەرەك بار. بۇگىنگى عىلىمي تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەردىڭ جاڭالىعىنا سۇيەنگەن اناتوميا وقۋلىقتارىندا ادام ءتانىن قۇرايتىن سۇيەكتىڭ ناقتى سانى 200-ءدىڭ اينالاسىندا، دالىرەگى 208‒210. وسى ۋاقىتقا دەيىن عالىمداردىڭ ادام دەنەسىن تۇزەتىن سۇيەكتىڭ سانىن انىقتاي الماۋىنىڭ سەبەپتەرى بار ەكەن. ويتكەنى ءاربىر فيزيولوگيالىق تۇلعانىڭ دەربەس جاراتىلۋ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى دەنەسىندە قوسىمشا سۇيەكتەر ءوسىپ، نەمەسە كەيبىرەۋدە بىرنەشە سۇيەك ءبىرتۇتاس بولىپ بىرىگۋ مۇمكىندىگى تاجىريبەدە ءجيى كەزدەسەدى. ماسەلەن، سيرەك تە بولسا، ادامدار اراسىندا ارتىق قابىرعاسى مەن التى ساۋساقتىلار ومىردە بار.
جاراتىلىستىڭ زاڭى سولاي ‒ ومiردە تابيعي شيكىزات قورىن ءوندىرۋ مەن قوعامدىق يگiلiككە جاراتۋعا، الەۋمەت تۇتىناتىن داۋلەتتi مولىقتىرۋعا، ەل ىرىسىن ەسەلەپ ارتتىرۋعا، قۇمىرسقاداي تىنىمسىز ەڭبەكشى كوپشiلiك قاۋىم – ەلدiڭ بەلسەندi بولiگiن قۇرايدى. ەگەر «اۋىز ەكەۋ، ۇشەۋ، قول ەكەۋ» بولسا، ادام بويىنداعى دەنە مۇشەلەرi ديسپروپورتسياعا ۇشىراعان بولار ەدi. جاساعان يە «بiر اۋىزعا ەكi قولدى» ادەيi جاراتقان، ياعني بiر اۋىزدىڭ ريزىعىن ەكi قول ايىرعان. دەمەك، تابيعي تەپە-تەڭدiك بۇزىلسا، سانالى قوعامدى رۋحاني-الەۋمەتتىك تۇيىققا تىرەپ، داعدارىسقا، بەيبەرەكەتتىككە اكەلىپ سوعادى. قازاق مۇندايدا «قويشى كوپ بولسا، قوي ارام ولەدى» دەپ پايىمداعان. نەمەسە «ءبارىڭ بىردەي قويشى بولما، قۇل بولارسىڭ; ءبارىڭ بىردەي تويشى بولما، قۋ بولارسىڭ» دەۋ دە تابيعي ۇيلەسىمنىڭ بۇزىلاتىنىن مەڭزەۋدەن تۋعان.
الەۋمەتتىك جەلىدەن الىنعان ستاتيستيكالىق دەرەككە سۇيەنسەك، جاپونيانىڭ حالىق سانى –
128 ميلليون, ونىڭ ىشىندە
9 مىڭىن شەنەۋنىكتەر قۇرايدى. رەسەي حالقى –
142 ميلليون, ونىڭ
1 ميلليون 122 مىڭى شەنەۋنىكتەر ەكەن
6. 2016 جىلعى 1 قاڭتاردا قازاقستانداعى حالىق
سانى 17 ملن. 671,0 مىڭ ادامدى قۇرادى. مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى توراعاسى قايرات قوجامجاروۆتىڭ ايتۋىنشا، رەسپۋبليكادا
94 مىڭ ادام مەملەكەتتىك قىزمەتتە، سونىڭ 17 پروتسەنتى ۆاكانتتى قىزمەت ورنى
7 ەكەن. بۇگىنگى تاڭداعى سوڭعى دەرەككە جۇگىنسەك، قازاقستان حالقى 18 ميلليونعا، شەنەۋنىكتەر سانى 100 مىڭعا جەتىپتى. ەگەر وسى ساندىق كورسەتكىشتەردىڭ مانىنە ناقتىراق تالداۋ جاساساق، جاپونيادا 14 ميلليون 222 مىڭنان استام تۇرعىنعا 1 شەنەۋنىكتەن تەڭ كەلەدى ەكەن. ەندى رەسەيدە تۇراتىن 142 ميلليون 122 مىڭ حالىق سانىنا 1 ميلليون 122 مىڭ شەنەۋنىكتەن، ياعني 13 ادامعا 1 شەنەۋنىك دەگەن ءسوز. قازاقستاندا 180 تۇرعىنعا 1 شەنەۋنىك بارابار ەكەن. دەمەك، الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى وزىق ەلى جاپونيامەن سالىستىرعاندا رەسەي مەن قازاقستاننىڭ اكىمشىلىك باسقارۋ، بيلىك جۇيەسىندەگى ساندىق ۇيلەسىمى جانە ساپالىق دەڭگەيىندە جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق تايعا تاڭبا باسقانداي اپ-ايقىن كورىنىپ تۇر. بۇل ستاتيستيكالىق كورسەتكىش قازاقتا ءونىم ءوندىرۋشى ەڭبەكقور جۇمىسشى مەن باسقارۋشى كۇشتىڭ اراسالماعى تەپە-تەڭ ەمەستىگىن كورسەتەدى. مەملەكەتتىك اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى قۇرىلىمنىڭ شەكتەن تىس تابيعي تەپە-تەڭدىك زاڭى ساقتالماۋى – ەرتەلى-كەش قوعامدىق-ەكونوميكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك داعدارىسقا اكەلۋىنە سەبەپ بولارىن الاش ارىستارى عاسىر بۇرىن تالاي مارتە ماسەلە ەتىپ كوتەردى. سوندىقتان الاش زيالىلارى ۇلىتتىق دامۋدىڭ سارا جولىنا تۇسۋگە جاپون ەلىن ۇلگى تۇتۋدى كوزدەدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ عىلىمي-اعارتۋشىلىق شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگى مىسالدى الىستان ىزدەمەي ادامنىڭ ءوز بويىنداعى فيزيولوگيالىق-اناتوميالىق، بيولوگيالىق قاسيەتتەرىمەن ءبىرتۇتاس جۇپتاستىرا زەرتتەۋ ءادىسى – جۇمىر باستى پەندەنىڭ سەزىم تۇيسىگىنە اسەرلى، رۋحاني قۋاتى كۇشتى كورنەكىلىكتى قولدانۋ شەبەرلىگىمەن ۇتىمدى ءارى تاربيەلىك ماڭىزى وتە زور. بۇل رەتتە ول پاتشالىق بيلىكتىڭ قازاق ەلىن تەسپەي سورعان ادىلەتسىزدىگى مەن شەكتەن شىققان وتارلاۋ ساياساتىنىڭ زياندى زارداپتارىن سىناعان اششى شىندىقتى ءسوزدى ويناتۋ، ويدى استارلاۋ، اڭ-قۇسقا بالاۋ، ياكي ەزوپ تىلىمەن سويلەتۋ ادىستەرى ارقىلى شەبەرلىكپەن تسەنزۋرالىق باقىلاۋدان ءوتىپ حالىق جۇرەگىنە جەتكىزە ءبىلدى. ونىڭ جارقىن مىسالىن «ماسا»، «قىرىق مىسال» ولەڭ جيناقتارىنان كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. «وسى ورايدا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بەلگىلى پەداگوگ، ادىسكەر تەلجان شونانۇلىمەن بىرلەسىپ جازعان «وقۋ قۇرالى» حرەستوماتيالىق ەڭبەگىنىڭ ۇلىتتىق ادىستەمە ءىلىمى سالاسىنداعى الار ورنى ەرەكشە»
8. 1927 جىلى كەڭەستىك پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ۇستەمدىگى داۋىرلەپ تۇرعان شاقتا جارىق كورگەن «وقۋ قۇرالىندا» احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن تەلجان شونانۇلى قىزىل كوممۋنيست-كولونيزاتورلاردىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياسي باعىتىن قۇمىرسقا تىرشىلىگىندەگى تابيعي بولمىسپەن ەگىزدەپ، اللەگوريالىق ادىسپەن اشكەرەلەپ، وقۋشى ساناسىنا استارلى وي سالادى.
«...كەيبىر قۇمىرسقالاردىڭ كاسىبى – باسقالاردى تالاۋ، سوعىستا قولىنا قۇل ءتۇسىرىپ الىپ، جۇمىسقا سالۋ بولادى.
قۇمىرسقالاردىڭ ءتۇسى، دەنەسىنىڭ جاراتىلىسى، تۇلعاسى تۇرلىشە بولادى. سولاردىڭ ىشىندە قىپ-قىزىل قان سياقتى ءبىر تۇقىمى بار. مىنە، وسى قان ءتۇستى قۇمىرسقالار قۇل يەلەنەدى. بۇلار اۋەلى باسقا تۇقىمداردىڭ يلەۋىنە بارشى جىبەرەدى. بارشى يلەۋدىڭ ەسىك-تەسىگىن ءبىلىپ قايتقان سوڭ، يلەۋىنىڭ توبەسىنە جيىلىسىپ، قۇمىرسقالار كەڭەس قۇرعانداي بولادى...
قۇل ۇستايتىن قۇمىرسقالار پاتشا ۇكىمەتىنىڭ الپاۋىتتارى سياقتى: وزدەرى يلەۋىن دە سالا المايدى. بالالارىن دا اسىراي المايدى. كوشكەن كەزىندە قوجالارى قونىستى دا قاراپ تابا المايدى، قونىستىڭ جايىن بىلمەيدى. قولايلى قونىس قاراپ تاباتىن قۇلدارى بولادى. كوشكەندە قۇلدارى قوجالارىن اۋزىنا تىستەپ كوتەرىپ جۇرەدى. كەيبىر قۇل يەلەنۋشى قۇمىرسقالار وزدەرى اۋزىنا تاماق الىپ جەۋدى دە بىلمەيدى. قوجالارىمەن قۇلدارىنان ءبولىپ، الدارىنا وزدەرىنىڭ سۇيەتىن بالىن سالىپ قويساڭ، ءازىر بالدى جەي الماي اشتان ولەدى. بۇلاردىڭ جاعىنىڭ داعدىلانۋى سولاي – شاعۋعا كەلەدى، شايۋى كەلمەيدى. سونىڭ ءۇشىن بۇلار تەك قۇلدارى اۋزىنا سالعان تاماقتى عانا جۇتادى.
قوجالارى باسقالاردىڭ جاردەمىنسىز يا ءىشۋ، يا جەۋ دەگەندى بىلمەيدى. بىراق، توبەلەسكە وڭ قولداي بولادى: جاعى شاعۋعا جاتتىققان بولادى. قۇلدارىنا ابدەن سەنىپ كەتىپ، بۇلار يلەۋ جاساۋدان دا، تاماق جەۋدەن دە، بالاسىن تاربيەلەۋدەن دە قۇر قالعان. ول جۇمىستاردىڭ ءبارى دە قولىنان كەلمەيدى. باسقالار ىستەپ بەرمەسە ءولىپ قالادى.
ءتيىستى جۇمىسىن اتقارىپ تۇرماسا، دەنەنىڭ قاي مۇشەسى بولسا دا، ىستەن شىعىپ قالۋى، قۇرۋى تابيعات زاڭى»
9. وقۋلىقتىڭ ءون بويى، باستان-اياق شاكىرتتەردىڭ وي-ءورىسىن، دۇنيەتانىم كوكجيەگىن كەڭىتەتىن، قورشاعان ورتاداعى جان-جانۋار، اڭ-قۇس، قۇرت-قۇمىرسقا، وسىمدىك الەمى، تابيعاتتىڭ سان الۋان تىلسىم سىرى مەن قۇبىلىستارىنا قاتىستى جان-جاقتى مالىمەتتەر مەن دەرەكتەردى قىزىقتى دا تارتىمدى ساناعا ءسىڭىرۋ، قيسىنداۋ، پايىمداۋ قابىلەتىن دامىتۋ ادىستەمەلىك جاڭاشىلدىعى بۇگىنگى كۇنى دە عىلىمي-تاربيەلىك قۇنىن جويعان جوق.
«قازاق» گازەتىنىڭ تۇڭعىش سانىندا احاڭ مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ باستى-باستى ءتورت ءتۇرلى فۋنكتسياسىن اتاپ، وعان قىسقا دا نۇسقا نازار اۋدارتىپ وتەدى: “اۋەلى، گازەتا – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى...”، – دەيدى بۇل مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ قوعامدىق اقپاراتتىق جان-جاقتى قىزمەتىنە بەرىلگەن عىلىمي انىقتامانىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى دەۋگە بولادى. جىل ون ەكى اي بويى تابيعات-انانىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ۇنەمى اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا كوشىپ-قونعان، اتا كاسىبى ءتورت تۇلىك مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان تۋعان حالقىنىڭ تالعام-تۇسىنىگى مەن تانىم-كوزقاراسىنا وراي گازەت حاقىنداعى ۇعىمدى شىم-شىمداپ سانا-سەزىمىنە تەرەڭ ءسىڭىرۋدى ول پەرزەنتتىك پارىزى سانادى. شىندىعىندا، بۇل جاراتىلىستىڭ قاراپايىم مىسالىمەن كەز كەلگەننىڭ قابىلداۋ تۇيسىگىنە قونىمدى وبرازدىلىعىمەن اسەرلى جەتكىزىلگەن. ەكى اياقتى، جۇمىر باستى پەندەگە ماڭدايعا بىتكەن قوس جانار مەن قۇلاقتىڭ، اۋىزداعى ءتىلدىڭ اناتوميالىق-بيولوگيالىق قاجەتتىلىگى قانداي بولسا، قوعام ومىرىندەگى ساياسي-الەۋمەتتىك، مادەني-رۋحاني ورتاداعى اتقاراتىن قىزمەتى دە سونداي ايرىقشا ماڭىزدى. ياعني مەرزىمدى ءباسپاسوز قۇرالىنىڭ بارشا قادىر-قاسيەتىن قالىڭ بۇقاراعا، ءدۇيىم جۇرتقا سالىستىرمالى تۇردە ادامنىن ءوز بويىنىڭ دەنە مۇشەلەرىمەن شەندەستىرىپ ءتۇسىندىرۋ تاجىريبەسى عىلىمدا احاڭا دەيىن كەزدەسپەگەن جاڭالىق.
«...ادامعا ءتىل، قۇلاق، قول قانداي كەرەك بولسا، باستاۋىش مەكتەپتە ۇيرەنەتىن بىلىمدەر دە سونداي كەرەك. وسى زاماندا حات بىلمەگەن ادامنىڭ كۇيى ءتىل يا قۇلاعى، يا قولى جوق ادامنىڭ كۇيىمەن بىردەي; مۇنان بۇلاي حات ءبىلۋدىڭ كەرەكتىگى ونان دا اسپاقشى...»
10.
احمەت بايتۇرسىنۇلى باعزىدان جەتكەن دالالىق مادەنيەتتىڭ قىر-سىرىن تەرەڭ مەڭگەرۋى كۇللى دۇنيەنى تانىپ، ءبىلۋدىڭ كىلتى ءسوز قۇدىرەتىمەن شەشىلەتىنىن، سوندىقتان ءتىل مادەنيەتىنە ايرىقشا ءمان بەردى. قازاقتا «باس ىستەمەسە، ەكى اياققا كۇش تۇسەدى» دەگەن ناقىل بار. مۇنىڭ ماعىناسى – پەندە اتاۋلى كەز كەلگەن ءىس-ارەكەتىن اقىل-وي سۇزگىسىنەن وتكىزبەسە، بوس اۋرەگە تۇسىرەر ەكى اياعىنىڭ سورى دەگەندى مەڭزەيدى. دەمەك، اياق باستىڭ ءامىرىن ورىنداپ، بۇيرىعىمەن ءجۇرۋى شارت. ەگەر سانالى پەندەنىڭ بيولوگيالىق-فيزيولوگيالىق اعزاسىنداعى باس پەن اياقتىڭ اراسىندا بايلانىس ءۇزىلىپ، ويلاۋ قابىلەتىنىڭ ۇيلەسىمى بۇزىلسا، زور قاۋىپ-قاتەرگە، اپاتقا اكەلىپ سوقتىرادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى: «...ءسوز تىڭداۋسىز، باس پەن اياق ءبىر ەمەس...» («ءتىل – قۇرال»، 42-بەتتە), – دەۋىنىڭ ماعىناسى ۇلىتتىق قاۋىپ-قاتەردەن الدىن الا ەسكەرتۋ ەدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى عالىمدىعىنىڭ قىر-سىرىن 1926 جىلى 26 اقپان مەن 5 ناۋرىز ارالىعىندا باكۋ قالاسىندا وتكەن بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى تورۇكتانۋشىلار قۇرىلتايىندا اتاعى جەر جارعان كىلەڭ «سەن تۇر، مەن اتايىن» ءبىلىمپازداردىڭ الدىندا، اشىق پىكىرتالاسقا ءتۇسىپ، ەرىكسىز مويىنداتتى. بۇل قۇرىلتايدىڭ الدىنا قويعان ماقساتى قىزىل يمپەريانىڭ ءتىل قۇرىلىسى ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستىڭ اراب قارىپتى جازۋىن لاتىن الفاۆيتىنە كوشىرۋ يدەياسىن «عىلىمي تۇجىرىمداۋ» بولاتىن. قۇرىلتاي جۇمىسىنا سول داۋىردەگى اتىشۋلى ءتىل ماماندارى مەن تورۇكتانۋشىلار: ادەبيەتتانۋشى س.ا. ايۆازوۆ (قىرىم تاتارى), پروفەسسور ن.ي. اشمارين (باكۋ), اكادەميك ۆ.ۆ. بارتولد، اكادەميالىق ورتالىقتىڭ توراعاسى، ع.ع. يبراگيموۆ (قازان), پروفەسسور مەحمەد-فۋاد كەپريۋليۋ-زادە (ستامبۇل), اكادەميك ا.ە. كرىمسكي (كيەۆ), پروفەسسور س.ە. مالوۆ، پروفەسسور ت.ت. مەنتسەل (نەمىس، كيل), پروفەسسور يۋليۋس مەساروش (ماديار، ستامبۇل-انكارا), پروفەسسور ا.ا. ميللەر، ەلدەس ومارۇلى، پروفەسسور س.ي. رۋدەنكو، پروفەسسو ا.ن. سامويلوۆيچ، ءازيز باي-سەيدۋالي، ءبىلال سۇلەيۇلى، پروفەسسور ۆ.ب. توماشەۆسكي، ءنازىر تورەقۇلۇلى، پروفەسسور بەكير ۆاحاب-وگلى چوبان زادە (قىرىم تاتارى، باكۋ), ش.ع. شاراف (قازان), پروفەسسور ل.ۆ. ششەربا، پروفەسسور ن.ف. ياكوۆلەۆ، تاعى باسقالار كوتەرىلگەن ماسەلەنى قىزۋ تالقىلاۋعا ارالاسىپ، ءۋاجدى دالەلدەرىمەن بەتپە-بەت ايتىسقا ءتۇستى. قىزىل يمپەريا يدەولوگتارى قۇرىلتايدىڭ العاشقى ءۇش كۇنىن تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستىڭ ەتنومادەني ءومىرىنىڭ دامۋ دەڭگەيى، تاريحىنا شولۋ جاساۋ، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جولعا قويۋ سياقتى ماسەلەلەرىن اڭگىمە قىلۋدان اسقان جوق. ياعني تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىس مادەنيەتىنە جاناشىرلىق سيپات تانىتقان بولىپ، نەگىزگى يدەيانى قوزعاۋدى قۇرىلتاي جۇمىسىنىڭ ورتاسىنان اۋا باستاۋدى ۇيعارعان سىڭايلى. شىندىعىندا، ءدال سولاي – فورۋم ءماجىلىسىنىڭ التىنشى وتىرىسىندا 1-ءشى ناۋرىز كۇنى پروفەسسور ل.ۆ. ششەربا «ورفوگرافيانىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى مەن جانە ونىڭ الەۋمەتتىك ءمانى» اتتى بايانداما جاسادى. عالىم ورىس ءتىلىنىڭ مىسالى ارقىلى الفاۆيت پەن ورفوگرافيا، ەملەلىك پرينتسيپتەر تۋرالى ويلارىن ورتاعا سالدى. ورفوگرافيالىق ءپرينتسيپتىڭ 1) فونەتيكالىق، 2) ەتيمولوگيالىق، 3) تاريحي، 4) يدەوگرافيالىق بولىپ تورتكە بولىنەتىنىن سارالاپ، ەۋروپا تىلدەرىنەن مىسالدار كەلتىردى. جارىسسوزگە شىققان ءراحيميدىڭ وزبەكشە ءسوزىن ۋسمانوۆ اۋدارىپ بەردى، ونىڭ پىكىرىنشە، «وزبەك ءالفاۆيتى ماسەلەسىن قۇرىلتاي شەشەدى» دەدى. ع.ع. يبراگيموۆ جازىپ كەلگەنىن اۋدارىپ بەردى، اگا-زادە تۇرىكشە بايانداپ، تەزيسىن ورىسشا وقىدى. كەزەكتى شەشەندەر عابيتوۆ پەن ساادي تاتار تىلىندە سويلەدى. بۇلاردىڭ نە جونىندە ايتقانى بەيمالىم، سەبەبى ستەنوگرامماعا تۇسپەگەن. مىنبەگە احمەت بايتۇرسىنۇلى كوتەرىلگەندە قۇرىلتايعا جينالعاندار دۋ قول شاپالاقتاپ قىزۋ قارسى الدى. وسىدان-اق ەلدىڭ ىقىلاسى احاڭا اۋىپ، زەردەلى جانعا دەگەن ۇلكەن ءۇمىت پەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىندىرگەندەي ەدى. احاڭ قوڭىر داۋسىمەن ورىسشا جاتىق پروفەسسور ششەربا بايانداماسىن عىلىمي جۇيەلى تالداپ، ۋاجبەن ورىس مىسالىندا تىلدەگى دىبىستار مەن سوعان وراي ءارىپ بەلگىسىنىڭ اراسىنداعى سايكەسپەيتىن، ارا-جىگىن اجىراتۋدى قاجەت ەتەتىن جەتىسپەيتىن تۇستارىن اشىپ بەرىپ،
«ورىس ءتىلى رەتسىز، بەيبەرەكەت (حاوتيچنىي), انارحيالىق ءتىل» ەكەنىن كوزگە شۇقىپ دالەلدەدى. «مىسالى: «ۆادا»، «ۆودى»، ەكپىن وزگەرگەندە «ا» تۇرعان دىبىستىڭ ورنىنا ەندى «و» پايدا بولدى. بۇل ناعىز انارحيالىق، رەتسىز، بەيبەرەكەت (حاوتيچنىي) ءتىل. ءىس ءدال وسىلاي بولعان سوڭ، شىندىعىندا ەتيمولوگيالىق پرينتسيپكە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. مەن باسقا تىلدەردى جاقسى بىلمەيمىن، بىراق تورۇك تىلدەرىنىڭ ىشىندە قىرعىز بەن قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەمىن. بۇل تىلدەر – تولىق ۇيلەسىمگە قۇرىلعان. مۇندا ءبارى دىبىستىق زاڭدىلىققا باعىنعان، ءاربىر دىبىس ءسوز سوڭىندا حيميالىق ەلەمەنت سياقتى رەاكتسياسىن بەرەدى. بۇل وتە جەتىلگەن، ۇيلەسىمدى ءتىل. ەگەر وزگە تورۇكتەردە دە ءدال وسىنداي ءتىل بولسا، وندا ەتيمولوگيالىق ءپرينتسيپتى نەگىزگە الۋدىڭ مۇلدەم قاجەتتىلىگى جوق. ءارى قاراي، ەملەنى وقىتۋعا بايلانىستى. يدەال سانايتىن ەملە – بۇل فونەتيكالىق.
ءبىز، قازاقتار، بىرنەشە جىلدان بەرى فونەتيكالىق جازۋ جۇيەسىن تاجىريبەدە قولدانىپ كەلەمىز، جانە بەرەتىن ناتيجەسى وتە تاماشا. ءبىزدىڭ الفاۆيتپەن ءبىر جىل وقىعاندار ءدال سونداي دەڭگەيدە ورىس مەكتەبىنىڭ 4 جىلدىعىن بىتىرگەندەردەي ساۋاتتى جازادى، ال 4 جىلدىقتى بىتىرگەندەر ءدال سونداي دەڭگەيدە ورىس مەكتەبىنىڭ 9 جىلدىعىن بىتىرگەندەردەي ساۋاتتى جازادى. وزدەرىڭ تورەلىگىن ايتىڭدار، جازۋدىڭ فونەتيكالىق ءادىسى – ءبىلىم بەرۋدى قانشالىقتى دەڭگەيدە جەڭىلدەتەتىنىن. مىنە، الەۋمەتتىك ماڭىزى سوندا – ساۋاتتىلىقتىڭ قولجەتىمدى وڭاي بولۋى، قالىڭ بۇقارانى وقىتۋ ىسىندە وتە جەڭىل، ال فونەتيكالىق جازۋ ءادىسى ساۋاتتىلىققا باۋلۋدا تەك بالالاردى عانا ەمەس، سونداي-اق، ەرەسەكتەردى دە وقىتۋعا جەڭىلدىك تۋدىرادى. بۇل ارادا مەن تاريحي پرينتسيپكە دە سوعا كەتكىم كەلەدى. كەيبىر تورۇك حالىقتارى بار، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءداستۇرلى جازۋ ءتارتىبىن شەشە الماعان. مىسالى، ازەربايجاندار مەن وسماندىقتاردى الالىق، – ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريحي پرينتسيپتەن ايىرىلماي وتىر. ءدال-سول – ءبىزدىڭ تىلىمىزگە ارابتاردان ەنگەندى، ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن قاز-قالپىندا سودان ايىرىلماي ۇستاپ، ونى وزگەرتۋدى قاسيەتتى نارسەنى ماسقارالاۋشىلىق دەپ سانايدى. بۇلاي قاراۋعا بولمايدى! سولاي بولا تۇرا، ولار «كونسەرۆاتيۆتى» دەپ، بىرەۋدى جازعىرادى. مەن مۇنى ءدال وسى ارادا ايتۋعا ءتيىستىمىن، سەبەبى ءبىزدى كوپشىلىگى – ەگەر اراب ءالفاۆيتىن تۇتىنسا، وندا كونسەرۆاتيۆتى ەلەمەنت، – دەپ ويلايدى. جوق. ءبىز «قاسيەتتى جازۋدان» الدەقاشان ارىلعانبىز...»، – دەپ احمەت بايتۇرسىنۇلى شەتتەن ەنەتىن ءسوزدى قازاق ءتىلىنىڭ ارتيكۋللياتسيالىق زاڭىنا سايكەس فونەتيكالىق ءادىس بويىنشا لايىقتاپ الاتىندىعىنا مىسالدار كەلتىردى. (
ءماجىلىس توراعاسى جاللەدين قورىقماسوۆ [قۇمىق] قوڭىراۋ سوعىپ، «رەگلامەنت ۋاقىتىنان اسىپ كەتتىڭ» دەپ ەسكەرتۋ جاسادى.). احاڭ: «مەن كوپشىلىگىن وتكىزىپ جىبەرىپ، تەك قانا ءبىر نارسەگە نازار اۋدارعىم كەلەدى، وسى ارادا قۇرىلتاي اشىلعاندا جولداس س.گ. اعامالى-وعلى مەن جولداس م.پ. پاۆلوۆيچ [ەۆرەي] «ءالفاۆيتتىڭ ءوزى دامۋعا كەدەرگى جاساپ وتىر» [
اڭگىمە اراب ءالفاۆيتى تۋرالى – ا.مەك.] دەپ ايتتى.
ەگەر باسقا تىلدەردى الساق، مىسالى ورىس، ورىس جازۋى ءبىزدىڭ جازۋمەن سالىستىرعاندا – بۇل قىتاي جازۋى. بۇل ءۇشىن ۇنەمى ۇيرەنۋدى، ءاربىر ءسوزدى جاتتاپ، داعدىلانۋدى تالاپ ەتەدى، ءدال سولاي اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز تىلدەرى سياقتى; ءبىزدىڭ ساۋات اشۋىمىزبەن سالىستىرعاندا بۇل قۇددى قىتاي ساۋات اشۋى. ءبىز بار بولعانى 24 دىبىستى ۇيرەنەمىز، ال ولار تىلىندە بار ءبارىن ۇيرەنۋگە ءتيىستى. ءاربىر تىلدە قانشا ءسوز بولسا، سونشا ءسوزدىڭ جازىلۋ تۇلعاسىن ەستە ساقتاۋعا ءتيىس. نەگە؟ سەبەبى ولاردىڭ جازۋى بىردە-ءبىر دىبىستى دۇرىس بەرە المايدى»
11, – دەدى. وكىنىشتىسى، قىزىل يمپەريا احمەت بايتۇرسىنۇلى يدەياسىنا كۇشپەن قاساقانا كەرىسىنشە ىستەدى.
ءبىر عاجابى، وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنا دەيىن احمەت بايتۇرسىنۇلى الىپبيىمەن ساۋات اشىپ، 4 جىلدىق ءبىلىم العان اعا ۇرپاقتىڭ وكىلدەرى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، ءىرى-ءىرى قىزمەتتەردى ۇرشىقشا ۇيىرگەنى جاس تا بولساق ەسىمىزدە. ءبىز ول داۋىردە احمەت بايتۇرسىنۇلى ەسىمى ءوڭىمىز تۇگىل، تۇسىمىزگە دە ەنبەيتىن، بەيماعلۇم بولساق تا، 4 كلاستىق بىلىمىمەن تالايدى تامسانتقان اعا بۋىننىڭ ونەگەلى ىستەرى ەل اراسىندا اڭىزعا اينالعانىن ەستىپ وسكەن ەدىك
. ەرەسەك جاندار «بۇرىنعىنىڭ 4 كلاستىق ءبىلىمى – بۇگىنگىنىڭ ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەندەرىنەن ارتىق» دەگەن سىني پىكىرىن سان مارتە قۇلاعىمىز شالسا دا، زەر سالىپ، اسا ءمان بەرە قويماعانىمىز راس. سويتسەك، 90-جىلدان كەيىن احاڭنىڭ قۇرىلتايداعى الگى عىلىمي تۇجىرىمىن وقىعاندا ۇلى ۇستازدىڭ پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرىمەن كوزىن اشقانداردىڭ ۇلىت جانىنا ادامدىقتىڭ ءدانىن شاشقان ءور رۋحتى ازامات قالىپتاستىرعانى سانامىزعا ساپ ەتىپ، ەرىكسىز يلاندىردى.
قازىرگى عىلىمي-تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرى ءومىرىمىزدىڭ بارلىق سالاسىنا دەندەپ ەنۋىنىڭ ءتىل جۇيەسىندەگى دىبىستاردىڭ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەپ بىلۋگە كومەگى ۇشان-تەڭىز. تەحنيكالىق قۇرالدار ارقىلى ارنايى جابدىقتالعان بولمەدە ءتىل دىبىستارىنىڭ قىزمەتى مەن ونىڭ جۇپتارىن، جاسالۋ جولدارى مەن ىرعاعىن، كۇشىن، ت.ب. بەلگىلەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ (فوتوسۋرەت، رەنتگەن بەينەسى، ماگنيتتى تاسپا جازۋى), ناتيجەسىن كوزبەن كورۋگە بولادى. ال مۇنداي مۇمكىندىكتىڭ جوق كەزىندە احمەت بايتۇرسىنۇلى ءتىلىمىزدىڭ دىبىس جۇيەسىن تاپ باسىپ، داۋىستى، داۋىسسىز، ۇياڭ، قاتاڭ ت.ب. قاسيەتتەرى مەن قىزمەتتەرىنە قاراي جىكتەپ، ءدال اجىراتىپ، سيپاتتاپ بەرۋى ءتىل ءبىلىمپازدارىنىڭ وزدەرىن تاڭ قالدىرادى.
احاڭ – كوپ قىرلى تالانت يەسى. ول – اقىن، كومپوزيتور ءارى ءوزى دە مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ بارىندە شەبەر ويناعان ورىنداۋشى، ونەر زەرتتەۋشىسى، قىسقاسى، تابيعات-انا جومارتتىق جاساپ قۇيا سالعان امبەباپ جان. احمەتتىڭ «قاراكوزايىم»، «اققۇم»، «قارعاش» جانە باسقا سازى كەلىستى اۋەز-اۋەندەرىنىڭ قۇلاققا جاعىمدى ىرعاق-ولشەمدەرى ءھام ۇلىتتىق مىنەز دارالىعى ەرەكشەلەنىپ تۇراتىن ءتول تۋىندىلارى كۇنى كەشە «اقتالعانعا» دەيىن بىزبەن حالىق ءانى بولىپ بىتە-قايناسىپ كەتۋىنىڭ سىرى دا – ونىڭ ءتىل زاڭدىلىقتارىن، دىبىس جۇيەسىن تەرەڭ مەڭگەرۋى مەن اقىندىق، كومپوزيتورلىق شەبەرلىكتى ۇشتاستىرا بىلگەندىگىندە دەپ ۇعۋ كەرەك. اسا سەزىمتال جان قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسىن، ءاربىر دىبىسقا ءتان ءتول قاسيەتىن دومبىرانىڭ پەرنەسىنەن، پيانينونىڭ تىلىنەن ىزدەپ، تابيعي ورتاداعى سۋدىڭ سىلدىرى، جەلدىڭ ءۋىلى سياقتى جاراتىلىستىڭ فيزيكالىق زاڭدىلىقتارىمەن سالىستىرا-سالعاستىرا، ونى اكۋستيكالىق-ارتيكۋلياتسيالىق سويلەۋ تىلىندەگى قىزمەتىمەن بايلانىستىرا تەرەڭ تالداعان. بۇل تۇرعىدا احمەت بايتۇرسىنۇلىن قازاق فونولوگياسىنىڭ اتاسى رەتىندە ف. دە سوسسيۋر، ي.ا. بودۋەن دە كۋرتەنە، ن.س. ترۋبەتسكوي سىندى ايگىلى لينگۆيست عالىمدار قاتارىنا پارا-پار قويۋعا ابدەن بولادى.
قازىرگى عىلىمي پروگرەستىڭ جەتىستىگى ەڭ جوعارعى تەحنولوگيالىق قۇرال-جابدىقتاردى يگەرۋ مۇمكىندىگى مەن كوممۋنيكاتسيالىق-ەنەرگەتيكالىق جەلىلەردىڭ جۇيەسىن مەڭگەرۋدىڭ ءبارى تۇتاستاي العاندا ادام تابيعاتىن، ادام فيزيونومياسىن، ادام اناتوميالىق-بيولوگيالىق اتقاراتىن فۋنكتسياسىن جالپى ماكروكوسموسپەن بىرلىكتە تەرەڭ زەرتتەۋ، زەردەلەۋدىڭ ناقتى ناتيجەسى.
جالپى، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ادىستەمەلىك قىر-سىرىن تالداۋ ءالى تالاي عىلىمي جۇمىسقا جۇك بولارلىق كۇردەلى تاقىرىپ. ادىسكەر عالىمنىڭ لينگۆيستيكاداعى، ادەبيەتتانۋداعى، ەتنومادەنيتانىمداعى جاڭالىقتارى جەكە-دارا زەرتتەۋ نىسانى بولۋعا سۇرانىپ-اق تۇر.
سايىپ كەلگەندە، احاڭ – احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق ۇلىتىنىڭ رۋحاني التىن قورىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان دانا تۇلعا. ونىڭ ءوزى ايتقانداي «دانالىق – وشپەس جارىق، كەتپەس بايلىق».
امانقوس مەكتەپ-تەگى،
الاشتانۋشى-عالىم
سىلتەمەلەر:
1 بايتۇرسىنوۆ ا. اق جول: ولەڭدەر مەن تارجىمەلەر، پۋبل. ماقالالار جانە ادەبي زەرتتەۋ. – الماتى: جالىن، 1991. – 18-بەت.
2 كيرگيزسكي نارودنىي پوەت ۆ تيۋرمە. “سوۆرەمەننوە سلوۆا”، №682, 19/XI-1909 گودا، س-پەتەربۋرگ.
3 ءابىش كەكىلبايۇلى.
4 قۇران كاريم. قازاقشا ماعىنا جانە تۇسىنىگى. اۋدارعان حاليفا التاي. ەكى حارامنىڭ قىزمەتكەرى فاھد پاتشانىڭ قۇران شاريف باسىم كومبيناتى.
5 اباي قۇنانبايۇلى. شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق تولىق جيناعى. – الماتى، 1961. –472–473-بەتتەر.
6 https://www.facebook.com/ligaizbirateley.
7 https://www.centrasia.ru/ntwsA.php
8 ا.ىسماقوۆا. «جاستاردىڭ وقۋ-تاربيە جۇمىسى تۇزەلمەي، جۇرت ءىسى تۇزەلمەيدى» / بايتۇرسىنۇلى ا. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. – 2-ت. – الماتى: «الاش»، – 2004. – 7-بەت.
9 وقۋ قۇرالى. III–IV ءىنشى جىلداردا وقىلاتۇن كىتاب. ەكىنشى باسىلۋى. قىزىلوردا، 1927. (بايتۇرسىنۇلى ا. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. – 2-ت. – الماتى: «الاش»، – 2004. –172–173-بەتتەر.).
10 بايتۇرسىنۇلى احمەت. باستاۋىش مەكتەپ. ءتىل تاعىلىمى (قازاق ءتىلى مەن وقۋ-اعارتۋعا قاتىستى ەڭبەكتەرى) – الماتى، «انا ءتىلى»، 1992, – 435-ب.
11 پەرۆىي ۆسەسويۋزنىي تيۋركولوگيچەسكي سەزد. 26 فەۆراليا – 5 مارتا 1926 گ. (ستەنوگرافيچەسكي وتچەت). باكۋ، 1926. – 167–168 ستر.
