توبەگە سالاقتاتىپ ىلىنگەن كارەسىن شامنىڭ جارىعى اۋەلدە سىعىرايىپ جاندى. باعانادان ۇستەمدىك قۇرعان قويۋ قوڭىر ىمىرت قاراڭعىلىعى ءۇي ءىشىنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا سىرعي بەردى. ولەۋسىرەي شاشىراعان سارعىش جارىق بورەنە ءۇيدىڭ بولمەسىن بولەكشە ءبىر جىلىلىققا بولەيدى.
مەكەن شاعىن ءتورت كوزدى تەرەزەنىڭ تۇسىنداعى تەمىر توسەكتىڭ سيراعىنا بايلاعان جۇمساق سارى قايىستان ءورىم ءورىپ وتىر. تەگىس تۇسكەن جۇمىر ءورىم – ءوزىنىڭ دە قيالىن قوسا ءورىپ بارادى... شەشەسى ورتاداعى دەڭگولەك پەشتىڭ شوعىن قاعىستىرىپ، ءبىر-ەكى تال شومشەك سالدى. بىتىرلاپ جانعان شومشەكتىڭ جالىندارى پەشتىڭ تەسىك-تەسىگىنەن جىلتىڭداي تۇسەدى. ءۇي ءىشى ءۇنسىز. ولار انەۋ قابىرعاعا ىلىنگەن راديوعا ۇيىعان. قولباسىنداي عانا قۇباقان نەمە بىرەسە سامبىراي سارناپ، بىرەسە ىسقىرىپ-شۋلايدى. سوسىن قۇيقىلجىتىپ ءبىر كۇي وينادى. مەكەن كوپتەن تولعانىپ جۇرگەن ءبىر سەزىمنىڭ قىل پەرنەسى شەرتىلگەندەي، وزىنە تانىس ءبىر ويىمەن ۇشىراسىپ قالعانداي كۇي كەشتى. يا، ەندى ەسىنە ءتۇستى. مەكەن تاۋ بوكتەرىنە شىقپاعالى كوپ بولىپتى. اكەسى دە كۇتكەن بولار... *** مەكەن كولگە قارسى قاراعان تەرىسكەي بەتكەيگە ورلەپ كەلەدى. ءار بيىكتەگەن سايىن كوڭىلى دە كوتەرىلىپ، كەڭسىرىگى اشىلا تۇسكەن. بەتكەيدىڭ بوكتەرىنە ىلىنگەن سوڭ دەمىن الىپ، شىققان بيىگىنەن ەتەككە كوز تاستادى. سونسوڭ اناۋ ءبىر جىلدارى اكەسى اسىلىپ ولگەن اعاشتى ىزدەدى. ول ۇلكەن قىزىل قاراعايدىڭ سۋرەتىن قيالىمەن ەلەستەتى، ءيا ەسىنە ءتۇسىردى. ونىڭ شىرىلداپ جەتىم قالعان ءسابي شاعىنان وسى بەتكەيدەگى قىزىل قاراعايعا كەلىپ سىرلاساتىن ادەتى-تۇعىن. ءجيى كەلىپ تۇراتىن. جەتىمدىكتى ەرتە كورگەندىكتەن بە، مەكەن بالالاردان الشاق، ءبىر توعا، سۋىق جۇرەتىن-ءدى. تەك ىشىندەگى بار قايناعان قىجىلىن وسى اعاشقا اقتاراتىن. مىلقاۋ اعاش قايتسىن؟ تىڭدايدى دا قويادى. كەي ساتتەردە اعاشقا كەكتەنە قارايتىن... اعاش ءبارىن كوتەردى. اكەسىنىڭ ءولى ءتانىن، اجالىن دا كوتەردى ەمەس پە؟ كوپتەن كەلمەگەن ول، الگى ۇلكەن قىزىل قاراعايدى تابا الماي ساندالدى. شوپتەسىن توعايدىڭ الاڭقايلارى ءبىر-بىرىنەن كوز ايىرعىسىز. ءارى-بەرى شيىرلاپ ءبىراز ءجۇردى. تاپتى. تاپقاندا – اعاشتىڭ تومارى عانا قالىپتى! ماڭايىندا تاعى ءبىر ەكى كارى قاراعايلار قيدالانىپتى. مەكەن كوڭىلى قۇلازىپ قاتىپ تۇردى دا قالدى. اكەسىن «ءولتىردى» دەگەن اعاشتىڭ ءوزى جەر بەتىنەن عايىپ بولىپتى. ەندى كەتكەن كەگىن كىمنەن الماق؟ سورابىن قايدان تاپپاق؟ «سوندا قىلمىس اتاۋلىنىڭ ءوزى ءومىر وتە – ول دا وشەتىنى مە؟». كوڭىلى قۇلازىپ، قۇلاعى شىڭىلداپ، مەكەن قاراعايدىڭ كەسىلگەنىنەن قالعان تۇقىلىنا جامباسىن قويىپ شوقايىپ وتىردى. كارىتۇقىل «سەنىڭ قاسىرەتىڭ مەن تاۋقىمەتىڭدى كوپ كوتەردىم، ءالى دە بەلىم ءبىر قايىسپاي كوتەرىپ كەلەم، ەندى مەنىڭ جازىعىم نە؟...» دەپ قۇلاعىنا كۇبىر ەتكەندەي بولدى. مەكەن وي قۇشاعىنا بولەنىپتى. اناۋ شاربى بۇلتتان ۇيىتقىپ سوققان اق جەلەڭ جەل – توعايداعى سانسىز وسىمدىكتىڭ ءديريجيورى ءتارىزدى، اراگىدىك ورمان ءىشى وركەستر ويناپ، قىرىق ءتۇرلى قۇيقىلجىپ اكەتەدى. قاراعايدىڭ گۋىلى، قۋرايدىڭ ىسقىرىعى، قوعانىڭ قوڭىر ىزىڭى، تال-تەرەكتىڭ سىلدىرلاعان جاپىراقتارى – ءباز-باياعى كۇيىنە باسىپ تۇر. مەكەن ويلادى: «بۇل ورمانعا قانشاما مىڭ ادام كەلىپ، قانشاما مىڭ ادام كەتتى. مەيلى... ءبىرىنىڭ دە ءىزى-توزى جوق. قانشا قار باستى. ۇشقىنى دا قالماپتى. نە كەلمەدى، نە كەتپەدى، ءبارى تۇرمادى. ءوشتى. وزگەردى. وزەرمەگەن وسى ماڭگىلىك توعايدىڭ كۇيى عانا ەكەن. ءيا، كۇي عانا وزگەرمەپتى! قاي زاماننان بەرگى جەل، وسى ورماننىڭ كۇڭىرگەنگەن كۇيى»... وسى ويدىڭ ۇشقىنى، ورماننىڭ ماڭگىلىك ءۋىلى، الگى كارىتۇقىل اعاشتىڭ «ءبارىن كوردىم... ءبارىن كەشتىم... جازىعىم نە؟..» دەگەن سىبىرى – ءبارى-ءبارى مەكەنىڭ جۇرەگىنە ۇيالاپ الدى. ەرتە ەسەيتكەن قايران اكە... كۇندەلىكتى كۇلدى-كومەش كۇيكى تىرشىلىكتە الدەبىر ىسكە شاماڭ كەلمەسە، سوعان ەسەڭ كەتسە، اكەڭدى ىزدەيسىڭ... «اكەنىڭ سىرتى قانشا قاتتى بولعانىمەن، ءىشى كىستەن دە جۇمساق ەكەن عوي، ءتايىرى... – دەدى، ول ىشتەي، – مەن سەنى ءتۇسىندىم، اكە». مەكەن ورنىنان تۇردى دا جاپىراق، قوقىم جابىسقان جامباسىن قاعىپ، ەتەككە قاراي قۇلديلادى. الگى اعاش جوعالسا دا، ەندى كوكىرەكتە سوعان ۇقساس ءبىر سەزىم بار. وزىڭە ەڭ جاقىن نارسە وزىڭدە، جۇرەگىڭنىڭ ەشكىم كورمەس تۇكپىرىندە جاتقانعا نە جەتسىن؟! مەكەن ەندى سول اعاشتى اكەسىنە دەگەن سىرلى سەزىمىمەن بىرگە جۇرەگىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنە ەككەندەي... ول ەتەككە تۇسكەن سايىن، رۋحى اسقاقتاپ، جۇرەگى اتقاقتاپ كەلەدى... كوكىرەگىنە كەپتەلگەن ءبىر كۇمبىر ەندى قۇلاعىنا تالىقسىپ-تالىپ جەتتى. كەيدە ۇزدىگىپ-ءۇزىلىپ بارىپ جىم-جىلاس جوق بوپ كەتەدى. الاسۇرىپ ىزدەيدى. ىزىڭداپ قايتا ورالعانداي بولادى. ەندى ايالداۋعا استە بولمايدى. ەندى ءوزىڭدى دە ۇمىتساڭ وقا ەمەس! مىناۋ جالعاندى ءبىر ساتكە بولسىن تارك ەت... مەكەن انەۋگۇنگى موڭكە شەبەر جاساپ بەرگەن دومبىراسىنا قولى تيگەنشە جانى قىلداي بوپ كەلەدى. الدەبىر ءازازىل سايتان ويلار سىقسىڭداپ كەلە مە ەكەن؟.. ۇركىتىپ الماسا جارار ەدى. جوق، ول دومبىراعا امان جەتتى... *** بۇگىن ايت كۇنى. قاس قارايعان اپاق-ساپاق ۋاق. قۇلاقتى قوڭىرقاي بورەنە ءۇيدىڭ شاعىن تەرەزەسىنەن السىزدەۋ قىزىلسارى جارىق جىلتىرايدى. تىستان ءۇي ءىشىنىڭ دابىر-دۇبىرى ەستىلەدى. الگىندەي دابىرالى دىبىستىڭ شىعۋى دا زاڭدى ەدى، – ءۇي ىشىندە وسى قىستاقتاعى ءسوز قۋعان، ساۋىق ىزدەگەن، ەت اڭدىعاندارعا تولىپتى. بۇل ءۇي – قۇمارحان اقساقالدىكى. قۇماش بۇل اۋىلدىڭ كوزگە باسار جالعىز قازىنالى قارتى. جاس كەزىندە ونەرلى، وتتى ازامات بولعان دەيتۇعىن. نەلەر بارماعىنان بالتامعان كۇيشىلەر ايلاپ جاتىپ كۇي ۇيرەنىپتى. قۇماش كەزىندە كەتبۇعا، سايماق، بايجىگىت، تاتتىمبەت، بەيسەنبى سىندى كۇيشىلەردىڭ كۇيلەرىمەن قوسا، باعزى داۋىردەن كەلە جاتقان اڭىز كۇيلەردى ناشىنە كەلتىرىپ، تولىق شەرتەتىن داۋلەسكەر دومبىراشى بولىپتى. تىپتەن كەيدە وسىنداي جاستارعا «سوتتالعان كۇي» دەپ بۇلار ەستىمەگەن نەبىر اقىيەسى بەلگىسىز كۇيلەردى شەرتەتىن. سوندىقتان بولار بۇ جيىننىڭ ىشىندە وسى وڭىرگە اتى شىعىپ قالعان دامەلى كۇيشى جىگىتتەر دە بار-دى. قۇماش قارت كۇنگە قۋارعان كەپەشىن الىپ، ەبى قاشقان دوبالداي ساۋساقتارىمەن بوز شالعان باسىن قاساپ، كۇمىس ساقالىن ساۋمالاپ قويادى. سالىق باستاعاندار بۇلار ايتپاسا، اي تۋىپ، كۇن شىقپاي قالاتىنداي ايدىڭ اتىسى، كۇنىڭ باتىسىن ءسوز عىپ، قىسىر ءسوزدىڭ جارمەڭكەسىن قىزدىرمالاپ وتىرعان. اراگىدىك: – قۇربان قابىل بولسىن! – نيەت قابىل بولسىن! – ايتسىن، ايتسىن! – دەگەن سوزدەر دە قىسىر ءسوزدىڭ قايماعىن بۇزا قويمادى. تەك ايتقا شالىنعان قىزىل ىسەكتىڭ ەتى كەلگەن دە عانا ەكپىنى قايتقان. ونەرلى ازاماتتاردىڭ ار جاعىنا «اۋىل» قونعان سوڭ جاعالاي ءان-كۇيگە كەزەك بەردى. ماناعى داۋكوستەر ەندى اۋزىن بۋعان وگىزدەي ءوشىپتى. تەك «پاي، شىركىن»، «ۋاي، داريعا-اي» دەگەن سەكىلدى، «ۇندەمەي قالدى» دەگىزبەۋدىڭ ءۇنىن شىعارىپ، كەيبىرى شىنىمەن دە بالقىپ بالبىراپ وتىر. قۇماش قارت كوپتەن قولىنا دومبىرا الماي كەتكەن. بۇگىن دە دومبىراعا قول سوزبادى. جاستاردى تىڭداعىسى كەلگەن شىعار، بالكىم... كەزەك مانادان ءبىر توعا، ساياق وتىرعان مەكەنگە دە جىلجىپ جەتتى. مۇنداي جيىنعا كەلسە، جاستار كوبىنە-كوپ سىبىزعى، دومبىرالارىن وزدەرىمەن الا جۇرەتىن-ءدى. اسىرەسە، قۇماش اقساقالدىڭ ۇيىنە كەلگەندە، تىپتەن تاستامايتىن. مەكەن الگى موڭكە شەبەردىڭ جاساپ بەرگەن دومبىراسىن وراۋىنان شىعارىپ، قۇلاق كۇيىن كەلتىرگەنشە، ماناعى قۋ اۋىزدار ماقتاپ دا قويدى. ادەن دەگەن ءدوڭمۇرىن، ىستىك قارا وتىرىپ: – ۋا، قۇماش اقساقال، مىنا مەكەنباي شاكىرتىڭىز، سىزگە كورسەتۋدەن تايساقتاپ جۇرسە كەرەك، ءوز جانىنان دا ءبىر قانشا كۇي شىعارىپ، شەرتىپ ءجۇر. مانادان كونە كۇيلەردى تىڭدادىق. ەندى ءبىر اۋىق جاڭاعا كەزەك بەرسەك، – دەدى. – ءيا، ءجون-ءجون، – دەسىپ قوستادى ءبىر-ەكەۋى. مەكەن شىنىمەن قىسىلىڭقىرىپ قالدى، بىراق نە دە بولسا ايتارىن ايتىپ السىن دەگەندەي دومبىرا قۇلاعىن بۇراي بەردى. قۇماش شىنتاعىنداعى جاستىعىن بيىكتەتىپ: – مارقۇم جاڭعابىل ازاماتتىڭ اسىلى ەدى. تالاي بىرگە ۇزەڭگىلەس جولداس بولدىق... – قۇماش كوزىن جۇمىپ، – ەل ءتور جايلاۋدا. قوي قوتاندا، ىمىرت جابىلا ءبىر توپ جاس ءان-كۇيدىڭ بازارىن قىزدىراتىن ەدىك. مارقۇم جاڭعابىل ات ۇستىندە تۇرىپ سىبىزعىسىن قۇيقىلجىتقاندا – ارقانداۋلى تۇرعان اتتار كىسىنەي جونەلەتىن. قۇلاق ەستىپ، اياق جەتەر ەل، ءبىزدىڭ اۋىلدى «بىرلەستىك» ەمەس «قىرىق قالاقشانىڭ اۋىلى» دەپ قىزعانا قاڭقۋ قىلاتىن-دى. ە، ول دا ءبىر كوشكەن داۋرەن ەكەن عوي، – دەپ، قارت ءبىر كۇرسىندى. مەكەن دە، باسقالار دا قارتتىڭ اڭگىمەسىنە ۇيىپتى. قارت مەكەنگە قارادى. كۇيشى قارتتىڭ ەمەۋىرىن جازباي ۇقتى... مەكەن اۋەلى قۇماش اقساقالعا ىزەتتىك مازىرەتىن جاسادى. جاسىپ، بولبىراعان جوق. قايراتتى، جىگەرلى ۇستايدى ءوزىن. كۇيشىنىڭ ەرىنى بولىمسىز عانا جىبىر-جىبىر ەتە مە، قالاي؟ ىشتەي ءبىر كۇيىن ەلەپ، ەكشەپ بار ايتار ويىن، الگى قۇماش اقساقال «اسىلىم» دەگەن اسقار تاۋ اكەسى جايلى ءبىر سىرىن اقتارعىسى كەلەتىندەي. وتكەندە ءبىر كۇمبىر كەۋدەسىن كۇيدىرگەن، سونى بۇگىن اقتارۋعا، ايتۋعا وراي كەلدى دەپ بەكىندى. كۇي كوپ بوگەلگەن جوق، كۇرپ-كۇرپ ەتىپ الا جونەلدى. قۇماش قارت مۇنداي جىگەردى كۇتپەدى مە، ەلەڭ ەتىپ توسىن دىبىسقا توسىرقاي باسىن كوتەردى. كۇي باسى قوڭىرلاپ باستالدى. قۇماشتىڭ كوز الدىنا بىردەن ەسكى دوسى جاڭعابىل كولەگەيلەي بەردى... كۇيشى وتكىر كوزىن ءبىر نۇكتەگە قاداپتى. اۋىزدىعىن ءبىر جاعىنا باسا بەرەتىن ات ءتارىزدى، مويىنىن وڭ قاپتالىنا انتەك بۇرىپ تا العان. قىرىم ەتى جوق سالا-سالا سوياۋداي ساۋساقتارى – مىنا قاراعاي شاناقپەن بىرگە تۋىپ، بىتە قايناسقانداي ءبىر مۇشە، ءبىر دەنەدەي قابىسىپتى. كۇيشى ويلادى: «وسى وتىرعان كوپ، ءبىر ساتتە بولسىن اكەلەرىن ەسىنە الدى ما ەكەن؟» بالكىم، ءبارى جابىلىپ مەكەننىڭ جەتىمدىگىنە ايانىش ءبىلدىرىپ وتىر ما؟ كىم ءبىلسىن... ەل اراسىندا جىلقىشى جاڭعابىلدىڭ ءولىمى تۋرالى ءارتۇرلى سىبىس تا بار-تىن. بىراق اجالى قۇپيا بوپ قالعان ەدى. وسى وتىرعاننىڭ ءبارى، بالكىم، سول قۇپيانى شەشكىسى كەلەتىن ءتارىزدى. مىنا ءبىر ۇيدە وتىرىپ، ءبىر اۋامەن تىنىستاعان ادامدار، مۇمكىن، ءبارى وسى ءبىر ويدىڭ سورابىندا وتىر ما ەكەن؟ كۇي قۇدىرەتى سوعان ارباپ تا العان سەكىلدى. مۇمكىن ءار قايسىسى ءوز ويىمەن، ءوز قايعىسىمەن ارپالىسىپ وتىر. مەيلى. بىراق كۇي ءتىلى ەسكى ءبىر سۋرەتتى بەينەلەي باستاعان... كۇيشى ءار تىڭداۋشىنىڭ جۇرەگىندەگى بەينەگە، بەدەرگە جان ءبىتىرىپتى... ادام وتىرىك ايتا الادى، ال كۇي – كۇيدەن دە كۇيىكتى، كەكتى، وتكەن مەن كەتكەندى، استە كۇمىلجىمەيدى. جانى ساۋلەلى، ويلى قۇلاقتى ادامعا ءبارىن اقتارىپ سالماق... كۇي كۇمبىرى جىلقىشى جاڭعابىلدىڭ اجالىن بىلاي سۋرەتتەيدى، اقيقاتىندا دا سولاي ەدى... قىزىل جالقىندانىپ باتىپ بارا جاتقان كۇن اسپان جيەگىن ورتەپ، كولدىڭ ار جاق كوبەسىنەن تۇسكەن قىزىل شاپاق-ساۋلە تولقىنمەن بىرگە جىلت-جىلت ەتەدى. جاڭعابىلدىڭ كۇز بولسا كول قوپانى جاعالاپ ۇيرەك اتاتىن جىلداعى ادەتى تۇعىن. ۇيرەكتىڭ قىزىعىنا ابدەن كىرگەن جاڭعابىل ىمىرت ءۇيىرىلىپ، كوز بايلانعان كەزدە ءبىر-اق توقتادى. ول سوسىن ۇيگە قايتۋعا قامداندى. اتىپ العان ءۇش ۇيرەگىن قاپتىڭ تۇبىنە سالدى دا بىتىرا مىلتىعان موينىنا اسىنىپ، توعاي جاعالاپ قاننەن-قاپەرسىز كەلە جاتتى. بۇل كەزدە كۇن ءوز ۇياسىنا باتىپ، توعايدىڭ ءىشى كورىنبەي اعاشتار قاراڭ-قۇراڭ ادام-ەلەس سەكىلدى ۇرەيلى كۇيگە ەنگەن-ءدى. كەنەت توعاي ىشىنەن سولاڭ ەتىپ ەكى ەلەس شىعا كەلدى، بۇعان قاراي ۇشتىرتىپ كەلەدى. ەلەس ەمەس، كادىمگى ادام. جاڭعابىل بىتىرا مىلتىققا قول سوزىپ ۇلگەرگەن جوق، الگى ەلەس ءتارىزدى ەكى ادام قوسىلىپ ۇمار-جۇمار بولدى دا قالدى. تۇتقيىلدان تيگەن ەڭگەزەردەي ەكى نەمە مۇنىڭ موينىنا كەندىر شىلبىردى سالدى... جان القىمعا كەلگەن ءسات... اپاق-ساپاق كەشتىڭ قوڭىر-سۇرعىلت اسپانىن جىرتىپ جىبەرەردەي اششى ءبىر داۋىس شىقتى. وسى ءسات قونالقاعا قامىس تۇبىنە قونعان ۇيرەك-قازدىڭ ۇركىپ ۇشقان قاڭقىلى الگى اششى داۋىستى كومىپ اكەتتى... بۇل «بىرلەستىك» اۋىلىنىڭ اۋىلنايى جانداربايدىڭ قوس جەندەتى ەدى. جاڭعابىل بۇعاناسى قاتپاستان جانداربايدىڭ جىلقىشىلار تابىنىندا تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل جىلقى باقتى. قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ التايدىڭ اساۋ دا ايىقپاس اقتۇتەك بوراندارىندا جىرىندى جىلقىشى اقباس تاۋلاردىڭ باۋرايىندا جاتتى. جاندارباي كەدەي – اق پاتشانىڭ وكىمەتى قۇلاپ، قۇدايى بەرگەن شولاق بەلسەندىنىڭ ءبىرى. زامان ءبىر اۋناعاندا جاندارباي ەل بيلەدى. جالپى جاندارباي جامان ادام ەمەس ەدى، بىراق كوممۋنيستىك جۇيە ونى قىزىل شۇناق بەلسەندىلىك پەن قاتىباستىققا ۇيرەتتى. ونىڭ جان بالاسىنا جاساعان زۇلىمدىعى مەن مال ەكەش مالعا قىلعان وزبىرلىعىن جاڭعابىل جيىرما جىل كوردى. ونىڭ باسقا دا تولىپ جاتقان بىلىق-شىلىعىنا جاڭعابىل جىلقىشىنىڭ كوزى ابدەن قانىق. ونىڭ الدەبىر شيكىلىكتەرى شىعىپ، جوعارىدان تەكسەرۋ تۇسكەن. بۇل سويقان ءداۋ دە بولسا جانعابىلدان كەلدى دەگەن سەكەم العان-دى. سەكەمكى – كۇدىككە، كۇدىگى – وشتىككە اينالعان. جاندارباي ون ويلانىپ، توعىز تولعانىپ جىلقىشىنىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك دەگەن قانقۇيلى شەشىمگە كەلگەن. سونسوڭ سويىل سوعارلارىن شاقىرىپ، يەك قاققان... جازىقسىز جان تاپسىرعان جانعابىلدىڭ مۇردەسىن قوس جەندەت كوتەرىپ ورمانى قاۋلاي وسكەن بەتكەيدىڭ باۋرايىنا قاراي اكەلدى. توعايدىڭ الاڭقايىنداعى ۇلكەن قىزىل قاراعايدىڭ قارسى بىتكەن بۇتاعىنا كەندىر شىلبىردى سالىپ، مۇردەنى سالبىراتىپ ءىلدى دە، قوس جەندەت توعايدان شىعىپ، قويۋ ءتۇننىڭ قاراڭعىسىنا ءسىڭىپ كەتتى. تاڭنىڭ ىزعارىمەن بىرگە «بىرلەستىك» اۋىلىنا سۋىق حابار دا جەتتى. – جىلقىشى جاڭعابىل اسىلىپ ءولىپتى. – بۇل ءوزى ءبىر بۋىنشاق دەگەن جامان اۋرۋ. – الدا، الدا، ايتقان جەردەن اۋلاق، – دەسىپ، ءبىرى ەسىركەپ، ءبىرى مۇسىركەپ ءارتۇرلى قالىپتى ءسوز تاراپ جاتتى. جاڭعابىلدىڭ ولمەلى شاعىن توقال تامى تۇل قالدى. جۇرەگىنە شەر قاتىپ سەگىز-توعىز جاسار مەكەندەي ۇل قالدى. كوزىنىڭ قاراشىعى تۇسكەنشە جىلاي-جىلاي جەسىرلىكتىڭ ءدامىن ەرتە تاتقان گۇلبارانداي ادال جار قالدى. مىنە، قۇدىرەتتى كۇي ءتىلى – قايعى-شەردى، مۇڭ-نالانى، وتكەن كۇننىڭ قويناۋىنا سىڭگەن كومەسكى ەلەسكە جان ءبىتىرىپتى. كۇي ءتىلى قۇپيا كۇننىڭ قاتپار-قاتپار قالتارىستارىن قازعىلايدى... ەت جۇرەگىڭدى ەزگەن زار، قۇمىققان شەر... ناز نالا ايتىلدى. مەكەننىڭ قولىنداعى قىزىلقوڭىر دومبىرانىڭ قاقپاعى «اتتەڭ-اتتەڭ» دەپ وكىنگەندەي. كەكىلىك ىقىلىق اتقانداي وكسىپ-وكسىپ كەلىپ، ەندى «كەشتىم-كەشتىم» دەيدى... بىراق بۇل قاي كەشۋ؟ تولارساقتان ساز كەشكەن جەسىر انا گۇلباراننىڭ وكسىگى... ازاپ كەشكەن تاعدىرى... الدە بۇل شىن كەشىرىم بە؟ سۇڭعىلا قۇلاق قۇماش بۇل كۇيدى ءۇش بولىكتەن تۇرادى دەپ ءتۇيدى. بىراق كۇي تۇتاس. پەرنە قۋالاعان ساۋساق نەبارى ءۇش-ءتورت قانا پەرنەگە قوناقتايتىن ءتارىزدى كورىنگەنىمەن، كۇي كەڭ تىنىستى. باسى شەر بوپ باستالىپ، قوڭىرلاپ، ورتا تۇسىندا كۇي سارىنى كۇردەلەنىپ ۇيرەك-قازداي قاڭقىلدىپ، ورمانداي كۇڭىرەنىپ كەلىپ، كۇي سولىعى ءتاتتى – بالا ۋاتاتىن ءالدي ءتارىزدى بيپىڭدايدى. كۇي جالعىز جاڭعابىلعا عانا ەمەس، جاڭعابىلداي كۇللى اكەلەرگە ارنالعانداي سوقتال شىقتى. قۇماش ىشتەي ريزا سەكىلدى. كارى كۇيشى وسىناۋ شەرلى كۇيدى تىڭداپ وتىرىپ، ءبىر ويعا تاپ بولدى: «وسى شەرتپە كۇي دەپ جۇرگەنىمىز، كۇي شەرتەمىز دەگەنىمىزدىڭ ءبارى وسى شەردەن شىقپادى ما ەكەن...» – دەيدى ىشتەي. كۇي ءتىلى بىتىسپەس كەك ەمەس، جاۋلىق-جاۋىزدىق ەمەس، ءتاڭىر تەكتى كەشىرىمشىلدىككە ۇلاسىپ بارىپ، بار قايعى-شەر، كەك – جان نۇرلاندىرعان جۇپار كۇيگە اينالىپتى. كۇيشى كەك پەن كەشىرىمدى اۋەنمەن بەدەرلەپتى. كۇي مەجەلى جەرىنە جەتتى. «قايران اكە»، الدە «قايران جاكە»... مەكەن سەلت ەتىپ بويىن جيناپ الدى. الگى ءسوزدى ىزدەدى، «اپىراي، مەنىڭ مىنا كۇيىم اكە ارۋاعىنا دەگەن قۇرمەتىم ەدى، بىراق كۇيدىڭ اتى... ءيا، «قايران اكە»... بولدى. مەكەن تاعى ويلادى، بۇل ءسوزدى كىم ايتتى، قۇماش اقساقال ايتتى ما، الدە باسقا بىرەۋى؟ تىرس ەتكەن ءۇن جوق. كۇرسىنۋ بار. ءبارى دە جاڭاعى جاڭا كۇيدىڭ، ەسكى سۋرەتتىڭ الەم-تاپىرىق ەلەسىنەن ءالى ارىلا الماي مەڭ-زەڭ بوپ وتىر. اكە ارۋاعىن، ونىڭ اقتىق ءساتىن، ءبارىن-ءبارىن سەزىنسە دە، تۇيسىنسە دە، ءبىر عانا ولارعا بەيمالىم بوپ قالعان مەكەننىڭ قولىنداعى قوڭىر دومبىرا ەدى... بالكىم، قۇدايدىڭ بۇيرىعى، مۇمكىن موڭكە شەبەر ءبىلدى، الدە بىلمەدى، كۇيشىنىڭ قولىنداعى قىزىل قوڭىر دومبىرا – اكەسىنىڭ مۇردەسىن اسىپ كەتكەن ۇلكەن قىزىل قاراعايدان جاسالعان ەدى.
تولىعىراق: https://egemen.kz
