ادامزاتتىق تاريحتىڭ اسىل ارقاۋى – ازاتتىق پەن جاسامپازدىق جولى. ونىڭ نەگىزىن – بىرلىك پەن تاتۋلىق، دوستىق پەن تۇتاستىق قۇرايدى. ارعى-بەرگى تاريحتا، وركەنيەت دامۋىندا ازاتتىقتى تۋ ەتكەن، بوستاندىق جولىن مۇرات ەتكەن، وسى باعىتتى تاڭداعان ۇلت پەن ۇلىستار كوپ-اق. الايدا، ازاتتىق جولىنا ءتۇسۋ، تاۋەلسىزدىك مۇراتتارىنا قول جەتكىزۋ وڭاي بولماعانى انىق.
ەل تاريحى مەن دامۋىندا – الاش جولى، ازاتتىق پەن تۇتاستىق ماسەلەسى كەڭ ورىن الادى. بۇل – تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ماڭىزدى فاكتورعا اينالدى.
قازاقستان تاريحناماسىندا ۇلت زيالىلارىنىڭ ازاتتىق پەن بوستاندىق جولىنداعى ەرەن ەڭبەكتەرىنە كەڭ ورىن بەرىلەدى. بۇل رەتتە، ارينە حح عاسىر باسىندا قازاق وقىعاندارىنىڭ قوعامدىق ومىرگە، رۋحانيات سالالارىنا ەركىن ەنىپ، بۇل باعىتتاردا ەلدىك مۇددە جولىندا جۇمىلا ەڭبەك ەتۋى ۇلگى ەتۋگە لايىق. ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ – الاش يدەياسىنىڭ باستى ۇستانىمى بولدى.
الاش جولى – ۇلت تاريحىنىڭ ايناسى، ەلدىك مۇرات-مۇددەنىڭ اسىل ارناسى. ەل تاريحىنىڭ ارعى-بەرگى كەزەڭىنىڭ ورنەكتى ءورىسى، ازاتتىق ارقاۋى. ۇلت تاۋەلسىزدىگى – قوعامنىڭ بارشا سالاسىنا سونى سەرپىن بەردى. ءومىر مۇراتى ايقىندالىپ، ادام ەڭبەگىنە كوپ كوڭىل ءبولىندى. مادەني-رۋحاني ارنالار ايقىندالىپ، جاڭا باعىتتار بەلگىلەندى. زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ ىسىنە كەڭ ءورىس اشىلدى. ۇلت مۇراتى مەن ەلدىك مۇددەنى، تاۋەلسىزدىك تاعىلىمىن باياندى ەتۋ سىندى كادەلى دە ساۋاپتى ىستەر، قالىڭ كوپتىڭ ارمان-اڭسارلارىنا نەگىزدەلگەن يگىلىكتى دە ىزگىلىكتى قادامدار الدىڭعى كەزەككە شىقتى.
الدىمەن ايتارىمىز، ەل ەگەمەندىگى تۇسىندا — «جالپى ۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ»، «حالىقتىڭ تۇتاستىعى مەن ۇلتتىق تاريح» جىلدارىنىڭ // 1997, 1998 // عيبراتتىق-تاعىلىمدىق قىرلارى ايقىندالىپ، «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭ كۇشىنە ەنۋى // «ەگەمەن قازاقستان» 1998, 6 قاڭتار// ارعى-بەرگى كەزەڭدەردەگى حالقىمىزدىڭ تاعدىر-تالايىن، ادەبي-مادەني ءھام رۋحاني سالالارداعى تانىمال تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىن، قوعامدىق قىزمەتتەرىن قايتا قاراپ، جاڭا قىرلارىن اشۋ ىسىندە كوپ كومەگى بولدى. باستىسى، ارينە 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ بەلگىلەندى. ەلىمىزدىڭ جەر-جەرىندە جازىقسىز جازالاعانداردى ەسكە تۇسىرەتىن مەموريالدىق ەسكەرتكىشتەر اشىلدى. ازا كىتاپتارى جارىق كورىپ، قالىڭ كوپكە جەتتى.
كەلەسى كەزەكتە ەسكە تۇسىرەتىن جايتتاردىڭ ءبىرى – «قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ماعجان جۇماباەۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋ جونىندەگى كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسى» دا كوپكە جەتكەنىن ايتۋ ءلازىم.
وندا، اسىرەسە م. جۇماباەۆتىڭ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، ج. ايماۋىتوۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى تۋرالى كەڭ كولەمدەگى مالىمەت، دەرەك كوزدەرىمەن قاتار، اتقارىلار اۋقىمدى ءىس-جۇمىستارعا دا جان-جاقتى ورىن بەرىلگەن: «جازىقسىز جازاعا ۇشىراپ، رەسپۋبليكادا وتىزىنشى جىلدارى ورىن العان زورلىق-زومبىلىقتىڭ، سوتسياليستىك زاڭدىلىقتى بۇزۋدىڭ قۇربانى بولعان اسا كورنەكتى اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ، ءىرى عالىم-لينگۆيست، ادەبيەت زەرتتەۋشى، تيۋركولوگ، دارىندى اقىن-اۋدارماشى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، قازاق رومانىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، بەلگىلى لينگۆيست، اقىن-اۋدارماشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەگەن كوميسسيانىڭ جۇمىس قورىتىندىلارىن قاراي كەلىپ، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى كوميسسيانىڭ م.جۇماباەۆتىڭ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، ج.ايماۋىتوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي، عىلىمي-پەداگوگيكالىق جانە ادەبي قىزمەتى تۋرالى تاريحي شىندىقتى تولىق كولەمىندە قالپىنا كەلتىرۋ، ولاردىڭ جەكە شىعارمالارىن، زەردەلەۋ جونىندەگى تۇجىرىمدارىمەن كەلىستى، رەسپۋبليكالىق گازەتتەردىڭ، جۋرنالداردىڭ رەداكتسيالارىنا، قازاق كسر تەلەۆيزيا جانە راديو حابارى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتىنە ولاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق قىزمەتى تۋرالى ماقالالار سەرياسىن جاريالاۋ، راديو مەن تەلەۆيزيادان حابارلار تسيكلىن ۇيىمداستىرۋ ۇسىنىلدى. ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى سونداي-اق، قازاق كسر باسپا، پوليگرافيا جانە كىتاپ ساۋداسى ىستەرى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتىنە قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتتارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، م.جۇماباەۆتىڭ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جانە ج.ايماۋىتوۆتىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى مەن عىلىمي ەڭبەكتەرىن ازىرلەپ، باسىپ شىعارۋدى تاپسىردى».
قك وك قورىتىندىسىنان سوڭ-اق قازاق الەمىندە، تاريحى مەن رۋحانياتىندا جاڭا باعىتتار ايقىندالدى. سونى زەرتتەۋلەر مەن زەردەلەۋلەرگە كەڭ ءورىس اشىلدى. الاشتىڭ قايراتكەر-قالامگەرلەرىنىڭ // مىسالى، ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م. جۇماباەۆ، ج. ايماۋىتۇلى، ج.اقباەۆ، ح.دوسمۇحامەدۇلى، ق.كەمەڭگەرۇلى، س.قوجانوۆ،ت.رىسقۇلوۆ، ن.تورەقۇلوۆ، س. سادۋاقاسۇلى، ب.سىرتانوۆ، ت.ب. // قوعامدىق قىزمەتى مەن كەزەڭى، ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇراسى ىرگەلى ىزدەنىستەردىڭ، الۋان باعىتتاعى زەرتتەۋلەردىڭ ارقاۋىنا اينالدى. الدىمەن، الاش ارىستارىنىڭ «شىعارمالارى» جارىق كوردى //1998-1990 ج.ج.//, كوپتومدىقتارى باسىلىپ كەلەدى (1995-2017). زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ ءىسى- جەكە جيناق پەن ۇجىمدىق ەڭبەكتەردەن، كىتاپتار مەن بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەردەن ورىن الدى (مىسالى، الاش-وردا. سب. دوكۋمەنتوۆ. سوستاۆ: ن. مارتىنەنكو.- ا، 1992; الاش ميراس. قۇجاتتار جيناعى.-ا، 1993; الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. 1-3 توم. -ا، 2004-2007 ج.ج; الاش اقيىقتارى. قۇراست: ت.جۇرتباي. -ا، 2006; بەس ارىس. ەستەلىك، ماقالالار. -ا، 1992; قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا.-ا، 1997-2000; 2005; الاش قايراتكەرلەرى. كورسەتكىش. – استانا، 2004; «الاش» قوزعالىسى. انىقتامالىق.-ا، 2008;گورود الاش(سبورنيك دوكۋمەنتوۆ).-سەمەي،2010. 366 ستر;ۆوستوچنوە وتدەلەنيە پراۆيتەلستۆا الاشوردى (سبورنيك دوكۋمەنتوۆ). – سەمەي، 2010. 420 ستر; الاشتانۋ ماسەلەلەرى (عىلىمي جيناق). – سەمەي: تانىم، 2010. 420 بەت; الاش تۋى استىندا.تانىمدىق باسىلىم. – استانا: ارمان مەديا، 2013. 198 بەت; حح عاسىرداعى الاشتىڭ اق جولى. – الماتى: ەكونوميكا، 2013. 248 بەت، ت.ت.).
الاش ارىستارىنىڭ قوعامدىق قىزمەتى مەن كەزەڭى، ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى – «قازاقستان جازۋشىلارى: ΧΧ عاسىر» //انىقتامالىق// – (الماتى: انا ءتىلى، 2004. 392 بەت), «ادەبي ءومىر شەجىرەسى» //قۇراست: ءا.نارىمبەتوۆ. الماتى: انا ءتىلى، 2005. 448 بەت; ادەبي ءومىر شەجىرەسى (2007-2012). – الماتى: ان-ارىس،2012. 408 بەت)// اتتى كولەمدى كىتاپتاردان دا كەڭ ورىن الىپ،تاريح پەن تانىم ارنالارىنىڭ سىر-سيپاتتارى اشىلادى.
وتاندىق تاريح پەن ءبىلىم-عىلىم جۇيەسىندە – الاش تاريحى مەن تاعىلىمى، قازاقستانداعى الاپات اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىن سىرلارى، ۇلت تاۋەلسىزدىگىن ارمان-اڭسارلارىنا اينالدىرعان تانىمال تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن كەزەڭى، قوعامدىق قىزمەتى مەن شىعارماشىلىق مۇرالارى: ع.احمەدوۆتىڭ «الاش «الاش» بولعاندا» – 1996, ك. نۇرپەيىسوۆتىڭ «الاش ءھام الاشوردا» – 1995, ت.كاكىشۇلىنىڭ «ماعجان-ساكەن» – 1999, س.قيراباەۆتىڭ «ۇلت تاۋەلسىزدىگى جانە ادەبيەت»-2001, م. قوزىباەۆتىڭ، «اقتاڭداقتار اقيقاتى» – 1992, م. قويگەلديەۆتىڭ «الاش قوزعالىسى» – 1995,ش.ەلەۋكەنوۆتىڭ «ماعجان» – 2008, د. دوسجاننىڭ «اباقتى» – 1992, ر.نۇرعاليدىڭ «اۋەزوۆ جانە الاش» – 1997, ت.جۇرتبايدىڭ «تالقى» – 1997; «ۇرانىم…الاش!» – 2008, ت.قاراتاەۆتىڭ «الاش جانە الاشوردا» – 1990, د.قامزابەكۇلىنىڭ «الاش جانە ادەبيەت» – 2002, ر.تۇرىسبەكتىڭ «جۇسىپبەك» – 1997, «ار ايناسى» – 2000, ا.ىسماقوۆانىڭ «ۆوزۆراششەنيە پلەيادى» – 2002,ح. ورالتايدىڭ «الاش» – 1971, ت.وماربەكوۆتىڭ «زوبالاڭ» – 1994, س.وزبەكۇلىنىڭ «ارىستارى الاشتىڭ» – 1998 ت.ب. ىزدەنىس، ەڭبەكتەرىنەن جان-جاقتى كورىنىس تاپتى. باق جۇيەسى مەن مۇراعات ماتەريالدارى، ەستەلىك-اڭگىمەلەر مەن حات جازبالارى، ت.ت. كەڭ كولەمدە قامتىلدى. زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋگە، تانۋ ىسىنە كەڭ ورىن بەرىلدى.
سونداي-اق «مۇستافا شوقاي» (تاڭدامالى، 2 توم ) 1998; د.قىدىراليەۆتىڭ «مۇستافا شوقاي» – 2007; شاكارىم (ەنتسيكلوپەديا) 2008; شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى (1-6 كىتاپ), – 2006-2008; ع.ەسىمنىڭ «دانىشپان شاكارىم» – 2008; ب.ابدىعازيۇلىنىڭ «شاكارىم» (عۇمىرنامالىق بايان) – 2008; ە.سىدىقوۆتىڭ «شاكارىم جانە الاشوردا». – 2008; «الاش قالاسىنىڭ تاريحى». – 2010; ق.سالعاراۇلىنىڭ «ۇلى قاعانات» – 2008; ا. سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» – 2008; ا. ىسماقوۆانىڭ «الاش ادەبيەتتانۋى» – 2009;د.قامزابەكۇلىنىڭ «الاش جانە ادەبيەت» – 2002; ر.تۇرىسبەكتىڭ «جۇسىپبەك» – 1997; س.ءسۇتجانوۆتىڭ «الاش جانە تۇركى رۋحانياتى» – 2008; ت.جۇرتبايدىڭ «ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى» – 2014, ت.ب. زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە الاش مۇراتى، ونىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇراسى، كوركەمدىك قۇپياسى مەن ەستەتيكالىق مۇراتتار، ۋاقىت پەن كەڭىستىك سىرلارى، تاريح پەن تاعدىر-تالايى، ت.ت. جان-جاقتى تانىلادى. قىسقاسى، ەسكە العان ەڭبەكتەر – تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ وڭدى قىرلارىمەن قاتار، الاش مۇراتىن، مۇراسى مەن ميراسىن تانىپ-تالداۋعا، زەرتتەپ-زەردەلەۋگە باتىل قادامدار جاسايدى.تۇعىرلى تۇلعالاردىڭ ەسىمى مەن ەڭبەكتەرىن ەسكە الادى. ونى كەڭ كولەمدە قاراستىرىپ، تانىپ-تالداپ، زەرتتەپ-زەردەلەۋدىڭ جاڭا باعىتتارىن ايقىندايدى. ال باستى ەڭبەكتەردىڭ قاتارىندا 2004-2008 جىلدارى جارىق كورگەن – «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن» (ون تومدىق) اتاعان ءجون.
الاشتىڭ ارمان-اڭسارىن اسقاقتاتىپ، ماقسات-مۇراتتارى مەن مۇرا-ميراستارىن جيناپ-جاريالاۋدا، زەرتتەپ-زەردەلەۋدە ءارى قالىڭ كوپشىلىككە جۇيەلى جەتكىزۋ مەن ناسيحاتتاۋ ىسىندە – جوو-دا، اتاپ ايتقاندا: قازۇۋ-دە «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعى، ەۇۋ-دە «الاش» ينستيتۋتى، سەمەيدەگى «الاش-سەمەي» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى، ت.ت. ايتارلىقتاي ەڭبەك ەتۋدە. الاش مۇراتىنا، مۇراسى مەن ميراسىنا قاتىستى قۇجات-ماتەريالدار، ءارى الۋان تاقىرىپتاعى جيناق-كىتاپتار مەن عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيالاردىڭ ماقسات-مازمۇنىنان ەلدىك مۇددە، يگىلىكتى ىستەر مەن ىزگىلىكتى قادامدار، جاناشىرلىق پەن جاۋاپكەرشىلىك سىندى سيپاتتار تەرەڭ تانىلادى. اسىلى، الاش مۇراتىن، ارمان-اڭسارلارىن ءومىر-ۋاقىت شىندىقتارىمەن، تاريح تارازىسى تۇرعىسىنان تانىپ-تالداۋدى ماقسات ەتۋىمەن بىرگە قوعامدىق-كەزەڭدىك كورىنىستەردى، مادەني-رۋحاني ارنالاردى كەشەندى سيپاتتا، ۇلتتىق مۇددە اياسىندا ساباقتاستىقتا كورسەتۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ماسەلەلەرىنىڭ قاتارىنا جاتادى. ويتكەنى وسى كەزەڭ تۇسىندا: «…وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس، ەلدىڭ تاۋەلسىز دامۋ جولىنا ءتۇسۋى، الدىڭعى قاتارلى ەلدەرگە تەڭەلۋ، وقۋ-ءبىلىم ۇيرەنۋ، حالىق تۇرمىسىنىڭ اۋىرتپاشىلىقتارىن اشىنا ءسوز ەتۋ بۇكىل ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە اينالدى».
وتىزىنشى جىلدار ويرانى، ناۋبەت پەن زۇلمات زارداپتارى دا ەل ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ، الاپات اشتىققا ۇرىندىردى،قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىردى.
حح عاسىر باسىنداعى اقپان جانە قازان رەۆوليۋتسياسى، ۋاقىتشا ۇكىمەت، بولشەۆيكتەر ارەكەتى ۇلت زيالىلارىنىڭ بىرىگىپ، ازاتتىق پەن بوستاندىق جولىنا تۇسۋگە اسەر ەتتى.باعىتتارىن ايقىنداپ، ۇستانىمدارىن نىعايتتى. ناتيجەسىندە، 1917 جىلدىڭ 21-26 شىلدە مەن 5-13 جەلتوقسانداعى جالپىقازاق سەزدەرى، ونداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىم، جەر ماسەلەسى، حالىق ميليتسياسى، وقۋ، ءدىن، سوت ت.س.س. ماسەلەلەردىڭ قوزعالۋى – الاش تاريحىن، ۇلت زيالىلارىنىڭ تاباندىلىعىن، باستىسى ازات ەل، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى باعىتتارىن تانىتادى. ەسكە تۇسىرسەك، بيىلعى جىلدىڭ ايشىقتى، مەرەيلى تۇسى – الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا – 100 جىل (ورىنبور، 1917, 5-12 جەلتوقسان). باستىسى، بۇل تۇستا – قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ، ۇكىمەتىن قالىپتاستىرۋ ماقسات ەتىلدى. ەل-جەرگە قىراعىلىق تانىتۋ، تاريح پەن ءداستۇر، رۋحانيات ىسىنە ادالدىق پەن جاناشىرلىق باسىم باعىت الدى. ۇلت ازاتتىعى، ءتاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ – باستى باعىت، بەرىك ۇستانىمعا اينالدى. اقيقاتىندا: «قوعامدىق بەلسەندى ارەكەتكە، نەگىزىنەن حح عاسىر باسىندا شىققان بۇل تولقىن 1905 جىلى العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى، 1917 جىلعى اقپان، قازان رەۆوليۋتسيالارى، وكىمەت باسىنا بولشەۆيكتەردىڭ كەلىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى سەكىلدى اسپان جارىلىپ، جەر سىلكىنگەندەي عالامات جارىلىستار تۇسىندا قايرات كورسەتتى. وسى ۇلى اعىستاردىڭ بارشاسى ولاردىڭ جەكە ومىرىنە، قوعامدىق، شىعارماشىلىق تاعدىرىنا ىقپال جاساپ، تەرەڭ ءىز تاستادى».
انىعىندا، ارينە، حح عاسىر باسىنداعى العاشقى شيرەگىندە ءدۇبىرلى ءداۋىر، رەۆوليۋتسيالار تۇسىندا قوعامدىق قۇبىلىستارعا ءۇن قاتۋمەن بىرگە ءبىلىمي-عىلىمي ارنالارعا، مادەنيەت ورىسىنە الاش ارىستارى، قايراتكەر-قالامگەرلەرى سۇبەلى ۇلەس قوستى. اتاپ ايتقاندا، وسى تۇستاعى الاش قايراتكەرلەرى ءھام قالامگەرلەرى اراسىندا – ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.اقباەۆ، ج.ايماۋىتۇلى، م.جۇماباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، د.ادىلەۆ، ا.بايتاسوۆ، ا.ءبايديلدىن، ح.بولعانباەۆ، ع.ءبىرىمجانوۆ، ح.عابباسوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ق.كەمەڭگەروۆ، س.قوجانوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، ت.رىسقۇلوۆ، ە.وماروۆ، م.تىنىشباەۆ، م.شوقاي، ت.ب. ۇلت مۇراتى جولىنا، ازاتتىق يدەياسىنا، دەربەس مەملەكەت قۇرۋ ىسىندە ەرەن ەڭبەك ەتتى. باستىسى، ولار «قارقارالى قۇزىرحاتىن» دايىندادى. الاش قوزعالىسىنا، ۇلتتىق پارتيا قۇرۋعا، ۇكىمەت جاساقتاۋعا قاتىستى. الاش اسكەرىن قۇردى.ناتيجەسىندە، الاشوردانىڭ زاڭ، قاۋلىلارىندا – ەل مەن جەر جايىن، ازاتتىق ءھام بوستاندىق ماسەلەسىن، ازىق-تۇلىك، وقۋ-اعارتۋ، ميليتسيا، ۇلت كەڭەسى، مۋفتيلىك ، حالىق سوتى، اۋىل باسقارماسى، رۋحانيات ءىسىن، ءباسپاسوز بەن ءدىندى، تاريح پەن تانىم توعىسىن، سالىق جۇيەسىن وتكىر كوتەرىپ، كەڭىنەن قوزعادى. وسى رەتتەن كەلگەندە، الاش ارقاۋى – ازاتتىق، بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك مۇراتتارى بولاتىن-دى. الاش ارىستارىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان ءا.بوكەيحانشا ايتساق: «ء…تىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن!» دەگەن بەرىك ۇستانىمى قازىرگى كەزەڭدە دە ۇلتقا ادالدىقتى، جاناشىرلىق پەن جاۋاپكەرشىلىكتى تانىتسا كەرەك.
اسىلى، ءا.بوكەيحان – 1905 جىلعى قوياندى جارمەڭكەسىندە جازىلعان پەتيتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. 1-مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولسا، ا.بايتۇرسىنوۆ الەۋمەتتىك ومىرگە، مادەني-رۋحاني سالالارعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ۇلت باسپاسوزىنە (« ايقاپ»، «قازاق») بەلسەنە ارالاستى. ءبىلىمي-عىلىمي باعىتتاردا ەرەن ەڭبەك ەتىپ، مول مۇرا قالدىردى. ج.اقباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ ءارتۇرلى ماماندىق يەلەرى بولعانمەن، الاش قوزعالىسىنا، ونىڭ ۇكىمەتىن قۇرۋعا ارالاستى. ەلدىك باعىتتا ەڭبەكتەنىپ، بىرقاتار كىتاپتار جازدى. م.شوقاي قايراتكەرلىگى تۇركىستان ماسەلەسىندە كەڭىنەن كورىندى. «جاڭا دۇنيە»، «جاڭا تۇركىستان»، «جاس تۇركىستان» جۋرنالدارىن شىعارىپ، وتارشىلدىقتىڭ سودىرلى سيقىن سىنادى. حالىق ازاتتىعىن قولدادى. ال، ج.ايماۋىتۇلى 1917-1919 جىلدارى الاش پارتياسىنا كىرىپ، سەمەيدە گۋبرەۆكوم مۇشەسى بولادى. وقۋ ءبولىمىن باسقارىپ، «قازاق ءتىلى» گازەتىنە رەداكتور بولادى. الاشوردا مۇشەلەرى قۋعىندالعاندا، «كىشى وكتيابر» اۆتورى – گولوششەكينگە قاستاندىق جاسادى، – دەپ تۇتقىنعا تۇسەدى (1929,20 مامىر). تاعىلعان ايىبى – «1927-28 جىلدارى ادىلەۆ بانداسىمەن استىرتىن بايلانىس جاساپ، قىردا قارۋلى كۇرەس ۇيىمداستىرماق بولدى».
ەسكە تۇسىرسەك، بۇعان دەيىن ج.ايماۋىتۇلى «تورعاي ىسىنە» قاتىستى دا جاۋاپقا تارتىلعان بولاتىن-دى. بۇل تۇستا ا.بايتۇرسىنوۆ ۇسىنىسىمەن «اشتارعا كومەك» كوميسسياسى قۇرىلادى. تورعايداعى اشارشىلىققا سەمەي-كەرەكۋدەن مال جيناپ، تەگىن تاراتىلادى.قولحات الادى. بىراق، ءمورى بولماعان ەدى. 1927 جىلعى قىزىلورداداعى سوتتا سويلەگەن سوزىندە – قازاققا قاتىستى ادەت زاڭىن العا تارتادى. ادامدىق بورىش پەن مۇراتتار توڭىرەگىندە كەڭىنەن ءسوز ەتەدى. جاۋابىنىڭ سوڭىندا: «…ەڭبەگىم سالاۋات! اشتار ءۇشىن مەن-اق قۇربان بولايىن! ەلىمنىڭ زاڭىنا كونەمىن!» دەگەندى ايتادى. «ەلى ءۇشىن كۇيەدى…». ءومىر ساپارى دا قىسقا بولادى. سوڭىندا مول مۇرا، تاعىلىم قالدى. حاكىم اباي ايتقانداي: «ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىردى». قاسىم اقىنداي: «ءوزىم تۋرالى» مۇڭدى دا نازدى، ءماندى دە ءنارلى شىمىر شۋماقتار جازدى. مۇندا ءوزى تۋرالى ءۇمىت تە، ەل جايلى تەبىرەنىس-تولعام دا بار:
شىقپاسا جانىم دەنەمنەن،
نە سالسا تاعدىر كورەم مەن.
ءبىر ءوزىم ءۇشىن ولمەيمىن،
ءبىر عانا سوعان كونەم مەن.
كەۋدەمدە ءازىر جۇرەك بار،
تىلەك بار. سوعان سەنەم مەن.
ارتىمدا قىرۋار ەلىم بار،
ولسە دە دەنەم، مەن ولمەن…
وسى باعىتتى باۋىرلاس ەلدەردە، اسىرەسە قىرعىزستاندا – يشانعالي اراباەۆ، قاسىم تىنىستانوۆ جۇيەلى جالعاستىرىپ، كۇرەسكەرلىك تانىتتى.
وسى جايتتاردى ەسكە العاندا، ءسوز جوق حح عاسىر باسىنداعى ءدۇبىرلى ءداۋىر شەجىرەسى، رەۆوليۋتسيالار شىندىعى – ازاتتىق، بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىنىڭ قازىرگى كەزەڭمەن بايلانىسى ءھام ساباقتاستىعى بارىن انىق اڭعارتادى. ەسكە تۇسىرسەك، 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبوردا جالپىقازاق سەزى ءوتىپ، الاش اۆتونومياسى قۇرىلىپ، ونىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحان بولدى. ۇلت كەڭەسى قۇرامىنا – ح.دوسمۇحامەدوۆ، ح.عابباسوۆ، م.شوقاي، ءا.ەرمەكوۆ، ج.اقباەۆ، و.ءالجانوۆ، ب.قۇلمانوۆ، ب.مامىتوۆ، ت.ب. ەندى. اۆتونوميا ورتالىعى سەمەي قالاسى بولىپ بەلگىلەندى.
وسى تۇستا، ياعني 1917 جىلى تامىزدا – تۇركىستان اۆتونومياسى دا الاش ارقاۋىن، باعىت-ماقساتتارىن قولدادى. ال 1920 جىلى تامىزدا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا قۇرىلدى. 1991 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى كەڭەس وداعى قۇرامىنان شىعىپ، تاۋەلسىزدىك جاريالادى. وسى ورايدا، ارينە 1920 جىلى قۇرىلعان قازاق اسسر-ءى مەن قازىرگى قازاقستاننىڭ نەگىزى بولعان الاش اۆتونومياسى، ونىڭ باستى باعىتتارىن قۇراعان – ازاتتىق پەن بوستاندىق مۇراتتارى بۇگىنگى ۋاقىتتا دا وزەكتى بولعاندىقتان، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ باعىتىنداعى ۇستانىمدارىنان ورتاق ماقسات، تاريحي جالعاستىق پەن ساباقتاستىق بارى بايقالادى. دەمەك، ازاتتىقتى اڭساپ، بوستاندىق جولىن تاڭداپ، تاۋەلسىزدىكتى جان-جۇرەكتەرىمەن قالاعان الاششىل ءھام حالىقشىل قايراتكەرلەر نەگىزىن قالاعان الاش جالپىحالىقتىق پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا – 100 جىل، ازاتتىق يدەياسى مەن بوستاندىق جولىندا ءومىرىن قيعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە – 80 جىل تولۋى ەل تاريحى مەن دامۋ ۇردىستەرىندە ماڭىزى زور.
جيناقتاپ ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ تاريحى، قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى مەن دامۋ جولى – الاش ارقاۋى: ازاتتىق، بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك مۇراتتارىن قۇرادى. قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ ارمان-اڭسارلارىنا اينالدى. بۇل، اسىرەسە ەل-جەرگە يەلىك ەتۋ، تاريح، ءداستۇر، ءدىن، مادەنيەت، رۋحانيات ىسىنە ادالدىق، جاناشىرلىق پەن جاۋاپكەرشىلىك تانىتۋ – 1905 جىلى قارقارالى قۇزىرحاتىندا، 1917 جىلى الاش باعدارلاماسىندا بەرىك ورىن الدى.
الاش قوزعالىسى، الاشوردا ۇكىمەتى، ۇلت قايراتكەرلەرى حاقىندا شەتەلدە، اتاپ ايتقاندا قانداسىمىز م.شوقاي، باشقۇرت زاكي ءۋالي توعان، وزبەك بايمىرزا حايت ت.ب. ازاتتىق اقيقاتىنا قاتىستى ەڭبەكتەر جازدى.
ءوز كەزەگىندە ح.ورالتاي – «الاش – ورتا ازيا تۇركى قازاقتارىنىڭ ۇرانى» اتتى (1973) كىتاپ جازىپ، ازاتتىق مۇراتتارىن كەڭ تۇردە كورسەتتى.
بۇدان بايقالاتىنى، حح ع.ب. الاش مۇراتىنان : ەلدىڭ بۇتىندىگى، جەردىڭ تۇتاستىعى، ءداستۇر، ءدىننىڭ بەرىكتىگى، ءبىلىم-عىلىمنىڭ، تاريح-تانىمنىڭ تەرەڭدىگى، مادەني-رۋحاني ءھام عىلىمي-شىعارماشىلىق قۇبىلىستاردىڭ ساباقتاستىعى، ازىق-تۇلىك ماسەلەسى، ميليتسيا، ۇلت كەڭەسى، ءباسپاسوز مۇراتى، مەملەكەت سالىعى، حالىق سوتى، ت.س.س. ازاتتىق اتريبۋتتارى انىق اڭعارىلادى.
بۇدان باسقا، ەل تاريحىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنداعى قيلى كەزەڭدەر، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كورىنىستەرى، ازاتتىق يدەياسى – الاش ارقاۋىن قۇرايدى.
الاش مۇراتى – ەل تاريحىنىڭ جارقىن بەتتەرىن، قازاق زيالىلارىنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ءھام مادەني مۇراتتارىن، تاريحي جاۋاپكەرشىلىگىن، اقىل-پاراساتقا سۋارىلعان داستۇرلەر جيىنتىعى مەن تاجىريبەلەرىن، ۇلتتىق قوزعالىس پەن جاڭا ۋاقىتتىڭ دامۋ اسپەكتىلەرىن، ۇتىمدى جۇيەسىن قۇرايدى.
الاش ماسەلەسى – قوعامدىق-ساياسي ءھام مادەني-تاريحي تۇرعىدان اسا ءماندى، ءارى قازاق مەملەكەتى تۋرالى ارعى-بەرگى داۋىرلەردەگى ەل مۇراتىن، ازاتتىق ءھام بوستاندىق جولىنا نەگىزدەلگەن ارمان-اڭسارلارىن، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا قاتىستى بەرىك ۇستانىمدارىن تەرەڭ تانىتادى.
الاش ۇستانىمى – ۇلت مۇراتى مەن ءمانىن، دامۋ باعىتتارىن ايقىندايدى.
الاش مۇراسى – اقىل-پاراسات نۇرى، ءبىلىم-عىلىمنىڭ قاينارى، تاريح پەن تانىمنىڭ توعىسى، ءداستۇر مەن ءتاجىريبەنىڭ، دامۋ ۇردىستەرىنىڭ ۇنامدى ۇلگىسى.
الاش مۇراتى مەن اقيقاتى، ازاتتىق پەن تۇتاستىق نەگىزى دە وسى.
اسىلى، الاش جولى ونىڭ ارىستارىنىڭ ءومىرى مەن تاعدىر-تالايىنان دا تەرەڭ تانىلادى. اسىرەسە: «…ولار اقتالىسىمەن ەلىنىڭ جۇرەگىنە قازاعىم، ميللەتىم، ۇلتىم دەگەن سوزدەر قايتا ەگىلگەندەي بولدى. كوپ ۇزاماي ۇلتتىق يدەيا تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى قازاق كوركەم ءسوزىنىڭ باستى تاقىرىبىنا اينالدى. وزدەرىمەن بىرگە قازاقستانىنا ازاتتىق تۋىن جەلبىرەتىپ الا كەلگەن وسى بەس ارىس پا دەپ تە قالامىن». مۇنىڭ ءوزى، سايىپ كەلگەندە ەل-جەر تاريحىنا، ءداستۇر مەن ءدىن، وتان مەن وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا ادالدىقتان تانىلادى. بۇل – الاش جولىنان، ونىڭ قايراتكەرلەرى ومىرىنە دە ءتان. نەگىزى: «وتان دەگەن ۇعىم وسى تىلدەن، سودان كەيىن – جەردەن، سودان كەيىن –ازاماتىنان باستالادى».
ۇلت مۇراتىنىڭ اسىل ارقاۋى، وزەكتى ارناسى – رۋحاني جاڭعىرۋ باعىتتارىنان دا ازاتتىق ءمانى، تاۋەلسىزدىك ءنارى كەڭىنەن كورىنەدى.قر پرەزيدەنتىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى ەل تاريحى مەن ءداستۇرىن، ۇلتتىق بولمىستىڭ تابيعاتىن كەڭ تۇردە كورسەتتى.
انىعىندا، ارينە ەلىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، جاڭا تاريحي كەزەڭدەگى ساياسي رەفورما مەن ەكونوميكالىق دامۋ ۇردىستەرىن، باسىم باعىتتارىن قۇرايدى. بۇل باعىتتاردىڭ قاتارىنا، ءسوز جوق «مادەني مۇرا» مەن «حالىق – تاريح تولقىنىندا» سىندى باعدارلامالار جۇيەسىن جاتقىزار ەدىك. قازاقستان اۋماعىندا ىرگەلى ىزدەنىستەر، ەرەن ەڭبەكتەر اتقارىلدى. الىس-جاقىن ەلدەردىڭ مۇراعاتتارىنان ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى قۇجاتتار جيىنتىعى جيناقتالدى.تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن نىساندار جاڭعىرتىلدى. ۇلتتىق مۇراتتار ايقىندالدى. وزىق داستۇرلەر ۇلىقتالدى. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋعا، باسەكەلىك قابىلەتتى ارتتىرۋعا كەڭ ءورىس اشىلدى. قازاقستاننىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋىنا ماڭىز بەرىلدى. رۋحاني جاڭعىرۋ – ەل دامۋىنىڭ وزەگىنە اينالدى. باستىسى، ارينە ۇلت دامۋى، تابىستى بولۋى تابيعي بايلىقپەن ەمەس، ادامداردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمەن ايقىندالاتىنى، مادەني اشىقتىق، جارقىن قاسيەتتەرىمەن باعالاناتىنى باسىم باعىت الادى. ۇلتتىق-رۋحاني تامىردان ءنار الۋ قاجەتتىلىگى، جاڭعىرۋدىڭ نەگىزگى ولشەمى – ۇلتتىق كودتى ساقتاۋ، وعان ادالدىق تانىتۋ، ەرەن ەڭبەك ەتۋ كەرەكتىگى دە انىق ايتىلادى. ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋى مەن كوكجيەگىن كەڭەيتۋ – بولمىسىمىزدىڭ باستى شارتى، دەربەس دامۋ ءۇردىسى ەكەندىگى جۇيەلى دە كەلىستى كورسەتىلەدى. سانانىڭ اشىقتىعى ارقىلى زەردەنىڭ باسىم باعىتتارى ايقىندالىپ، وزىق جەتىستىك پەن تاجىريبەلەر تاعىلىمى – تابىسقا جەتۋدىڭ جولى، كەڭ ءورىسى ەكەندىگى دامىعان ەلدەر كورسەتكىشىمەن، ۇنامدى ۇردىستەرمەن ساباقتاستىقتا ءسوز ەتىلەدى.
بۇدان بايقالاتىنى، ەلىمىز ءجۇرىپ وتكەن جول – ازاتتىق پەن تاتۋلىقتىڭ نەگىزى. ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ التىن ارقاۋى، اسىل وزەگى دە وسىعان كەلىپ سايادى.
الاش جولىنىڭ ءبىر قىرى، سىرلى سيپاتتارىنىڭ نەگىزى دە وسى. قازاقستان تاريحناماسىنىڭ ءبۇتىن بولمىسى، دامۋ ءۇردىسى دە وسىدان تەرەڭ تانىلادى.
راقىمجان تۇرىسبەك،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور
استانا
