Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia ötken bolatyn. Sol konferensiiada baiandama jasaǧan alaştanuşy Amanqos Mektep-tegınıŋ materiialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynyp otyrmyz.
Tabiǧatty jaratqan Qūdai,
Mädeniettı jaratqan adam
Maksim Gorkii
Ruhani kösem, tamaşa aqyn, şeber audarmaşy, önertanuşy, kompozitor, ǧūlama ǧalym, ūlyǧ ūstaz Ahmet Baitūrsynūly – ūlyttyq bılım-ǧylym, mädeniet salasyn jaŋaşyldyqpen biık satyǧa kötergen ardaqty esım. Arab qarptı qazaqtyŋ dybys jüiesıne negızdelgen töl älıpbiı, ana tılındegı tūŋǧyş «Älıppe» (Oqu qūraly), «Dybys jüiesı», «Söz jüiesı», «Söilem jüiesı» üş kıtaptan tūratyn «Tıl – qūral» (Oqulyǧy), «Baianşy», «Ädebiet tanytqyş», taza qazaq emlesımen «Qazaq» gazetın (1913–1918) şyǧaryp tūruy, «Mädeniet tarihy» (baspaǧa ötkızıle sala tärkılengen) eŋbekterı, ūlyttyq ǧylym tılın jüieleuge qosqan sübelı ülesı, onyŋ syrtynda qoǧamdyq ömırdıŋ san aluan salasyna ün qosqan jüzdegen kösemsöz maqalalary jäne Qazaq ölkesın basqaru jönındegı Äskeri-revoliusiialyq komitettıŋ müşesı, Respublika Halyq aǧartu komissary, Bükıl Odaq Atqaru Komitetınıŋ müşesı, Qazaqstanda tūŋǧyş ūiymdastyrylǧan Akademiialyq Ortalyqtyŋ töraǧasy, Ǧylymi-körkemdık Keŋestıŋ töraǧasy, müşesı taǧysyn taǧy jauapty qyzmetterı sonyŋ aiǧaǧy. Eger Ahmet Baitūrsynūly ömır sürgen patşa ökımetı tūsynda da, keŋestık däuırde de bilık tarapynan ūdaiy qysym jasalyp, qudalanbaǧanda, onyŋ ūlyt mädenietı men ǧylymyna qosar ülesı mūnan da bırneşe ese asyp tüserıne eş kümän joq. Osy rette darhan talant, dana tūlǧanyŋ ǧaryştyq sanany igeruıne ruhani när bergen būlaq közı, bılım oşaǧy kımdı de bolsa qyzyqtyrary sözsız.
Asyly, būǧan jauap ızdemes būryn säl şegınıs jasap, Ahaŋnyŋ ata tegınen derek bere ketken jön. Aǧartuşy-ǧalymnyŋ qary atasy Şoşaq auyzdyǧa des bermegen asa şeşen bolǧan, şart jügınıp, saŋqyldap söilegende arǧyn, qypşaqta betıne qarsy jan kelmegen eken. Jaryqtyq 44 jasynda qara qadaqtan qaitys bolypty. Şoşaqtan Aqtas, Baitūrsyn, Sabalaq, Erǧazy, Ermaǧambet taraidy. Baitūrsynnan Qali, Käkış, Ahmet, Mäşen. Şoşaq ekınşı ūlyn Baitūrsyn qoiuynda gäp bar eken. Jalpy, qazaq perzentıne at qoiǧanda esımge baǧdarlamalyq syr-sipat darytyp, aqparattyq maǧyna üstegen, qoǧamdyq-äleumettık jauapkerşılık jüktegen. Esım beru arqyly Täŋırge tılegın bıldırıp, dūǧasyndai san märte ataǧan saiyn Jaratqannyŋ qūlaǧyna şalynyp, ızgı nietı mültıksız oryndalady degen bek senım ūialaǧan. Köptıŋ sözı kielı. Söz – közge körınbeitın energiia. Söz süiekten ötedı.
Bai+tūrsyn dep közdıŋ qūrty dünieqor emes, ruhy bai bolsyn degen ızgı nietten tuǧan. Düniedegı bırınşı bai – Qūdai. Öitkenı düniedegı küllı materialdyq jäne ruhani bailyq atauly – Qūdaidyŋ ielıgı men qūzyrynda. Sondyqtan qazaqtar sanaly türde jan düniesı bai boludy arman-aŋsary sanady. Demek, qazaq tabiǧaty men qanynda tektılık, bekzattyq, ar-ūjdany kırşıksız taza asqaq sezım qūdıretı tulady.
Ardaqty Ahaŋdy äkesı Baitūrsyn Torǧaidaǧy ekı synyptyq orys-qazaq mektebıne bergen. Būdan soŋ Ahaŋ talap qylyp Orynbordaǧy mūǧalımdık mekteptı (seminariiany) bıtırgen. Ūly Mūhtar Äuezovtıŋ sözımen aitqanda, «Ahaŋnyŋ tärtıptı mektepten alǧan barlyq oquy osy»
1.
– Universitettık bılımı joq jannyŋ san salaly öner-bılım, mädeniet pen ǧylymnyŋ şyŋyn baǧyndyru syry nede? – degen zaŋdy sūraq tuady.
Ahaŋ darhan dala tabiǧatyn igergen köşpelı qazaq örkenietınıŋ danalyǧyna suarylyp östı. Tabiǧatynan halyqtyq pedagogikanyŋ uyzyna emın-erkın qanyqqan Ahmet Baitūrsynūly qorşaǧan dünienıŋ tylsym syr-sipatyn tanuǧa degen ǧalamat qūştarlyq sezımı nenı bolsa da bar yqylas, zeiın-zerdesımen salystyra-salǧastyra tergep, oi süzgısınen san qaitara elep-ekşep, taldauǧa maşyqtanuyna, aqiqatyn paiymdau, ǧylymi tūjyrym jasau qabıletınıŋ damuyna sebep boldy.
Jalpy, Alaş azamattarynyŋ bärıne tän fenomendık qūbylys retınde daralanuy – halyqtyq dästürlı tälım-tärbienıŋ mäiegınen emıp, aiaqtanuy ūlyttyq müdde deŋgeiınen paiymdaudy qalyptastyrdy. Ahaŋ siiaqty Mırjaqyp Dulatūly, Eldes Omarūly, Teljan Şonanūly, Jüsıpbek Aimauytūly, Moldaǧali Joldybaiūly, Aspandiar Kenjin, taǧysyn taǧy bırtuar tūlǧalardyŋ bar bıtırgen eŋ joǧarǧy bılım ordasy – mūǧalımdık seminariia. Solai bola tūra, halqynyŋ ar-ūjdanynan jaratylǧan olar – ǧylymnyŋ är salasyndaǧy tūŋǧyş töltuma oqulyqtardy jazyp, ana tılınde alǧaş termindık ataulardy tüzgen, oqu-ädıstemesın negızdegen ızaşar, ämbebap jandar edı. Sondyqtan Resei imperiiasynyŋ tızesı batqan qazaq halqynyŋ qoǧamdyq jan-jaqty erkın damuyn küşpen tejeudıŋ nätijesınde qalyptasqan ruhani vakuumnyŋ ornyn toltyruǧa HH ǧasyrdyŋ basynda Alaş azamattary eŋ qysqa merzım aralyǧynda qol jetkızdı. Ärqaisysy myŋǧa tatityn Alaş arystary bas-aiaǧy sanauly jyldar ışınde halqyn mädeni-ruhani aǧartyp, saiasi-äleumettık belsendılıgı oianuyna, federasiia qūramynda öz bilıgı özınde derbes avtonomiiasyn ornatty. Demek, bügıngıdei baz bıreulerdıŋ ülgı-önegesıne jügınıp, oqu-bılım jüiesıne elıktep-solyqtap, daǧdarysqa tüsıp, toqyramai-aq Alaş arystary öz aqyl-parasatymen qazaq ūlytyna laiyq, sol däuır talabyna sai därejede jol men jönın tapqanyna tarih kuä. Eger Alaş azamattaryn qyzyl imperiia zūlymdyqpen zäbırlep, quǧyn-sürgınge ūşyratyp, naqaqtan-naqaq jappai jazalap, küşpen joimasa, Qazaqiia, qazaq ūlyty jasampazdyǧymen törtkül älemdı moiyndatqan daŋqty memleket qatarynan körınerıne eş kümän joq edı.
Ahmet Baitūrsynūlyn patşa äkımşılıgı 1909 jyly Semeidegı abaqtyǧa japqanda general-gubernator Troiniskii myrza:
- «Ötken qysta orys-qazaq mektebınıŋ oquşylary qala tūrǧyny bır sartpen töbelesken.
- Mektepte orys oquşylary joq.
- 1905 jyly patşa aǧzamǧa jazǧan aryz-tılekke qatysqan.
- Bırınşı Memlekettık Dumanyŋ müşesı Älihan Bökeihan, sailauşy Jaqyp Aqbaiūlymen tanystyǧy.
- Orys-japon soǧysy jyldary patriottyq belsendılık tanytpady.
- Eldı alym-salyq töleuden bas tartuǧa ügıttedı.
- Qazaq arasynda speratizmmen ainalysudy nasihattady»2, – degen aiyptar taqty.
Būl aiyptaulardyŋ 1–2-sı estıgen qūlaqqa külkılı «tyrnaq astynan kır ızdeu». 3–4-şı taǧylǧan kınä jeke bastyŋ azamattyq qūqyna tiısu. 5–6-şy aiyp ta eşbır dälelsız, naqaq qaralau maqsatyn közdep, oidan şyǧarylǧan. Şyndyǧynda, imperiialyq ozbyrlyq qanau men ezgıden qazaq halqyn azat etu jolyn şarq ūra ızdengen Ahmet Baitūrsynūly ezoterikalyq ılımdı de jetık meŋgerdı. Sondai-aq, bırsypyra poetikalyq şyǧarmalarynda ata-baba äruaǧyna şaǧynu speretizm ǧylymyna jügıngendıgınıŋ aiqyn belgısı bar. Älbette, Ahaŋ speretizm ädısı arqyly qazaq elınıŋ būldyr bolaşaǧynan aqparat aludy, saiasi küres jolyndaǧy tosqauyldar men bögetterdı aldyn ala boljauǧa kömegı tier degen ümıtpen qoldandy.
“Qūlaq ekeu, auyz bireu,
Ol ne üşin būlai?
Jaratqany ol solai.
Auyz bireu, köz ekeu,
Ol ne üşin būlai?
Köp körip, az tyŋdauǧa
Jaratqany ol solai.
Auyz bireu, qol ekeu,
Ol ne üşin būlai?
Köp jūmysşy, az jeuşi
Jaratqany ol solai”.
Ahmet Baitūrsynūly jūmyr basty pendenıŋ anatomiialyq dene müşelerınıŋ qūrylysyn filosofiialyq maǧyna üstep, äleumettık-qoǧamdyq qyzmetımen bailanystyra oilandyra, tolǧandyra jūmbaqtaǧan.
Qūlaq, auyz, qoldyŋ qoǧamdyq ortadaǧy atqaratyn ideologiialyq-äleumettık qyzmetın oqyǧannyŋ jandüniesıne äser etetındei, sezım pernesıne döp tietındei danalyq qūdıretın osy üş şumaq öleŋ jolyna syiǧyzyp, ǧajaiyp beinelı sipattaǧan. Tıldı üirete otyryp, ūlyttyq dünietanymdy, ainala qorşaǧan ortany, etnografiialyq tüsınık pen qisyndy tūjyrymdardy qazaqy dıl men äleumettık aqiqattan därıs beredı. Äbış Kekılbaiūlynyŋ sözınşe paiymdasaq, «Ahaŋnyŋ tıl tanyta otyryp, tırşılık tanytatyn älıppelerı...»
3.
Jaratuşy İe makrokosmos (ǧalamşar) pen mikrokosmos (adam) arasyndaǧy bir-birine özara tyǧyz bailanys tepe-teŋdikti öte şeber qiiulastyrǧan. Adam balasy şyr etip jaryq dünie esigin aşqannan Jer-Ana tösindegi närinen emip, quattanyp, Tabiǧattyŋ külli bolmys-bitimi men minez-qūlqynan tälim-tärbie alyp, ǧibrattanyp, qanattandy. Aitalyq, jūmyr basty pendeniŋ dalasyndai keŋdikti, taularyndai asqaqtyqty, teŋizderindei tereŋdikti, ai-künimen, köktem-küzimen, qys-jazymen, jaŋbyr-qarymen, qorşaǧan körkimen sabaq bolǧan, ülgi-önege tūtqan ūly ūstazy – Tabiǧat.
Ahmet Baitūrsynūly et pen süiekten jaratylǧan pendeniŋ anatomiialyq-fiziologiialyq dene tüzilisi men süiek qūrylysyn filosofiialyq maǧyna üstep, qoǧamdyq-äleumettik atqaratyn funksiiasymen egizdep, şendestire, jūmbaqtap, astarly jauap bergen.
Tabiǧattyŋ özı bızge özımızdıŋ adamdyq symbatymyzben (fizionomiiamyzben), iaki jaratylysymyzben aldyn ala ömır süru üşın ülgı-önege tūtatyn zaŋdylyǧyn, sol arqyly ereje, qaǧidasyn, onyŋ män-maŋyzyn astarlap, jūmbaqtap tüsındırıp beredı. Qūrannyŋ Fūssilat 53; Jasiia 4; Zäriiat 21; Taryq 5–7 aiattarynda «Adam balasynyŋ özınde ǧibrat bar»
4 deidı. Täŋırdıŋ erekşe jaratylysy adamnyŋ sipatyn danyşpan Abai bylaişa tüsındıredı:
«... Jansyzdardy etı auyrmaityn qylyp, jan iesı haiuandardy aqyl adam balasy asyraityn qylyp, häm olardan mahşarda [
dıni ūǧym boiynşa adam balasy ölıp tırılgennen keiın Qūdai aldynda künäsı tekserıletın oryn] sūrau bermeitūǧyn qylyp, būlardyŋ hämmasynan paida alarlyq aqyl iesı qylyp jaratqan.
Adam balasynan mahşarda sūrau alatūǧyn qylyp jaratqandyǧynda häm ǧädalät, häm mahabbat bar. Adam balasyn qūrt, qūs, özge haiuandar sipatynda jaratpai, būl gözäl sipatty berıp, ekı aiaqqa bastyryp, basyn joǧary tūrǧyzyp, dünienı közderlık qylyp, özge haiuandar sekıldı tamaqty öz basymen alǧyzbai, yŋǧaily ekı qoldy basqa qyzmet ettırıp, auzyna qoly as bergende, ne ışıp, ne jegenın bılmei qalmasyn dep, isın alyp läzattanǧandai qylyp, auyz üstıne mūryndy qoiyp, onyŋ üstıne tazalyǧyn baiqarlyq ekı közdı berıp, ol közderge näzıkten, zarardan qorǧap tūrarlyq qabaq berıp, ol qabaqtardy aşyp, jauyp tūrǧanda qajalmasyn dep kırpık jasap, maŋdai terı tura közge aqpasyn dep qaǧa beruge qas berıp, onyŋ jüzıne körık qylyp, bırınıŋ qolynan kelmestei ıstı köptesıp bıtırmekke, bıreuı oiyn bıreuıne ūqtyrarlyq tılıne söz berıp jaratpaqtyǧy mahabbat emes pe? Kım özıŋe mahabbat qylsa, sen de oǧan mahabbat qylmaǧyŋ qaryz emes pe?»
5.
Zady, adamnyŋ biologiialyq-anatomiialyq dene müşeleriniŋ atqaratyn qyzmeti qoǧamdyq-saiasi, äleumettik-ekonomiialyq, mädeni-ruhani funksiiasyna kalka jasalǧan; osy funksionaldyq modeldi memlekettik qūrylys jüiesine ülgi tūtyp, köşirgendigin aŋǧaruǧa bolady. Aitalyq, adam denesındegı on ekı müşesın qūraityn qaŋqa süiekterı men buyndarynyŋ sany qanşa bolsa, tolyqqandy memlekettık derbestıkke jetuge sonşalyqty tetık qajet eken.
Adam tänın tüzetın qaŋqasy men buyn süiekterı qanşa? Tibettıŋ halyq emşılerı mūnyŋ sanyn 360 dese, ejelgı ündı hirurgı Suşruta 300‒306 süiekten tūrady dep esepteidı. HI ǧasyrdaǧy apokriftıŋ bırınde onyŋ sany 295 degen derek bar. Bügıngı ǧylymi tehnologiialyq jetıstıkterdıŋ jaŋalyǧyna süiengen anatomiia oqulyqtarynda adam tänın qūraityn süiektıŋ naqty sany 200-dıŋ ainalasynda, dälıregı 208‒210. Osy uaqytqa deiın ǧalymdardyŋ adam denesın tüzetın süiektıŋ sanyn anyqtai almauynyŋ sebepterı bar eken. Öitkenı ärbır fiziologiialyq tūlǧanyŋ derbes jaratylu erekşelıgıne bailanysty denesınde qosymşa süiekter ösıp, nemese keibıreude bırneşe süiek bırtūtas bolyp bırıgu mümkındıgı täjıribede jiı kezdesedı. Mäselen, sirek te bolsa, adamdar arasynda artyq qabyrǧasy men alty sausaqtylar ömırde bar.
Jaratylystyŋ zaŋy solai ‒ ömirde tabiǧi şikızat qoryn öndıru men qoǧamdyq igilikke jaratuǧa, äleumet tūtynatyn däuletti molyqtyruǧa, el yrysyn eselep arttyruǧa, qūmyrsqadai tynymsyz eŋbekşı köpşilik qauym – eldiŋ belsendi böligin qūraidy. Eger «auyz ekeu, üşeu, qol ekeu» bolsa, adam boiyndaǧy dene müşeleri disproporsiiaǧa ūşyraǧan bolar edi. Jasaǧan İe «bir auyzǧa eki qoldy» ädeii jaratqan, iaǧni bir auyzdyŋ rizyǧyn eki qol aiyrǧan. Demek, tabiǧi tepe-teŋdik būzylsa, sanaly qoǧamdy ruhani-äleumettık tūiyqqa tırep, daǧdarysqa, beiberekettıkke äkelıp soǧady. Qazaq mūndaida «qoişy köp bolsa, qoi aram öledı» dep paiymdaǧan. Nemese «Bärıŋ bırdei qoişy bolma, qūl bolarsyŋ; bärıŋ bırdei toişy bolma, qu bolarsyŋ» deu de tabiǧi üilesımnıŋ būzylatynyn meŋzeuden tuǧan.
Äleumettık jelıden alynǧan statistikalyq derekke süiensek, Japoniianyŋ halyq sany –
128 million, onyŋ ışınde
9 myŋyn şeneunıkter qūraidy. Resei halqy –
142 million, onyŋ
1 million 122 myŋy şeneunıkter eken
6. 2016 jylǧy 1 qaŋtarda Qazaqstandaǧy halyq
sany 17 mln. 671,0 myŋ adamdy qūrady. Memlekettık qyzmet ısterı jäne sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl agenttıgı töraǧasy Qairat Qojamjarovtyŋ aituynşa, respublikada
94 myŋ adam memlekettık qyzmette, sonyŋ 17 prosentı vakantty qyzmet orny
7 eken. Bügıngı taŋdaǧy soŋǧy derekke jügınsek, Qazaqstan halqy 18 millionǧa, şeneunıkter sany 100 myŋǧa jetıptı. Eger osy sandyq körsetkışterdıŋ mänıne naqtyraq taldau jasasaq, Japoniiada 14 million 222 myŋnan astam tūrǧynǧa 1 şeneunıkten teŋ keledı eken. Endı Reseide tūratyn 142 million 122 myŋ halyq sanyna 1 million 122 myŋ şeneunıkten, iaǧni 13 adamǧa 1 şeneunık degen söz. Qazaqstanda 180 tūrǧynǧa 1 şeneunık barabar eken. Demek, älemnıŋ aldyŋǧy qatarly ozyq elı Japoniiamen salystyrǧanda Resei men Qazaqstannyŋ äkımşılık basqaru, bilık jüiesındegı sandyq üilesımı jäne sapalyq deŋgeiınde jer men köktei aiyrmaşylyq taiǧa taŋba basqandai ap-aiqyn körınıp tūr. Būl statistikalyq körsetkış qazaqta önım öndıruşı eŋbekqor jūmysşy men basqaruşy küştıŋ arasalmaǧy tepe-teŋ emestıgın körsetedı. Memlekettık äkımşılık basqaru jüiesındegı qūrylymnyŋ şekten tys tabiǧi tepe-teŋdık zaŋy saqtalmauy – ertelı-keş qoǧamdyq-ekonomikalyq, saiasi-äleumettık daǧdarysqa äkeluıne sebep bolaryn Alaş arystary ǧasyr būryn talai märte mäsele etıp köterdı. Sondyqtan Alaş ziialylary ūlyttyq damudyŋ sara jolyna tüsuge Japon elın ülgı tūtudy közdedı.
Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ǧylymi-aǧartuşylyq şyǧarmaşylyǧynyŋ erekşelıgı mysaldy alystan ızdemei adamnyŋ öz boiyndaǧy fiziologiialyq-anatomiialyq, biologiialyq qasietterımen bırtūtas jūptastyra zertteu ädısı – jūmyr basty pendenıŋ sezım tüisıgıne äserlı, ruhani quaty küştı körnekılıktı qoldanu şeberlıgımen ūtymdy ärı tärbielık maŋyzy öte zor. Būl rette ol patşalyq bilıktıŋ qazaq elın tespei sorǧan ädıletsızdıgı men şekten şyqqan otarlau saiasatynyŋ ziiandy zardaptaryn synaǧan aşy şyndyqty sözdı oinatu, oidy astarlau, aŋ-qūsqa balau, iaki ezop tılımen söiletu ädısterı arqyly şeberlıkpen senzuralyq baqylaudan ötıp halyq jüregıne jetkıze bıldı. Onyŋ jarqyn mysalyn «Masa», «Qyryq mysal» öleŋ jinaqtarynan köptep keltıruge bolady. «Osy oraida Ahmet Baitūrsynūlynyŋ belgılı pedagog, ädısker Teljan Şonanūlymen bırlesıp jazǧan «Oqu qūraly» hrestomatiialyq eŋbegınıŋ ūlyttyq ädısteme ılımı salasyndaǧy alar orny erekşe»
8. 1927 jyly keŋestık proletariat diktaturasy üstemdıgı däuırlep tūrǧan şaqta jaryq körgen «Oqu qūralynda» Ahmet Baitūrsynūly men Teljan Şonanūly qyzyl kommunist-kolonizatorlardyŋ jürgızıp otyrǧan saiasi baǧytyn qūmyrsqa tırşılıgındegı tabiǧi bolmyspen egızdep, allegoriialyq ädıspen äşkerelep, oquşy sanasyna astarly oi salady.
«...Keibır qūmyrsqalardyŋ käsıbı – basqalardy talau, soǧysta qolyna qūl tüsırıp alyp, jūmysqa salu bolady.
Qūmyrsqalardyŋ tüsı, denesınıŋ jaratylysy, tūlǧasy türlışe bolady. Solardyŋ ışınde qyp-qyzyl qan siiaqty bır tūqymy bar. Mıne, osy qan tüstı qūmyrsqalar qūl ielenedı. Būlar äuelı basqa tūqymdardyŋ ileuıne barşy jıberedı. Barşy ileudıŋ esık-tesıgın bılıp qaitqan soŋ, ileuınıŋ töbesıne jiylysyp, qūmyrsqalar keŋes qūrǧandai bolady...
Qūl ūstaityn qūmyrsqalar patşa ükımetınıŋ alpauyttary siiaqty: özderı ileuın de sala almaidy. Balalaryn da asyrai almaidy. Köşken kezınde qojalary qonysty da qarap taba almaidy, qonystyŋ jaiyn bılmeidı. Qolaily qonys qarap tabatyn qūldary bolady. Köşkende qūldary qojalaryn auzyna tıstep köterıp jüredı. Keibır qūl ielenuşı qūmyrsqalar özderı auzyna tamaq alyp jeudı de bılmeidı. Qojalarymen qūldarynan bölıp, aldaryna özderınıŋ süietın balyn salyp qoisaŋ, äzır baldy jei almai aştan öledı. Būlardyŋ jaǧynyŋ daǧdylanuy solai – şaǧuǧa keledı, şaiuy kelmeidı. Sonyŋ üşın būlar tek qūldary auzyna salǧan tamaqty ǧana jūtady.
Qojalary basqalardyŋ järdemınsız ia ışu, ia jeu degendı bılmeidı. Bıraq, töbeleske oŋ qoldai bolady: jaǧy şaǧuǧa jattyqqan bolady. Qūldaryna äbden senıp ketıp, būlar ileu jasaudan da, tamaq jeuden de, balasyn tärbieleuden de qūr qalǧan. Ol jūmystardyŋ bärı de qolynan kelmeidı. Basqalar ıstep bermese ölıp qalady.
Tiıstı jūmysyn atqaryp tūrmasa, denenıŋ qai müşesı bolsa da, ısten şyǧyp qaluy, qūruy tabiǧat zaŋy»
9. Oqulyqtyŋ ön boiy, bastan-aiaq şäkırtterdıŋ oi-örısın, dünietanym kökjiegın keŋıtetın, qorşaǧan ortadaǧy jan-januar, aŋ-qūs, qūrt-qūmyrsqa, ösımdık älemı, tabiǧattyŋ san aluan tylsym syry men qūbylystaryna qatysty jan-jaqty mälımetter men derekterdı qyzyqty da tartymdy sanaǧa sıŋıru, qisyndau, paiymdau qabıletın damytu ädıstemelık jaŋaşyldyǧy bügıngı künı de ǧylymi-tärbielık qūnyn joiǧan joq.
«Qazaq» gazetınıŋ tūŋǧyş sanynda Ahaŋ merzımdı baspasözdıŋ basty-basty tört türlı funksiiasyn atap, oǧan qysqa da nūsqa nazar audartyp ötedı: “äuelı, gazeta – halyqtyŋ közı, qūlaǧy häm tılı...”, – deidı Būl merzımdı baspasözdıŋ qoǧamdyq aqparattyq jan-jaqty qyzmetıne berılgen ǧylymi anyqtamanyŋ klassikalyq ülgısı deuge bolady. Jyl on ekı ai boiy tabiǧat-ananyŋ qas-qabaǧyna qarap, ünemı attyŋ jaly, tüienıŋ qomynda köşıp-qonǧan, ata käsıbı tört tülık mal şaruaşylyǧymen ainalysqan tuǧan halqynyŋ talǧam-tüsınıgı men tanym-közqarasyna orai gazet haqyndaǧy ūǧymdy şym-şymdap sana-sezımıne tereŋ sıŋırudı ol perzenttık paryzy sanady. Şyndyǧynda, būl jaratylystyŋ qarapaiym mysalymen kez kelgennıŋ qabyldau tüisıgıne qonymdy obrazdylyǧymen äserlı jetkızılgen. Ekı aiaqty, jūmyr basty pendege maŋdaiǧa bıtken qos janar men qülaqtyŋ, auyzdaǧy tıldıŋ anatomiialyq-biologiialyq qajettılıgı qandai bolsa, qoǧam ömırındegı saiasi-äleumettık, mädeni-ruhani ortadaǧy atqaratyn qyzmetı de sondai airyqşa maŋyzdy. Iаǧni merzımdı baspasöz qūralynyŋ barşa qadyr-qasietın qalyŋ būqaraǧa, düiım jūrtqa salystyrmaly türde adamnyn öz boiynyŋ dene müşelerımen şendestırıp tüsındıru täjıribesı ǧylymda Ahaŋa deiın kezdespegen jaŋalyq.
«...Adamǧa tıl, qūlaq, qol qandai kerek bolsa, bastauyş mektepte üirenetın bılımder de sondai kerek. Osy zamanda hat bılmegen adamnyŋ küiı tıl ia qūlaǧy, ia qoly joq adamnyŋ küiımen bırdei; mūnan būlai hat bıludıŋ kerektıgı onan da aspaqşy...»
10.
Ahmet Baitūrsynūly baǧzydan jetken dalalyq mädeniettıŋ qyr-syryn tereŋ meŋgeruı küllı dünienı tanyp, bıludıŋ kıltı söz qūdıretımen şeşıletının, sondyqtan tıl mädenietıne airyqşa män berdı. Qazaqta «bas ıstemese, ekı aiaqqa küş tüsedı» degen naqyl bar. Mūnyŋ maǧynasy – pende atauly kez kelgen ıs-äreketın aqyl-oi süzgısınen ötkızbese, bos äurege tüsırer ekı aiaǧynyŋ sory degendı meŋzeidı. Demek, aiaq bastyŋ ämırın oryndap, būiryǧymen jüruı şart. Eger sanaly pendenıŋ biologiialyq-fiziologiialyq aǧzasyndaǧy bas pen aiaqtyŋ arasynda bailanys üzılıp, oilau qabıletınıŋ üilesımı būzylsa, zor qauıp-qaterge, apatqa äkelıp soqtyrady. Ahmet Baitūrsynūly: «...söz tyŋdausyz, bas pen aiaq bır emes...» («Tıl – qūral», 42-bette), – deuınıŋ maǧynasy ūlyttyq qauıp-qaterden aldyn ala eskertu edı.
Ahmet Baitūrsynūly ǧalymdyǧynyŋ qyr-syryn 1926 jyly 26 aqpan men 5 nauryz aralyǧynda Baku qalasynda ötken Bükılodaqtyq bırınşı törüktanuşylar qūryltaiynda ataǧy jer jarǧan kıleŋ «sen tūr, men ataiyn» bılımpazdardyŋ aldynda, aşyq pıkırtalasqa tüsıp, erıksız moiyndatty. Būl qūryltaidyŋ aldyna qoiǧan maqsaty qyzyl imperiianyŋ tıl qūrylysy saiasatyn jüzege asyru jolynda törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ arab qarıptı jazuyn latyn alfavitıne köşıru ideiasyn «ǧylymi tūjyrymdau» bolatyn. Qūryltai jūmysyna sol däuırdegı atyşuly tıl mamandary men törüktanuşylar: ädebiettanuşy S.A. Aivazov (Qyrym tatary), professor N.İ. Aşmarin (Baku), akademik V.V. Bartold, Akademiialyq ortalyqtyŋ töraǧasy, Ǧ.Ǧ. İbragimov (Qazan), professor Mehmed-Fuad Kepriuliu-Zade (Stambūl), akademik A.E. Krymskii (Kiev), professor S.E. Malov, professor T.T. Mensel (nemıs, Kil), professor Iýlius Mesaroş (madiiar, Stambūl-Ankara), professor A.A. Miller, Eldes Omarūly, professor S.İ. Rudenko, professo A.N. Samoilovich, Äziz Bai-Seiduali, Bıläl Süleiūly, professor V.B. Tomaşevskii, Näzır Töreqūlūly, professor Bekir Vahab-ogly Choban Zade (Qyrym tatary, Baku), Ş.Ǧ. Şaraf (Qazan), professor L.V. Şerba, professor N.F. Iаkovlev, taǧy basqalar köterılgen mäselenı qyzu talqylauǧa aralasyp, uäjdı dälelderımen betpe-bet aitysqa tüstı. Qyzyl imperiia ideologtary qūryltaidyŋ alǧaşqy üş künın törüktektı ūlyt pen ūlystyŋ etnomädeni ömırınıŋ damu deŋgeiı, tarihyna şolu jasau, ǧylymi zertteu jūmystaryn jolǧa qoiu siiaqty mäselelerın äŋgıme qyludan asqan joq. Iаǧni törüktektı ūlyt pen ūlys mädenietıne janaşyrlyq sipat tanytqan bolyp, negızgı ideiany qozǧaudy qūryltai jūmysynyŋ ortasynan aua bastaudy ūiǧarǧan syŋaily. Şyndyǧynda, däl solai – forum mäjılısınıŋ altynşy otyrysynda 1-şı nauryz künı professor L.V. Şerba «Orfografiianyŋ negızgı prinsipterı men jäne onyŋ äleumettık mänı» atty baiandama jasady. Ǧalym orys tılınıŋ mysaly arqyly alfavit pen orfografiia, emlelık prinsipter turaly oilaryn ortaǧa saldy. Orfografiialyq prinsiptıŋ 1) fonetikalyq, 2) etimologiialyq, 3) tarihi, 4) ideografiialyq bolyp törtke bölınetının saralap, Europa tılderınen mysaldar keltırdı. Jaryssözge şyqqan Rahimidıŋ özbekşe sözın Usmanov audaryp berdı, onyŋ pıkırınşe, «özbek alfavitı mäselesın qūryltai şeşedı» dedı. Ǧ.Ǧ. İbragimov jazyp kelgenın audaryp berdı, Aga-Zade türıkşe baiandap, tezisın orysşa oqydy. Kezektı şeşender Ǧabitov pen Saadi tatar tılınde söiledı. Būlardyŋ ne jönınde aitqany beimälım, sebebı stenogrammaǧa tüspegen. Mınbege Ahmet Baitūrsynūly köterılgende qūryltaiǧa jinalǧandar du qol şapalaqtap qyzu qarsy aldy. Osydan-aq eldıŋ yqylasy Ahaŋa auyp, zerdelı janǧa degen ülken ümıt pen jauapkerşılıktı sezındırgendei edı. Ahaŋ qoŋyr dausymen orysşa jatyq professor Şerba baiandamasyn ǧylymi jüielı taldap, uäjben orys mysalynda tıldegı dybystar men soǧan orai ärıp belgısınıŋ arasyndaǧy säikespeitın, ara-jıgın ajyratudy qajet etetın jetıspeitın tūstaryn aşyp berıp,
«orys tılı retsız, beibereket (haotichnyi), anarhiialyq tıl» ekenın közge şūqyp däleldedı. «Mysaly: «vada», «vody», ekpın özgergende «a» tūrǧan dybystyŋ ornyna endı «o» paida boldy. Būl naǧyz anarhiialyq, retsız, beibereket (haotichnyi) tıl. Is däl osylai bolǧan soŋ, şyndyǧynda etimologiialyq prinsipke jügınuge tura keledı. Men basqa tılderdı jaqsy bılmeimın, bıraq törük tılderınıŋ ışınde qyrǧyz ben qazaq tılın jaqsy bılemın. Būl tılder – tolyq üilesımge qūrylǧan. Mūnda bärı dybystyq zaŋdylyqqa baǧynǧan, ärbır dybys söz soŋynda himiialyq element siiaqty reaksiiasyn beredı. Būl öte jetılgen, üilesımdı tıl. Eger özge törükterde de däl osyndai tıl bolsa, onda etimologiialyq prinsiptı negızge aludyŋ müldem qajettılıgı joq. Ärı qarai, emlenı oqytuǧa bailanysty. İdeal sanaityn emle – būl fonetikalyq.
Bız, qazaqtar, bırneşe jyldan berı fonetikalyq jazu jüiesın täjıribede qoldanyp kelemız, jäne beretın nätijesı öte tamaşa. Bızdıŋ alfavitpen bır jyl oqyǧandar däl sondai deŋgeide orys mektebınıŋ 4 jyldyǧyn bıtırgenderdei sauatty jazady, al 4 jyldyqty bıtırgender däl sondai deŋgeide orys mektebınıŋ 9 jyldyǧyn bıtırgenderdei sauatty jazady. Özderıŋ törelıgın aityŋdar, jazudyŋ fonetikalyq ädısı – bılım berudı qanşalyqty deŋgeide jeŋıldetetının. Mıne, äleumettık maŋyzy sonda – sauattylyqtyŋ qoljetımdı oŋai boluy, qalyŋ būqarany oqytu ısınde öte jeŋıl, al fonetikalyq jazu ädısı sauattylyqqa bauluda tek balalardy ǧana emes, sondai-aq, eresekterdı de oqytuǧa jeŋıldık tudyrady. Būl arada men tarihi prinsipke de soǧa ketkım keledı. Keibır törük halyqtary bar, osy uaqytqa deiın dästürlı jazu tärtıbın şeşe almaǧan. Mysaly, äzerbaijandar men osmandyqtardy alalyq, – olar osy uaqytqa deiın tarihi prinsipten aiyrylmai otyr. Däl-sol – bızdıŋ tılımızge arabtardan engendı, olar osy uaqytqa deiın qaz-qalpynda sodan aiyrylmai ūstap, ony özgertudı qasiettı närsenı masqaralauşylyq dep sanaidy. Būlai qarauǧa bolmaidy! Solai bola tūra, olar «konservativtı» dep, bıreudı jazǧyrady. Men mūny däl osy arada aituǧa tiıstımın, sebebı bızdı köpşılıgı – eger arab alfavitın tūtynsa, onda konservativtı element, – dep oilaidy. Joq. Bız «qasiettı jazudan» äldeqaşan arylǧanbyz...», – dep Ahmet Baitūrsynūly şetten enetın sözdı qazaq tılınıŋ artikulliasiialyq zaŋyna säikes fonetikalyq ädıs boiynşa laiyqtap alatyndyǧyna mysaldar keltırdı. (
Mäjılıs töraǧasy Jälledin Qoryqmasov [qūmyq] qoŋyrau soǧyp, «reglament uaqytynan asyp kettıŋ» dep eskertu jasady.). Ahaŋ: «Men köpşılıgın ötkızıp jıberıp, tek qana bır närsege nazar audarǧym keledı, osy arada qūryltai aşylǧanda joldas S.G. Aǧamaly-oǧly men joldas M.P. Pavlovich [evrei] «alfavittıŋ özı damuǧa kedergı jasap otyr» [
äŋgıme arab alfavitı turaly – A.Mek.] dep aitty.
Eger basqa tılderdı alsaq, mysaly orys, orys jazuy bızdıŋ jazumen salystyrǧanda – būl qytai jazuy. Būl üşın ünemı üirenudı, ärbır sözdı jattap, daǧdylanudy talap etedı, däl solai aǧylşyn, nemıs, fransuz tılderı siiaqty; bızdıŋ sauat aşuymyzben salystyrǧanda būl qūddy qytai sauat aşuy. Bız bar bolǧany 24 dybysty üirenemız, al olar tılınde bar bärın üirenuge tiıstı. Ärbır tılde qanşa söz bolsa, sonşa sözdıŋ jazylu tūlǧasyn este saqtauǧa tiıs. Nege? Sebebı olardyŋ jazuy bırde-bır dybysty dūrys bere almaidy»
11, – dedı. Ökınıştısı, qyzyl imperiia Ahmet Baitūrsynūly ideiasyna küşpen qasaqana kerısınşe ıstedı.
Bır ǧajaby, ötken ǧasyrdyŋ 70-şı jyldaryna deiın Ahmet Baitūrsynūly älıpbiımen sauat aşyp, 4 jyldyq bılım alǧan aǧa ūrpaqtyŋ ökılderı Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınde el basqaru ısıne aralasyp, ırı-ırı qyzmetterdı ūrşyqşa üiırgenı jas ta bolsaq esımızde. Bız ol däuırde Ahmet Baitūrsynūly esımı öŋımız tügıl, tüsımızge de enbeitın, beimaǧlūm bolsaq ta, 4 klastyq bılımımen talaidy tamsantqan aǧa buynnyŋ önegelı ısterı el arasynda aŋyzǧa ainalǧanyn estıp ösken edık
. Eresek jandar «būrynǧynyŋ 4 klastyq bılımı – bügıngınıŋ universitet bıtırgenderınen artyq» degen syni pıkırın san märte qūlaǧymyz şalsa da, zer salyp, asa män bere qoimaǧanymyz ras. Söitsek, 90-jyldan keiın Ahaŋnyŋ qūryltaidaǧy älgı ǧylymi tūjyrymyn oqyǧanda ūly ūstazdyŋ pedagogikalyq eŋbekterımen közın aşqandardyŋ ūlyt janyna adamdyqtyŋ dänın şaşqan ör ruhty azamat qalyptastyrǧany sanamyzǧa sap etıp, erıksız ilandyrdy.
Qazırgı ǧylymi-tehnikanyŋ jetıstıkterı ömırımızdıŋ barlyq salasyna dendep enuınıŋ tıl jüiesındegı dybystardyŋ zaŋdylyqtaryn zerttep bıluge kömegı ūşan-teŋız. Tehnikalyq qūraldar arqyly arnaiy jabdyqtalǧan bölmede tıl dybystarynyŋ qyzmetı men onyŋ jūptaryn, jasalu joldary men yrǧaǧyn, küşın, t.b. belgılerın qaǧazǧa tüsırıp (fotosuret, rentgen beinesı, magnittı taspa jazuy), nätijesın közben köruge bolady. Al mūndai mümkındıktıŋ joq kezınde Ahmet Baitūrsynūly tılımızdıŋ dybys jüiesın tap basyp, dauysty, dauyssyz, ūiaŋ, qataŋ t.b. qasietterı men qyzmetterıne qarai jıktep, däl ajyratyp, sipattap beruı tıl bılımpazdarynyŋ özderın taŋ qaldyrady.
Ahaŋ – köp qyrly talant iesı. Ol – aqyn, kompozitor ärı özı de muzykalyq aspaptardyŋ bärınde şeber oinaǧan oryndauşy, öner zertteuşısı, qysqasy, Tabiǧat-Ana jomarttyq jasap qūia salǧan ämbebap jan. Ahmettıŋ «Qaraközaiym», «Aqqūm», «Qarǧaş» jäne basqa sazy kelıstı äuez-äuenderınıŋ qūlaqqa jaǧymdy yrǧaq-ölşemderı häm ūlyttyq mınez daralyǧy erekşelenıp tūratyn töl tuyndylary künı keşe «aqtalǧanǧa» deiın bızben halyq änı bolyp bıte-qainasyp ketuınıŋ syry da – onyŋ tıl zaŋdylyqtaryn, dybys jüiesın tereŋ meŋgeruı men aqyndyq, kompozitorlyq şeberlıktı ūştastyra bılgendıgınde dep ūǧu kerek. Asa sezımtal jan qazaq tılınıŋ dybys jüiesın, ärbır dybysqa tän töl qasietın dombyranyŋ pernesınen, pianinonyŋ tılınen ızdep, tabiǧi ortadaǧy sudyŋ syldyry, jeldıŋ uılı siiaqty jaratylystyŋ fizikalyq zaŋdylyqtarymen salystyra-salǧastyra, ony akustikalyq-artikuliasiialyq söileu tılındegı qyzmetımen bailanystyra tereŋ taldaǧan. Būl tūrǧyda Ahmet Baitūrsynūlyn qazaq fonologiiasynyŋ atasy retınde F. de Sossiur, İ.A. Boduen de Kurtene, N.S. Trubeskoi syndy äigılı lingvist ǧalymdar qataryna para-par qoiuǧa äbden bolady.
Qazırgı ǧylymi progrestıŋ jetıstıgı eŋ joǧarǧy tehnologiialyq qūral-jabdyqtardy igeru mümkındıgı men kommunikasiialyq-energetikalyq jelılerdıŋ jüiesın meŋgerudıŋ bärı tūtastai alǧanda adam tabiǧatyn, adam fizionomiiasyn, adam anatomiialyq-biologiialyq atqaratyn funksiiasyn jalpy makrokosmospen bırlıkte tereŋ zertteu, zerdeleudıŋ naqty nätijesı.
Jalpy, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ädıstemelık qyr-syryn taldau älı talai ǧylymi jūmysqa jük bolarlyq kürdelı taqyryp. Ädısker ǧalymnyŋ lingvistikadaǧy, ädebiettanudaǧy, etnomädenitanymdaǧy jaŋalyqtary jeke-dara zertteu nysany boluǧa sūranyp-aq tūr.
Saiyp kelgende, Ahaŋ – Ahmet Baitūrsynūly qazaq ūlytynyŋ ruhani altyn qoryna sübelı üles qosqan dana tūlǧa. Onyŋ özı aitqandai «Danalyq – öşpes jaryq, ketpes bailyq».
Amanqos MEKTEP-TEGI,
alaştanuşy-ǧalym
SILTEMELER:
1 Baitūrsynov A. Aq jol: Öleŋder men tärjımeler, publ. Maqalalar jäne ädebi zertteu. – Almaty: Jalyn, 1991. – 18-bet.
2 Kirgizskii narodnyi poet v tiurme. “Sovremennoe slova”, №682, 19/XI-1909 goda, S-Peterburg.
3 Äbış Kekılbaiūly.
4 Qūran Kärim. Qazaqşa maǧyna jäne tüsınıgı. Audarǧan Halifa Altai. Ekı haramnyŋ qyzmetkerı Fahd patşanyŋ Qūran Şarif basym kombinaty.
5 Abai Qūnanbaiūly. Şyǧarmalarynyŋ bır tomdyq tolyq jinaǧy. – Almaty, 1961. –472–473-better.
6 https://www.facebook.com/ligaizbirateley.
7 https://www.centrasia.ru/ntwsA.php
8 A.Ismaqova. «Jastardyŋ oqu-tärbie jūmysy tüzelmei, jūrt ısı tüzelmeidı» / Baitūrsynūly A. Bes tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. – 2-t. – Almaty: «Alaş», – 2004. – 7-bet.
9 Oqu qūraly. III–IV ınşı jyldarda oqylatūn kıtäb. Ekınşı basyluy. Qyzylorda, 1927. (Baitūrsynūly A. Bes tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. – 2-t. – Almaty: «Alaş», – 2004. –172–173-better.).
10 Baitūrsynūly Ahmet. Bastauyş mektep. Tıl taǧylymy (qazaq tılı men oqu-aǧartuǧa qatysty eŋbekterı) – Almaty, «Ana tılı», 1992, – 435-b.
11 Pervyi vsesoiuznyi tiurkologicheskii sezd. 26 fevralia – 5 marta 1926 g. (Stenograficheskii otchet). Baku, 1926. – 167–168 str.
