Töbege salaqtatyp ılıngen käresın şamnyŋ jaryǧy äuelde syǧyraiyp jandy. Baǧanadan üstemdık qūrǧan qoiu qoŋyr ymyrt qaraŋǧylyǧy üi ışınıŋ būryş-būryşyna syrǧi berdı. Öleusırei şaşyraǧan sarǧyş jaryq börene üidıŋ bölmesın bölekşe bır jylylyqqa böleidı.
Meken şaǧyn tört közdı terezenıŋ tūsyndaǧy temır tösektıŋ siraǧyna bailaǧan jūmsaq sary qaiystan örım örıp otyr. Tegıs tüsken jūmyr örım – özınıŋ de qiialyn qosa örıp barady... Şeşesı ortadaǧy deŋgölek peştıŋ şoǧyn qaǧystyryp, bır-ekı tal şömşek saldy. Bytyrlap janǧan şömşektıŋ jalyndary peştıŋ tesık-tesıgınen jyltyŋdai tüsedı. Üi ışı ünsız. Olar äneu qabyrǧaǧa ılıngen radioǧa ūiyǧan. Qolbasyndai ǧana qūbaqan neme bırese sambyrai sarnap, bırese ysqyryp-şulaidy. Sosyn qūiqyljytyp bır küi oinady. Meken köpten tolǧanyp jürgen bır sezımnıŋ qyl pernesı şertılgendei, özıne tanys bır oiymen ūşyrasyp qalǧandai küi keştı. İia, endı esıne tüstı. Meken tau bökterıne şyqpaǧaly köp bolypty. Äkesı de kütken bolar... *** Meken kölge qarsy qaraǧan terıskei betkeige örlep keledı. Är biıktegen saiyn köŋılı de köterılıp, keŋsırıgı aşyla tüsken. Betkeidıŋ bökterıne ılıngen soŋ demın alyp, şyqqan biıgınen etekke köz tastady. Sonsoŋ anau bır jyldary äkesı asylyp ölgen aǧaşty ızdedı. Ol ülken qyzyl qaraǧaidyŋ suretın qiialymen elestetı, iä esıne tüsırdı. Onyŋ şyryldap jetım qalǧan säbi şaǧynan osy betkeidegı qyzyl qaraǧaiǧa kelıp syrlasatyn ädetı-tūǧyn. Jiı kelıp tūratyn. Jetımdıktı erte körgendıkten be, Meken balalardan alşaq, bır toǧa, suyq jüretın-dı. Tek ışındegı bar qainaǧan qyjylyn osy aǧaşqa aqtaratyn. Mylqau aǧaş qaitsyn? Tyŋdaidy da qoiady. Kei sätterde aǧaşqa kektene qaraityn... Aǧaş bärın köterdı. Äkesınıŋ ölı tänın, ajalyn da köterdı emes pe? Köpten kelmegen ol, älgı ülken qyzyl qaraǧaidy taba almai sandaldy. Şöptesın toǧaidyŋ alaŋqailary bır-bırınen köz aiyrǧysyz. Ärı-berı şiyrlap bıraz jürdı. Tapty. Tapqanda – aǧaştyŋ tomary ǧana qalypty! Maŋaiynda taǧy bır ekı kärı qaraǧailar qidalanypty. Meken köŋılı qūlazyp qatyp tūrdy da qaldy. Äkesın «öltırdı» degen aǧaştyŋ özı jer betınen ǧaiyp bolypty. Endı ketken kegın kımnen almaq? Sorabyn qaidan tappaq? «Sonda qylmys ataulynyŋ özı ömır öte – ol da öşetını me?». Köŋılı qūlazyp, qūlaǧy şyŋyldap, Meken qaraǧaidyŋ kesılgenınen qalǧan tūqylyna jambasyn qoiyp şoqaiyp otyrdy. Kärıtūqyl «senıŋ qasıretıŋ men tauqymetıŋdı köp köterdım, älı de belım bır qaiyspai köterıp kelem, endı menıŋ jazyǧym ne?...» dep qūlaǧyna kübır etkendei boldy. Meken oi qūşaǧyna bölenıptı. Anau şarby būlttan ūiytqyp soqqan aq jeleŋ jel – toǧaidaǧy sansyz ösımdıktıŋ dirijiorı tärızdı, aragıdık orman ışı orkestr oinap, qyryq türlı qūiqyljyp äketedı. Qaraǧaidyŋ guılı, quraidyŋ ysqyryǧy, qoǧanyŋ qoŋyr yzyŋy, tal-terektıŋ syldyrlaǧan japyraqtary – bäz-baiaǧy küiıne basyp tūr. Meken oilady: «būl ormanǧa qanşama myŋ adam kelıp, qanşama myŋ adam kettı. Meilı... Bırınıŋ de ızı-tozy joq. Qanşa qar basty. Ūşqyny da qalmapty. Ne kelmedı, ne ketpedı, bärı tūrmady. Öştı. Özgerdı. Özermegen osy mäŋgılık toǧaidyŋ küiı ǧana eken. İä, küi ǧana özgermeptı! Qai zamannan bergı jel, osy ormannyŋ küŋırgengen küiı»... Osy oidyŋ ūşqyny, ormannyŋ mäŋgılık uılı, älgı kärıtūqyl aǧaştyŋ «bärın kördım... bärın keştım... jazyǧym ne?..» degen sybyry – bärı-bärı Mekenıŋ jüregıne ūialap aldy. Erte eseitken qairan äke... Kündelıktı küldı-kömeş küikı tırşılıkte äldebır ıske şamaŋ kelmese, soǧan eseŋ ketse, äkeŋdı ızdeisıŋ... «Äkenıŋ syrty qanşa qatty bolǧanymen, ışı kısten de jūmsaq eken ǧoi, täiırı... – dedı, ol ıştei, – Men senı tüsındım, äke». Meken ornynan tūrdy da japyraq, qoqym jabysqan jambasyn qaǧyp, etekke qarai qūldilady. Älgı aǧaş joǧalsa da, endı kökırekte soǧan ūqsas bır sezım bar. Özıŋe eŋ jaqyn närse özıŋde, jüregıŋnıŋ eşkım körmes tükpırınde jatqanǧa ne jetsın?! Meken endı sol aǧaşty äkesıne degen syrly sezımımen bırge jüregınıŋ bır tükpırıne ekkendei... Ol etekke tüsken saiyn, ruhy asqaqtap, jüregı atqaqtap keledı... Kökıregıne keptelgen bır kümbır endı qūlaǧyna talyqsyp-talyp jettı. Keide üzdıgıp-üzılıp baryp jym-jylas joq bop ketedı. Alasūryp ızdeidı. Yzyŋdap qaita oralǧandai bolady. Endı aialdauǧa äste bolmaidy. Endı özıŋdı de ūmytsaŋ oqa emes! Mynau jalǧandy bır sätke bolsyn tärk et... Meken äneugüngı Möŋke şeber jasap bergen dombyrasyna qoly tigenşe jany qyldai bop keledı. Äldebır äzäzıl saitan oilar syqsyŋdap kele me eken?.. Ürkıtıp almasa jarar edı. Joq, ol dombyraǧa aman jettı... *** Bügın ait künı. Qas qaraiǧan apaq-sapaq uaq. Qūlaqty qoŋyrqai börene üidıŋ şaǧyn terezesınen älsızdeu qyzylsary jaryq jyltyraidy. Tystan üi ışınıŋ dabyr-dūbyry estıledı. Älgındei dabyraly dybystyŋ şyǧuy da zaŋdy edı, – üi ışınde osy qystaqtaǧy söz quǧan, sauyq ızdegen, et aŋdyǧandarǧa tolypty. Būl üi – Qūmarhan aqsaqaldykı. Qūmaş būl auyldyŋ közge basar jalǧyz qazynaly qarty. Jas kezınde önerlı, otty azamat bolǧan deitūǧyn. Neler barmaǧynan baltamǧan küişıler ailap jatyp küi üirenıptı. Qūmaş kezınde Ketbūǧa, Saimaq, Baijıgıt, Tättımbet, Beisenbı syndy küişılerdıŋ küilerımen qosa, baǧzy däuırden kele jatqan aŋyz küilerdı näşıne keltırıp, tolyq şertetın däulesker dombyraşy bolypty. Tıpten keide osyndai jastarǧa «sottalǧan küi» dep būlar estımegen nebır aqyiesı belgısız küilerdı şertetın. Sondyqtan bolar bū jiynnyŋ ışınde osy öŋırge aty şyǧyp qalǧan dämelı küişı jıgıtter de bar-dy. Qūmaş qart künge quarǧan kepeşın alyp, ebı qaşqan dobaldai sausaqtarymen boz şalǧan basyn qasap, kümıs saqalyn saumalap qoiady. Salyq bastaǧandar būlar aitpasa, ai tuyp, kün şyqpai qalatyndai aidyŋ atysy, künıŋ batysyn söz ǧyp, qysyr sözdıŋ järmeŋkesın qyzdyrmalap otyrǧan. Aragıdık: – Qūrban qabyl bolsyn! – Niet qabyl bolsyn! – Aitsyn, aitsyn! – degen sözder de qysyr sözdıŋ qaimaǧyn būza qoimady. Tek aitqa şalynǧan qyzyl ısektıŋ etı kelgen de ǧana ekpını qaitqan. Önerlı azamattardyŋ ar jaǧyna «auyl» qonǧan soŋ jaǧalai än-küige kezek berdı. Manaǧy dauköster endı auzyn buǧan ögızdei öşıptı. Tek «pai, şırkın», «uai, dariǧa-ai» degen sekıldı, «ündemei qaldy» degızbeudıŋ ünın şyǧaryp, keibırı şynymen de balqyp balbyrap otyr. Qūmaş qart köpten qolyna dombyra almai ketken. Bügın de dombyraǧa qol sozbady. Jastardy tyŋdaǧysy kelgen şyǧar, bälkım... Kezek manadan bır toǧa, saiaq otyrǧan Mekenge de jyljyp jettı. Mūndai jiynǧa kelse, jastar köbıne-köp sybyzǧy, dombyralaryn özderımen ala jüretın-dı. Äsırese, Qūmaş aqsaqaldyŋ üiıne kelgende, tıpten tastamaityn. Meken älgı Möŋke şeberdıŋ jasap bergen dombyrasyn orauynan şyǧaryp, qūlaq küiın keltırgenşe, manaǧy qu auyzdar maqtap da qoidy. Äden degen döŋmūryn, ıstık qara otyryp: – Ua, Qūmaş aqsaqal, myna Mekenbai şäkırtıŋız, sızge körsetuden taisaqtap jürse kerek, öz janynan da bır qanşa küi şyǧaryp, şertıp jür. Manadan köne küilerdı tyŋdadyq. Endı bır auyq jaŋaǧa kezek bersek, – dedı. – İä, jön-jön, – desıp qostady bır-ekeuı. Meken şynymen qysylyŋqyryp qaldy, bıraq ne de bolsa aitaryn aityp alsyn degendei dombyra qūlaǧyn būrai berdı. Qūmaş şyntaǧyndaǧy jastyǧyn biıktetıp: – Marqūm Jaŋǧabyl azamattyŋ asyly edı. Talai bırge üzeŋgıles joldas boldyq... – Qūmaş közın jūmyp, – El tör jailauda. Qoi qotanda, ymyrt jabyla bır top jas än-küidıŋ bazaryn qyzdyratyn edık. Marqūm Jaŋǧabyl at üstınde tūryp sybyzǧysyn qūiqyljytqanda – arqandauly tūrǧan attar kısınei jöneletın. Qūlaq estıp, aiaq jeter el, bızdıŋ auyldy «Bırlestık» emes «Qyryq qalaqşanyŋ auyly» dep qyzǧana qaŋqu qylatyn-dy. E, ol da bır köşken däuren eken ǧoi, – dep, qart bır kürsındı. Meken de, basqalar da qarttyŋ äŋgımesıne ūiypty. Qart Mekenge qarady. Küişı qarttyŋ emeuırın jazbai ūqty... Meken äuelı Qūmaş aqsaqalǧa ızettık mäzıretın jasady. Jasyp, bolbyraǧan joq. Qairatty, jıgerlı ūstaidy özın. Küişınıŋ erını bolymsyz ǧana jybyr-jybyr ete me, qalai? Iştei bır küiın elep, ekşep bar aitar oiyn, älgı Qūmaş aqsaqal «asylym» degen asqar tau äkesı jaily bır syryn aqtarǧysy keletındei. Ötkende bır kümbır keudesın küidırgen, sony bügın aqtaruǧa, aituǧa orai keldı dep bekındı. Küi köp bögelgen joq, kürp-kürp etıp ala jöneldı. Qūmaş qart mūndai jıgerdı kütpedı me, eleŋ etıp tosyn dybysqa tosyrqai basyn köterdı. Küi basy qoŋyrlap bastaldy. Qūmaştyŋ köz aldyna bırden eskı dosy Jaŋǧabyl kölegeilei berdı... Küişı ötkır közın bır nüktege qadapty. Auyzdyǧyn bır jaǧyna basa beretın at tärızdı, moiynyn oŋ qaptalyna äntek būryp ta alǧan. Qyrym etı joq sala-sala soiaudai sausaqtary – myna qaraǧai şanaqpen bırge tuyp, bıte qainasqandai bır müşe, bır denedei qabysypty. Küişı oilady: «osy otyrǧan köp, bır sätte bolsyn äkelerın esıne aldy ma eken?» Bälkım, bärı jabylyp Mekennıŋ jetımdıgıne aianyş bıldırıp otyr ma? Kım bılsın... El arasynda jylqyşy Jaŋǧabyldyŋ ölımı turaly ärtürlı sybys ta bar-tyn. Bıraq ajaly qūpiia bop qalǧan edı. Osy otyrǧannyŋ bärı, bälkım, sol qūpiiany şeşkısı keletın tärızdı. Myna bır üide otyryp, bır auamen tynystaǧan adamdar, mümkın, bärı osy bır oidyŋ sorabynda otyr ma eken? Küi qūdıretı soǧan arbap ta alǧan sekıldı. Mümkın är qaisysy öz oiymen, öz qaiǧysymen arpalysyp otyr. Meilı. Bıraq küi tılı eskı bır surettı beinelei bastaǧan... Küişı är tyŋdauşynyŋ jüregındegı beinege, bederge jan bıtırıptı... Adam ötırık aita alady, al küi – küiden de küiıktı, kektı, ötken men ketkendı, äste kümıljımeidı. Jany säulelı, oily qūlaqty adamǧa bärın aqtaryp salmaq... Küi kümbırı jylqyşy Jaŋǧabyldyŋ ajalyn bylai suretteidı, aqiqatynda da solai edı... Qyzyl jalqyndanyp batyp bara jatqan kün aspan jiegın örtep, köldıŋ ar jaq köbesınen tüsken qyzyl şapaq-säule tolqynmen bırge jylt-jylt etedı. Jaŋǧabyldyŋ küz bolsa köl qopany jaǧalap üirek atatyn jyldaǧy ädetı tūǧyn. Üirektıŋ qyzyǧyna äbden kırgen Jaŋǧabyl ymyrt üiırılıp, köz bailanǧan kezde bır-aq toqtady. Ol sosyn üige qaituǧa qamdandy. Atyp alǧan üş üiregın qaptyŋ tübıne saldy da bytyra myltyǧan moinyna asynyp, toǧai jaǧalap qannen-qapersız kele jatty. Būl kezde kün öz ūiasyna batyp, toǧaidyŋ ışı körınbei aǧaştar qaraŋ-qūraŋ adam-eles sekıldı üreilı küige engen-dı. Kenet toǧai ışınen solaŋ etıp ekı eles şyǧa keldı, būǧan qarai ūştyrtyp keledı. Eles emes, kädımgı adam. Jaŋǧabyl bytyra myltyqqa qol sozyp ülgergen joq, älgı eles tärızdı ekı adam qosylyp ūmar-jūmar boldy da qaldy. Tūtqiyldan tigen eŋgezerdei ekı neme mūnyŋ moinyna kendır şylbyrdy saldy... Jan alqymǧa kelgen sät... Apaq-sapaq keştıŋ qoŋyr-sūrǧylt aspanyn jyrtyp jıbererdei aşy bır dauys şyqty. Osy sät qonalqaǧa qamys tübıne qonǧan üirek-qazdyŋ ürkıp ūşqan qaŋqyly älgı aşy dauysty kömıp äkettı... Būl «Bırlestık» auylynyŋ auylnaiy Jandarbaidyŋ qos jendetı edı. Jaŋǧabyl būǧanasy qatpastan Jandarbaidyŋ jylqyşylar tabynynda tabany kürektei jiyrma jyl jylqy baqty. Qar jastanyp, mūz tösenıp Altaidyŋ asau da aiyqpas aqtütek borandarynda jyryndy jylqyşy aqbas taulardyŋ bauraiynda jatty. Jandarbai kedei – aq patşanyŋ ökımetı qūlap, qūdaiy bergen şolaq belsendınıŋ bırı. Zaman bır aunaǧanda Jandarbai el biledı. Jalpy Jandarbai jaman adam emes edı, bıraq kommunistık jüie ony qyzyl şūnaq belsendılık pen qatybastyqqa üirettı. Onyŋ jan balasyna jasaǧan zūlymdyǧy men mal ekeş malǧa qylǧan ozbyrlyǧyn Jaŋǧabyl jiyrma jyl kördı. Onyŋ basqa da tolyp jatqan bylyq-şylyǧyna Jaŋǧabyl jylqyşynyŋ közı äbden qanyq. Onyŋ äldebır şikılıkterı şyǧyp, Joǧarydan tekseru tüsken. Būl soiqan däu de bolsa Janǧabyldan keldı degen sekem alǧan-dy. Sekemkı – küdıkke, küdıgı – öştıkke ainalǧan. Jandarbai on oilanyp, toǧyz tolǧanyp jylqyşynyŋ közın qūrtu kerek degen qanqūily şeşımge kelgen. Sonsoŋ soiyl soǧarlaryn şaqyryp, iek qaqqan... Jazyqsyz jan tapsyrǧan Janǧabyldyŋ mürdesın qos jendet köterıp ormany qaulai ösken betkeidıŋ bauraiyna qarai äkeldı. Toǧaidyŋ alaŋqaiyndaǧy ülken qyzyl qaraǧaidyŋ qarsy bıtken būtaǧyna kendır şylbyrdy salyp, mürdenı salbyratyp ıldı de, qos jendet toǧaidan şyǧyp, qoiu tünnıŋ qaraŋǧysyna sıŋıp kettı. Taŋnyŋ yzǧarymen bırge «Bırlestık» auylyna suyq habar da jettı. – Jylqyşy Jaŋǧabyl asylyp ölıptı. – Būl özı bır buynşaq degen jaman auru. – Alda, alda, aitqan jerden aulaq, – desıp, bırı esırkep, bırı müsırkep ärtürlı qalypty söz tarap jatty. Jaŋǧabyldyŋ ölmelı şaǧyn toqal tamy tūl qaldy. Jüregıne şer qatyp segız-toǧyz jasar Mekendei ūl qaldy. Közınıŋ qaraşyǧy tüskenşe jylai-jylai jesırlıktıŋ dämın erte tatqan Gülbarandai adal jar qaldy. Mıne, qūdırettı küi tılı – qaiǧy-şerdı, mūŋ-nalany, ötken künnıŋ qoinauyna sıŋgen kömeskı eleske jan bıtırıptı. Küi tılı qūpiia künnıŋ qatpar-qatpar qaltarystaryn qazǧylaidy... Et jüregıŋdı ezgen zar, qūmyqqan şer... Naz nala aityldy. Mekennıŋ qolyndaǧy qyzylqoŋyr dombyranyŋ qaqpaǧy «ätteŋ-ätteŋ» dep ökıngendei. Kekılık yqylyq atqandai öksıp-öksıp kelıp, endı «keştım-keştım» deidı... Bıraq būl qai keşu? Tolarsaqtan saz keşken jesır ana Gülbarannyŋ öksıgı... Azap keşken taǧdyry... Älde būl şyn keşırım be? Sūŋǧyla qūlaq Qūmaş būl küidı üş bölıkten tūrady dep tüidı. Bıraq küi tūtas. Perne qualaǧan sausaq nebärı üş-tört qana pernege qonaqtaityn tärızdı körıngenımen, küi keŋ tynysty. Basy şer bop bastalyp, qoŋyrlap, orta tūsynda küi saryny kürdelenıp üirek-qazdai qaŋqyldyp, ormandai küŋırenıp kelıp, küi solyǧy tättı – bala uatatyn äldi tärızdı bipyŋdaidy. Küi jalǧyz Jaŋǧabylǧa ǧana emes, Jaŋǧabyldai küllı äkelerge arnalǧandai soqtal şyqty. Qūmaş ıştei riza sekıldı. Kärı küişı osynau şerlı küidı tyŋdap otyryp, bır oiǧa tap boldy: «osy şertpe küi dep jürgenımız, küi şertemız degenımızdıŋ bärı osy Şerden şyqpady ma eken...» – deidı ıştei. Küi tılı bıtıspes kek emes, jaulyq-jauyzdyq emes, Täŋır tektı keşırımşıldıkke ūlasyp baryp, bar qaiǧy-şer, kek – jan nūrlandyrǧan jūpar küige ainalypty. Küişı kek pen keşırımdı äuenmen bederleptı. Küi mejelı jerıne jettı. «Qairan äke», älde «Qairan Jäke»... Meken selt etıp boiyn jinap aldy. Älgı sözdı ızdedı, «Apyrai, menıŋ myna küiım äke aruaǧyna degen qūrmetım edı, bıraq küidıŋ aty... İä, «Qairan äke»... Boldy. Meken taǧy oilady, būl sözdı kım aitty, Qūmaş aqsaqal aitty ma, älde basqa bıreuı? Tyrs etken ün joq. Kürsınu bar. Bärı de jaŋaǧy jaŋa küidıŋ, eskı surettıŋ älem-tapyryq elesınen älı aryla almai meŋ-zeŋ bop otyr. Äke aruaǧyn, onyŋ aqtyq sätın, bärın-bärın sezınse de, tüisınse de, bır ǧana olarǧa beimälım bop qalǧan Mekennıŋ qolyndaǧy qoŋyr dombyra edı... Bälkım, qūdaidyŋ būiryǧy, mümkın Möŋke şeber bıldı, älde bılmedı, küişınıŋ qolyndaǧy qyzyl qoŋyr dombyra – äkesınıŋ mürdesın asyp ketken ülken qyzyl qaraǧaidan jasalǧan edı.
Tolyǧyraq: https://egemen.kz
Tolyǧyraq: https://egemen.kz
