ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىنگى كەڭەستىك زاماندا ادەبي-عىلىمي ورتادا ابايدىڭ سۇيىكتى ۇلى، دارىندى اقىن-جازۋشى، شەبەر اۋدارماشى، الاشتىڭ ارداگەر اسىل ازاماتى تۋراعۇل قۇنانباەۆ تۋرالى اشىق ايتىلماي كەلدى. وعان باستى ءبىر سەبەپ، ونىڭ تەك الەۋمەتتىك شىعۋ تەگى جاعىنان اتاقتى باي-فەودالدىڭ تۇقىمىنان تارايتىندىعى عانا ەمەس، ايگىلى الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىستى ەكەندىگى بولدى. سول سياقتى تۋراعۇل ابايۇلىنىڭ ستاليندىك اياۋسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسۋى دە، تىكەلەي وسى الاش قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتارمەن اراداعى ۇلكەن دوستىق قارىم-قاتىناسقا بايلانىستى تۋىنداعان ەدى.
ءاليحاننىڭ اقىلى بويىنشا سوناۋ 1905 جىلى تۋراعۇل مەن كاكىتاي قۇنانباي بالالارى جيناستىرعان ابايدىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى اراعا ءتورت جىل سالىپ بارىپ پەتوربورداعى ي.بوراگانسكي باسپاسىنان شىققانى ءمالىم. سونداي-اق ۇلى اقىن ومىردەن وتكەندە العاش ازاناماسىن جازىپ، باسپاسوزدە جاريالاعان دا وسى ءا.بوكەيحانوۆ ەدى.
بۇگىندە زەرتتەۋشىلەر اباي مەن ءاليحان اراسىنداعى رۋحاني بايلانىسقا قوسا، ولاردىڭ اراسىندا: «نۇرمۇحامەد 1901 جىلى الپىس ءبىر جاسىندا وپات بولعان. جەلتاۋداعى بوكەيحانوۆتار زيراتىنا جەرلەنگەن. نۇرمۇحامەدتىڭ ايەلى توبىقتى ماماي باتىردان تارايتىن دۋلات باتىردىڭ قىزى بەكجان حانىم. ەل اراسىنداعى اتى – بەجەكەم. دۋلاتتىڭ ەكىنشى قىزى – بوتانتاي قۇدايبەردى ايەلى، قۇنانباي كەلىنى» [1] دەگەندەي تۋىسقاندىق قاتىناس تا بولعانىن ايتادى. قىسقاسى، اباي بالالارى، جالپى اعا سۇلتان قۇنانباي ۇرپاقتارىنىڭ ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىمەن ارادا وسىنداي تۋىسقاندىق ءارى رۋحاني بايلانىستار بولعان. ماسەلەن، ول تۋرالى ءا.بوكەيحانوۆ «كاكىتاي» اتتى ماقالاسىندا «1908 جىلى سەمەيدە اباقتى بورىشىمدى كۇتىپ جۇرگەنىمدە شاكارىم، كاكىتاي، تۋراعۇل ىزدەپ كەلىپ، ءبىراز كۇن كوڭىل كوتەرىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ەدىك» [2] دەپ ايتاتىنى بار. سونىمەن بىرگە مۇندا مەدەۋ، وماربەك، حاسەن، قاراجان ءتارىزدى ەلگە تانىمال ازاماتتاردىڭ اتتارى اتالۋىنا قاراعاندا، الەكەڭنىڭ اباي اۋىلى ادامدارىمەن دە جاقسى تانىستىعى بايقالادى. كەيىندە ولاردىڭ ىشىندەگى ورازبايدىڭ مەدەۋى، قاراجان ۇكىباەۆ دەگەن اتاقتى بايلار الاشوردا ۇكىمەتىنە كورسەتكەن كومەگى ءۇشىن جەرگىلىكتى گپۋ-ءدىڭ ۇكىمىمەن «حالىق جاۋى» بولىپ ايىپتالىپ، اتىلىپ كەتتى.
الاش قايراتكەرلەرى 1916 جىلدىڭ 25 ماۋسىمىنداعى اق پاتشانىڭ مايدانداعى تىل جۇمىستارىنا قازاقتان سولدات الۋ جونىندەگى جارلىعىنا بۇقارا حالىق قارسى شىعىپ، بوسقا قىرىلىپ قالماسىن دەپ قاتتى الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى. وسىعان وراي ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ ۇشەۋى «قازاق» گازەتىندەگى «الاشتىڭ ازاماتىنا» ماقالاسىندا «قازاق شىن قارسىلىق قىلاتىن بولسا، ەل-ەلگە وترياد شىعادى، وترياد شىقسا، باس پەن مالعا الەگى بىردەي ءتيىپ، ەلدىڭ ىرگەسى بۇزىلادى» دەگەندى ايتىپ، ەلدى بەيبىت كەلىسىمگە ۇگىتتەيدى. شىنىندا سولاي بولدى دا. مىسالى، اكادەميك ماناش قوزىباەۆ «ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنايا ۆوينا 1916 گ. ۆ كازاحستانە: كونتسەپتۋالنىە پروبلەمى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە: «فەنومەن 1916 گ. حاراكتەريزۋەتسيا وبوسترەنيەم ناتسيونالنوگو ۆوپروسا. ۆ پەريود وسۆوبوديتەلنوي ۆوينى 1916 گ. ۆوزنيكلا وپاسنوست پوگولوۆنوگو يسترەبلەنيا كازاحسكوگو نارودا. ۆنوۆ يستوريا، كاك ۆ پەريود بوربى س دجۋنگارامي، پوستاۆيلا ۆوپروس: بىت يلي نە بىت كازاحسكومۋ نارودۋ، ۆوپروس و ۆىجيۆاني ناتسي. ۆ كاراتەلنىح ەكسپەديتسياح پو ۋنيچتوجەنيۋ كورەننوگو ناسەلەنيا ۋچاستۆوۆالي ارمەيسكيە چاستي، كازاچەستۆو. تاك، دليا پوداۆلەنيا تۋرگايسكوگو وچاگا ۆوسستانيا بىلا سنارياجەنا تسەلايا كاراتەلنايا ەكسپەديتسيا گەنەرالا لاۆرەنتەۆا ۆ سوستاۆە كۋستانايسكوگو وتريادا پود كوماندوۆانيەم پودپولكوۆنيكا كيسلوۆا، اكتيۋبينسكوگو وتريادا (پودپولكوۆنيك كلوپوۆ), تۋرگايسكوگو وتريادا (پودپولكوۆنيك كوتومين), يرگيزسكوگو وتريادا، وترياد ەساۋلا شەپيحينا، ۆوورۋجەننوگو 14 ورۋديامي ي 17 پۋلەمەتامي. 13 نويابريا 1916 گ. بىلي دوپولنيتەلنو وتپراۆلەنى ۆ رايون بوەۆىح دەيستۆي چاستي 95-گو پولكا يز كازاني، 92-گو پولكا يز پەرمي، 2 روتى 104 ي 238 زاپاسنىح پولكوۆ يز ورەنبۋرگا. گەنەرال دوبرىنين پروسيل گەنەرالسكي شتاب سنابديت ەكسپەديتسيوننىي كورپۋس گەنەرالا لاۆرەنتەۆا نە مەنەە 10-يۋ گرۋزوۆىمي اۆتوماشينامي، ترەميا ستانتسيامي تەلەگرافا، 2 يلي 3 اەروپلانامي.
دليا پوداۆلەنيا ۆوسستانيا ۆ سەميرەچە، بىلو ناپراۆلەنو 35 روت ۆ 8750 شتىكوۆ، 24 سوتن ۆ 3900 سابەل، 16 ورۋدي ي 47 پۋلەمەتوۆ. پروتيۆ ۆوسستاۆشيح ۆ اكمولينسكوي ي سەميپالاتينسكوي وبلاستياح بىلو ناپراۆلەنو 12 كاۆالەريسكيح سوتەن، 11 ۋسيلەننىح پەحوتنىح روت ۆو گلاۆە س گەنەرالوم ياگودكينىم» [3] دەيدى. وسىلايشا وتارلىق ەزگىگە قارسى كۇرەستىڭ سوڭى ۇلكەن قانتوگىستەرگە بارىپ ۇلاسقان بولاتىن.
ۇلت تاعدىرى تارازىعا تۇسكەن وسىنداي قىسىل-تاياڭ ۋاقىتتا تۋراعۇل ابايۇلى الاش قايراتكەرلەرىن بەلسەنە قولداپ شىعادى. ەلدىڭ يگى جاقسىلارىن مايدانعا سولدات بەرۋگە ۇندەپ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەدى. 1916 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىندا سەمەي ۋەزىنە قاراستى شىڭعىس، شاعان، مۇقىر، قىزىلادىر، بەگەن، سەمەيتاۋ، بۇعىلى ءتارىزدى 7 بولىس ەلدىڭ اقساقالدارى سەمەي قالاسىندا باس قوسىپ جيىن وتكىزەدى. وندا سول ۋاقتاعى قازاقتان سوعىس مايدانىنا كىسى جىبەرۋ جايى اڭگىمە بولادى. مىنە، وسى ماجىلىسكە تۋراعۇل ابايۇلى قۇنانباەۆ توراعالىق ەتىپ، حاتشىلىق مىندەتىن سىدىق دۇيسەنبين [4] ورىندايدى. ماجىلىستەگىلەر تەگىس پاتشا جارلىعىنا ەلدىڭ قارسىلىعى جوقتىعىن جاريا ەتەدى. ول كەزدە شىڭعىس بولىسىن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ دوسى كاكىتايدىڭ بالاسى ءبىلال قۇنانباەۆ باسقارسا، ال ونىڭ كانديداتى جانە حالىق سوتى بولىپ تۋراعۇل قۇنانباەۆ [5] قىزمەت اتقارعان ەدى. ءوز كەزەگىندە سەمەي گۋبەرناتورىنان قارقارالى ۋەزى بولىستارىنىڭ ءبىر توپ يگى جاقسىلارى دا، ياعني، بەرىكقارادان: ىبىراي اقپاي بالاسى، قۇسايىنحان سىرلىباي بالاسى; توقىراۋىننان: سماحان بوكەيحان; بالقاشتان: نارمامبەت ورمانبەت بالاسى; ەدىرەيدەن: كامال جايساق بالاسى; اقشاتاۋدان: امانتاي ادامباي بالاسى، عايسا توقتاربەك بالاسى; شۇبارتاۋدان عايساعۇل مىڭاياق بالاسى ءhام قوتانبۇلاقتان قۇسايىن بيجان بالاسى [6] اسكەرلىك ماسەلەسىنە بايلانىستى توتەنشە سەز وتكىزۋگە رۇقسات سۇراپ ءوتىنىش بىلدىرگەن.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تىل جۇمىستارىنا الىنعان قازاقتار قارۋ ۇستاپ، سوعىس ونەرىن ۇيرەنىپ قايتتى. ءتىپتى، ولاردىڭ اراسىندا نۇعىمان ساربوپەۇلى، سابىر سارىعوجين، مولدانياز بەگىموۆ، حاميت توقتامىشەۆ ءتارىزدى شتابس-كاپيتان شەنىندەگى اسكەري اتاق-لاۋازىمدارعا يە بولعاندار دا از بولمادى. بۇل اسكەري قازاقتار كەيىندە الاشوردا اسكەرىنىڭ نەگىزىن قۇرادى. ازامات سوعىسى جىلدارىندا وسى جاۋىنگەر قازاقتار ەلدى تالاي قانتوگىستەردەن قورعاپ قالدى.
سونداي-اق تۋراعۇل ابايۇلى 1917 جىلعى اقپان جانە قازان توڭكەرىستەرى كەزىندە دە الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى ىستەردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەدى. بۇل نەگىزىنەن بۇكىل بيلىك رەسەيدە ۋاقىتشا ۇكىمەتكە ءتيىپ، ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە دەپۋتات سايلاۋ ماسەلەسى قىزۋ كوتەرىلىپ جاتقان ۋاقىت ەدى. وسىعان بايلانىستى ءا.بوكەيحانوۆ باستاعان ۇلت زيالىلارى جەر-جەردە وبلىستىق قازاق سەزدەرىن وتكىزىپ، وندا بولاشاق قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ، زەمستۆولىق باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ، بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جيىنىنا دەپۋتاتتار سايلاۋ، جالپى قازاق سەزدەرىن شاقىرۋ ءتارىزدى ت.ب. شەشىمدەر قابىلدانىپ جاتقان بولاتىن. ماسەلەن، 1917 جىلدىڭ 27 ءساۋىرى مەن 7 مامىرى ارالىعىندا وتكەن سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزىندە دە وسىنداي ومىرلىك ماڭىزى زور ماسەلەلەر قارالىپ، جاڭادان وبلىستىق قازاق كوميتەتىنە مۇشەلىككە جاقىپ اقباەۆ، رايىمجان مارسەكوۆ، حالەل عابباسوۆ، مۇقىش بوشتاەۆ، بياحمەت سارسەنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، احمەتجان قوزىباعاروۆ، ەرلى-زايىپتى نۇرعالي جانە ءنازيپا قۇلجانوۆتار، يمانبەك تاراباەۆ، دالەل سارسەنوۆ، ءانيار مولداباەۆ، مۇستاقىم مالدىباەۆ، ءماننان تۇرعانباەۆ، تۋراعۇل يبراگيموۆ، بوشتاەۆ، ساتىلعان ساباتاەۆ، ىدىرىس ورازالين، ا.ابىلايحانوۆ، ولارعا كانديداتتىققا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، قۇرمان ەسەنعۇلوۆ، شىنجى كەرەيباەۆ، كارىم دۇيسەباەۆ، م.مولداباەۆ، جاناي بايروۆ، دانيال ىسقاقوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ، ج.قياقوۆ، ابدىكارىموۆ، تەكسەرۋ كوميسسياسىنا مۇشەلىككە قۇرمانباي مۇزدىباەۆ، مۇقان توقتاباەۆ، ءابدىراحمان ءجۇسىپوۆ (يۋسۋپوۆ) [7] سايلانادى.
ال ەندى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1917 جىلعى «قازاق» گازەتىندەگى «قازاق دەپۋتاتتارى» ماقالاسىندا بۇكىلرەسەيلىك ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە دەپۋتاتتىققا 43 ادامنىڭ، سونىڭ ىشىندە سەمەي وبلىسىنان مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جاقىپ اقباەۆ، حالەل عابباسوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ، بياحمەت سارسەنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، احمەتجان قوزىباعاروۆ، ساتىلعان ساباتاەۆ، تۋراعۇل قۇنانباەۆ [8] كانديداتۋراسى ۇسىنىلعانى تۋرالى ايتىلادى.
1917 جىلدىڭ كۇزىندە سەمەيدە العاش الاش پارتياسىنىڭ وبلىستىق كوميتەتى قۇرىلعان كەزدە تۋراعۇل ابايۇلى وعان مۇشە بولىپ ەنەدى. ول ءاليحان بوكەيحانوۆ، حالەل عابباسوۆتارمەن بىرگە سەمەي وبلىسىنىڭ ۋەزدەرى مەن اۋىلدارىندا اتالمىش پارتيانىڭ باستاۋىش ۇيىمدارىن قۇرىسۋعا، سونداي-اق وبلىستىق جانە جالپى قازاق سەزدەرى جۇمىستارىنا، ەل ومىرىندەگى تاعى باسقاداي قوعامدىق-ساياسي ىستەرگە قىزۋ اتسالىسادى.
وسى كەزەڭدە سەمەي ۋەزدىك جانە وبلىستىق زەمستۆو جيىندارى دەپۋتاتتارىن سايلاۋ ناۋقانى قالا تۇرعىندارى، سونىڭ ىشىندە قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ جاپپاي قاتىسۋىمەن شيەلەنىستى ءارى تارتىستى وتەدى. ءبىر ەسەپتەن ونىڭ سولاي بولاتىن دا ءجونى بار ەدى. ياعني، بۇل نەگىزىنەن سەمەيدە ءتۇرلى ساياسي كۇشتەر بيلىككە تالاسقان كەز بولاتىن. الاش قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ ەلدەگى بيلىك تىزگىنىنەن ايىرىلىپ قالمايىق دەگەن ۇندەۋىنە وراي قازاق وقىعاندارى بىلەك سىبانا ارالاسادى. سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسى باسقارماسىنىڭ توراعالىعىنا احمەتجان قوزىباعاروۆ تاعايىندالىپ، سەمەي وبلىستىق زەمستۆوسىن رايىمجان مارسەكوۆ باسقارادى.
جالپى زەمستۆولىق باسقارمالار قاراپايىم حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق، ونەركاسىپ جانە شارۋاشىلىق-قارجى ماسەلەلەرىمەن قاتار سوت، ميليتسيا قۇرۋ ىسىمەن دە اينالىسقان جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگانى بولدى. 1917 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا وتكەن سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسىنىڭ ءبىرىنشى توتەنشە جيىنىندا وبلىستىق زەمستۆوعا تۋراعۇل قۇنانباەۆ، بياحمەت سارسەنوۆ، كونستانتين پاۆلوۆيچ لياشكەۆيچ، ءانيار مولداباەۆ، يمام الىمبەكوۆ، قۇرمان ەسەنعۇلوۆ، ميحايل ستەپانوۆيچ پروسكوۆ دەپۋتات بولىپ، ال دەپۋتاتتىققا كانديدات رەتىندە ەرمۇحامەت ايمۇحامەتوۆ، قۇرمانباي مۇزدىباەۆ، مۇحامەدجان مۇحامەدۋاليەۆ، تولىمحان وتەپوۆ، يمانبازار قازانعاپوۆ، دميتري سەمەنوۆيچ شاحۆورستوۆ [9] سايلانادى. جانە دە ول وسى جيىندا زەمستۆولىق بانك پەن ۋاقىتشا قۇرىلعان ۋەزدىك قازاق سوتىنا مۇشە بولىپ ەنەدى. ءسويتىپ، تۋراعۇل ابايۇلى الاش يدەياسىنىڭ سەمەيدەگى بەلسەندى جاقتاستارىنىڭ بىرىنە اينالادى.
رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسىنا دەپۋتاتتىققا سايلانعان عۇلاما اقىن شاكەرىم قۇدايبەرديەۆ تە ءوز زامانداستارى، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى كوكباي جاناتاەۆ، يمانبازار قازانعاپوۆتار سەكىلدى ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى ىستەردەن شەت قالمايدى. ماسەلەن، سەمەي وبلىستىق زەمستۆوسىنىڭ ءبىرىنشى توتەنشە جيىنىندا وبلىستىق سوتتىڭ توراعاسى بولىپ مۇقىش بوشتاەۆ، ال ونىڭ ورىنباسارلىعىنا يمانبەك تاراباەۆ، مۇشەلىگىنە شاكارىم قۇدايبەرديەۆ پەن سماحان بوكەيحانوۆ [10] سايلانىپ، بەكيدى.
1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان كۇندەرى ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنە تۋراعۇل ابايۇلى دەلەگات بولىپ قاتىسىپ، وندا الاشوردا باسشىلارى تاراپىنان باقىتكەرەي قۇلمانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن بىرگە تۇركىستان قازاقتارىن الاش اۆتونومياسىنا قوسۋ جايىن سويلەسۋگە تاعايىندالادى. مۇنىڭ ساياسي ءمانىسىن «الاشوردا» باستىعى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ءمينيسترى مۇستافا شوقاەۆ: «الاش وردا سىرداريا قازاقتارىنا مىناداي تەلەگرام بەردى: ەكىنشى جالپى قازاق-قىرعىز سەزى بۇكىل الاش بالاسىن بىرىكتىرىپ ءوز الدىنا اۆتونوميا ەتۋگە قاۋلى قىلدى. بۇل تۋرالى تۇركىستان قازاعىمەن كەلىسۋ ءۇشىن الاش ورداسى 5-ءىنشى عينۋاردا تۇركىستان شاhارىنا سىرداريا وبلىسىنىڭ سەزىن شاقىرادى. سەزگە بولىس باسى ءبىر وكىل كەلسىن. مۇستافا ءhام جولداستارى بۇل سەزدى 10-ىنشى عينۋارعا شاقىرعان ەدى. ونى وزگەرتىپ، 5-ىندە بولسىن دەلىندى. باقىتكەرەي قۇلمانوۆتى، ميرياكۋب دۋلاتوۆتى ءhام تۇراعۇل قۇنانباەۆتى جىبەرەدى. ۋاقىت شۇعىل، ماسەلە زور بولعاندىقتان شاقىرىلعان وكىلدەر سەزگە ايتىلعان كۇننەن قالماي كەلۋلەرى كەرەك.
بۇل سەزگە بولىس باسى ءبىر كىسىنىڭ ۇستىنە مىنا كىسىلەر ارنالىپ شاقىرىلادى: بايسىن اقساقال كولدەي ۇلى، يسۋفبەك باسىعارا ۇلى، يبراhيم قاسىم ۇلى، يمانبەردى اقساقال، سابىرقۇل اللابەرگەنوۆ، ماۋلەنقۇل بايزاقوۆ، الدياربەك راحىمقۇلوۆ، ءازىمحان كەنەسارين، مۇحامەدجان تىنىشباي ۇلى، ەرعالي قاسىم ۇلى، المۇحامەد كوتىبار ۇلى، سانجار اسفەندياروۆ، قوڭىرقوجا قوجابەكوۆ، سەرىكباي اقاەۆ، عابدالراحمان بەك ورازاەۆ، سەيىتجاپار بايسەيىت ۇلى، قوجا احمەت ءhام احمەت ورازاي بالالارى، سادىق وتەگەنوۆ، زۇلقىرناي سەيدالين، الدابەك مانگەلدين، مۇستافا شوقاەۆ، اۋەز دوسبول ۇلى، قالجان قوڭىراتباي ۇلى، ءتاشىم ايپەن ۇلى» [11] دەپ تۇسىندىرەدى. ال «قازاق» گازەتىنىڭ كەزەكتى ءبىر سانىندا ولاردىڭ جەلتوقسان ايى سوڭىندا ورىنبوردان تۇركىستان شاhارىندا بولاتىن سىرداريا قازاقتارىنىڭ وبلىستىق سەزىنە شۇعىل اتتانىپ كەتكەنى تۋرالى حابارلانعان.
تۋراعۇل ابايۇلى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ومىرىندەگى بۇدان باسقا دا ساياسي ماڭىزى زور ىستەرگە ۇنەمى ارالاسىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى - الاش اتتى اسكەرىنە قاتىستى ايعاقتار. بۇرىنعى وبلىستىق، بۇگىنگى سەمەي قالالىق جاڭا تاريحي قۇجاتتاما ورتالىعىنداعى «سپيسوك ورگانيزاتوروۆ الاشسكوگو كوننوگو پارتيزانسكوگو پولكا، ۋچاستنيكوۆ ورگانيزاتسي پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ 1918 گودا پراۆيتەلستۆا ۆوستوچنوي الاش-وردى» [12] دەگەن رەسمي قۇجاتتا ونىڭ ەسىمى ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان قىرىققا جۋىق اداممەن بىرگە اتالادى.
1918 جىلدىڭ جازىندا التاي گۋبەرنياسى باعىتىندا قىزىلدارعا قارسى بولعان قاندى شايقاستارعا الاش اتتى اسكەرى پولكىنىڭ قۇرامىندا حالەل عابباسوۆ، بياحمەت سارسەنوۆ، قاراجان ۇكىباەۆ، توقار بەگىمبەتوۆ، عابدوللا قوسكەەۆتارمەن بىرگە تۋراعۇل قۇنانباەۆ تا [13] قاتىسىپ، سەمەيدە بولشەۆيكتەر قولىنان قاپىدا وققا ۇشقان الاش ميليتسياسىنىڭ تۇڭعىش كومانديرى قازى نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ كەگىن قايتارادى.
وكىنىشكە وراي تۋراعۇلدىڭ وسى الاش اسكەرىنە قاتىسى كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىنگى كەزەڭدە ءتۇرلى ايىپتاۋلارعا نەگىز بولعان. 1920 جىلى سەمەي گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنە شاعان بولىسىنان الدەكىمدەر ت.قۇنانباەۆ تۋرالى:
«كاك تولكو ناچالوس رەۆوليۋتسيا ۋ ناس ۆ روسسيي مى دەلاليس ۆو ۆراجدە س نيجەسلەدۋيۋششيمي ليتسامي - كيرگيزى چاگانسكوي ۆولوستي: 1) بەيسەنباي ەرجيگيتوۆ، 2) تۋراگۋل ي مەكايل يبراگيموۆى، 3) بيليال كۋنانباەۆ، 4) وميرتاي اكبەردين، 5) راكىمجان ماكىشەۆ، 6) سۋلەيمەن دجيرەنچين، 7) اۋباكير وسپانوۆ، 8) نۋرپەيس اكىلپەيسوۆ، 9) ساتىبالدى اللابەردىنوۆ، 10) تلەۋگابىل ورمانوۆ. ۆىشە نازۆاننىە كيرگيزى، ۆسە 10 چەلوۆەك پري بەلىح سلۋجيلي نا ۆولاستنىح دولجنوستياح ي ستراشنو سوچۋۆستۆوۆالي بەلىم، تاك چتو ۆ پروشلوم گودۋ وتبيرالي بەدنياكوۆ، روگاتىي سكوت ي ۆەرحوۆىح لوشادەي، بەسپلاتنو جەرتۆوۆالي بەلىم.
كرومە توگو يز چيسلا ەتيح 10 چەلوۆەك تۋراگۋل يبراگيموۆ ي تلەۋگابىل ورمانوۆ س كيرگيزسكيمي ۆويسكامي دولگو بىلي نا ستانتسي رۋبتسوۆسكە ي دراليس س كراسنىمي... تەپەر جە ۆىشەۋكازاننىە كيرگيزى زابراليس س ليسيم حۆوستوم ۆ سوۆەتسكۋيۋ ۆلاست ي سەيچاس يح ۆىبرالي وپيات دولجنوستنىمي ليتسامي ۆ چينگيزسكۋيۋ ۆولوست، پرەدستاۆيتەليامي ۆولوستنوگو رەۆكوما ي پومششنيكامي، تاك كاك كرومە ناشيح رودستۆەننيكوۆ پوچتي ۆسە كيرگيزى چينگيزسكوي ي چاگانسكوي ۆولوستي سوچۋۆستۆۋيۋت بەلىم، داجە نەكوتورىە سلۋجات ۆ گۋبرەۆكومە. تەپەر جە ۆىشەنازۆاننىە ليتسا ستارايۋتسيا ناس وبوبرات ي لوجنو وبۆينيت. پو ەتومۋ ۆ ۆيدۋ ۆىشەيزلوجەننوگو وبستوياتەلستۆو مى پوكورنەيشە ي ۋسەردنەيشە پروسيم وتسترانيت حوتيا بى ۆىشەنازۆاننىح كيرگيز وت دولجنوستي، ا نا مەستە يح نازناچيت بولەە بلاگونادەجنىح ليۋدەي...»، [14] - دەپ ارىزدانعان.
سول سياقتى «ستەپنايا پراۆدا» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا بەلگىسىز بىرەۋدىڭ اتىنان جولدانعان تاعى ءبىر مىناداي دومالاق ارىزدا:
«توۆاريششۋ رەداكتورۋ!
پروسيم پومەستيت ۆ گازەتە «ستەپنايا پراۆدا» سلەدۋيۋششەە:
ۆ ستاتە «ستەپنايا پراۆدا» وت 13 مايا №101 وپۋبليكوۆان سپيسوك ك ۆىبورام ۆ سوۆەتى، گۋبەرنسكوي يزبيراتەلنوي كوميسسي، چلەنوم ەتوي كوميسسي سوستويت گابباسوۆ حاليل (مەستنىي الاشسكي كۋلاچەك), دەياتەلنوست گابباسوۆا پري ۆلاستي كولچاكا بىلا تاكوۆا:
گابباسوۆ حاليل س پروچيمي سۆويمي سوسلۋجيۆتسامي س ناچالا 1918 گودا بىل پوموششنيكوم گلاۆنوكوماندۋيۋششەگو ي ورگانيزاتوروم الاشسكوگو كيرگيزسكوگو دوبروۆولچەسكوگو بەلوگۆاردەيسكوگو كوننوگو پولكا، كاك بىلو وپۋبليكوۆانو ۆ گازەتە «سارى اركا» وت 18 مايا 1918 گ. №45. ەتوت جە گابباسوۆ ۋچاستۆوۆال سو سۆوەي كيرگيزسكوي بەلوگۆاردەيسكوي دوبروۆولچەسكوي باندوي ي سەميرەچەنسكوي ي رۋبتسوۆسكوي فرونتاح، پروتيۆ كر. ارمي.
گابباسوۆۋ حاليلۋ ۆ گازەتە «سارى اركا» №43, 44, 45 ي 83 سوۆمەستنو س ەگو سوۋچاستنيكامي پولكوۆنيكوم كاراەۆىم بىلا ۆىراجەنا بلاگودارنوست زا دوبلەستنىە ۋسپەحي نا فرونتاح پروتيۆ كر. ارمي، ا تاك جە زا دەياتەلنوست ۆ تىلۋ پو ۆىلوۆليۆانيۋ بولشەۆيكا، يزبيۆايا ي ناسيلۋيا ي پرەداۆال نا ۆوەننو-پولەۆومۋ سۋدۋ. ۆ چەست ەگو گابباسوۆا پوبەدى نا فرونتاح ۆ گورودسكوم سادۋ بىل ۋستروەن وبەد، پرەجدە چەم پوەحات نا فرونت. گابباسوۆۋ ي ەگو سوۋچاستنيكام (بىلا دانو) دۋحوۆنىە موليتۆى دابى پوبەديت كر. ارميۋ» - دەپ جازىپ، اق باندىنى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ قاراجان ۇكىباەۆ، بياحمەت سارسەنوۆ، حالەل عابباسوۆ، يكە ءادىلوۆ، ءماننان تۇرعانباەۆ، مۇستاقىم مالدىباەۆ، يمام الىمبەكوۆ، احمەتجان قوزىباعاروۆ، رايىمجان مارسەكوۆ، ءانيار مولداباەۆ، يمانبەك تاراباەۆ، تاستانبەكوۆ، امزە تورايعىروۆ، سماعۇل ءادىلوۆ، جۇمجۇما ۇكىباەۆ، قۇلسۇلەيمەن جيرەنشين (ستارشىن، بۇرىنعى 7 اۋىل، شاعان بولىسى), نىعمەت ۇيسىمباەۆ، كارىم دۇيسەمبين، امزە ناريمجانوۆ [15] ەكەنىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى.
الاشوردا ۇكىمەتى ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقانىمەن، الايدا وسى جىلدارى الاش قايراتكەرلەرى ەل باسقارۋ ىسىندە نەمەسە وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت، شارۋاشىلىق سالالارىندا بولماسىن وزدەرىنىڭ قىزمەتىن توقتاتپادى. 1920-1922 جىلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن حالەل عابباسوۆ سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىندە، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ گۋبەرنيالىق سوتتا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى. ال تۋراعۇل ابايۇلى شىڭعىس بولىسىندا حالىق سوتى بولىپ ىستەدى. ماسەلەن، 1919 جىلى شىڭعىس ەلىنىڭ بولىسى ءبىلال قۇنانباەۆتىڭ سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنا ۇسىنعان ءبىر توپ اۋىلدىق حالىق سوتتارى تۋرالى تىزىمىندە اباي بالالارى تۋراعۇل، مەكايىل، ىزكايىل قۇنانباەۆتارمەن قاتار شاكارىم قۇدايبەرديەۆ جايىندا «پريسياجنىي زاسەداتەل، شاكاريم حۋدايبەردين، 62 لەت، گراموتنىي، № 2 اۋل» [16] - دەپ بەرىلگەن.
الاش قايراتكەرلەرىنە كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان كەشىرىم جاسالعانىمەن، بىراق تا بۇل ۋاقىتشا ەلدى الداۋ بولدى. 1922 جىلى سەمەيدە ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تۇتقىنعا الىنعاندا، تۋراعۋل دا [17] تۇرمەگە جابىلىپ، ءتورت ايداي وتىرىپ شىعادى. ول تۋرالى گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا: “...اكەم 1921-1922 جىلدارى سەمەي گۋبسوتىندا جۇمىس ىستەدى دە، ءبىز كوميسسارسكايا كوشەسىندەگى ءانيار مولداباەۆتىڭ ەكى قاباتتى جەكەمەنشىك ۇيىندە تۇردىق (كەيىن اباي مۋزەيى بولدى). ۇستىڭگى قاباتىندا ءبىز – دۋلاتوۆتار، بىرىنشىسىندە ءاليحان اتەكەمنىڭ (بوكەيحانوۆ) ءۇي-ءىشى جايعاسقان ەدى... اكەم مەن ءاليحان بوكەيحانوۆ اتەكەمدى سوۆەت وكىمەتى سەمەي تۇرمەسىنە قامايتىن كەزى-سول 1922 جىل. قاماۋعا العان كەزدە ءبىز شىڭعىستاۋدا جاتقامىز. ءبىر كۇنى، قىستىڭ ورتا شەنى بولۋ كەرەك، سەمەيدەن بازارلاپ كەلگەن قالاشى بىزگە كوڭىلسىز حابار جەتكىزدى: ءاليحان اتام مەن اكەمدى سەمەي تۇرمەسىنە قاماپتى. ءۇرپيىپ قالدىق. حاباردى ەستي سالا ءومىرتاي اعانىڭ اۋىلىنان شىقتىق. اباي اتامنىڭ اۋىلىنا ءبىر تۇنەپ، سىي-قۇرمەتتەرىن كورىپ، اسىعىس سەمەيگە جەتتىك. كەلەسى كۇنى شەشەم تۇرمەگە تاماق تاسۋعا رۇقسات الىپ كەلدى. جۇرت – اكەمنىڭ قالاداعى باي تانىستارى، وقۋشى جاستار كەزەكتەسىپ تاماق، تەمەكى جەتكىزىپ تۇردى. كىشكەنتاي بولسام دا، تۇرمەگە باراتىن كۇنى شەشەمنەن قالمايمىن. وسى ۋاقىتقا شەيىن سەمەي تۇرمەسى كوز الدىمنان كەتپەيدى...”، [18] - دەيدى. بۇل ارادا ولاردىڭ تار قاپاستان امان-ەسەن بوساپ شىعۋىنا تىكەلەي سول كەزدەگى سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى مۇحتار اۋەزوۆ [19] پەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلارى تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆتاردىڭ [20] ۇلكەن كومەگى تيگەن ەدى.
الايدا ءاليحان بوكەيحانوۆ 1922 جىلدىڭ كۇزىندە ايداۋىلمەن كۇشتەپ ماسكەۋگە جەر اۋدارىلادى. سودان 1927 جىلى ەكىنشى رەت قاماۋعا الىنعانعا دەيىن ءۇش ءارىپتىڭ باقىلاۋىندا ءجۇرىپ كسرو حالىقتارى ورتالىق باسپاسىنىڭ قازاق سەكتسياسىندا ادەبي قىزمەتكەر بولىپ ىستەيدى. بىراق تا ەلدە قالعان بۇرىنعى احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ابدوللا بايتاسوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، دانيال ىسقاقوۆ ءتارىزدى ت.ب. تالاي تار جول، تايعاق كەشۋدە سىنالعان ۇزەنگىلەستەرىنەن قول ۇزبەيدى. الاشتىڭ ءبىر ارداگەر ۇلى ا.بايتاسوۆ ءوزىنىڭ جاقسى سىيلاس دوسى، اتاقتى جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا جازعان حاتىندا: «ماعجان، الەكەڭ «ۆوسيزداتتىڭ» ناۋ.سوترۋدنيكتەرى. مۇمكىن بۇلار ارقىلى جازۋعا كىتاپ تا الارسىڭ. مەكتەپ بالالارى وقيتىن ادەبيەت كىتاپتارىن قازاقشاعا اۋدارۋ كەرەك دەيدى، ولاردى وسى كۇننەن سۇراۋىڭ كەرەك سىقىلدى» [21] دەيدى. بۇل كەزەڭدە الاش ارىستارى ساياسي ارەنادان كەتكەنىمەن دە، ادەبيەت پەن مادەنيەت مايدانىندا ۇلت مۇددەسىن قورعاپ قالۋ ماقساتىندا كۇرەسەدى. ماسەلەن، سونداي ۇلكەن جۇمىستىڭ ءبىرى ماسكەۋدەگى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىق جاساۋىمەن قازاقستاندا قۇرىلعان «القا» ۇيىمى بولدى. مىنە، وسى بەدەلدى ۇيىمعا تۋراعۇل ابايۇلىنىڭ دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قاتىسى بولعان سەكىلدى. ويتكەنى، ول 1925 جىلى ا.م. گوركيدىڭ «چەلكاش» اڭگىمەسىن العاش رەت قازاق تىلىنە اۋدارىپ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن سەمەيدە شىعىپ تۇرعان «تاڭ» جۋرنالىنىڭ №3,4 ساندارىندا جاريالايدى. ال 1927 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ قىزمەت ىستەيتىن ماسكەۋدەگى كسرو حالىقتارى ورتالىق باسپاسىنان تۋراعۇل ابايۇلىنىڭ قازاقشاعا اۋدارۋىنداعى ا.نەۆەروۆتىڭ «ورتاقشىل ماريا» جانە «مەن ومىرگە جەرىكپىن»، دجەك لوندوننىڭ «بالانىڭ ەرلىگى»، بولەسلاپ پرۋسۇلىنىڭ «انتەك قىران» اڭگىمەلەرى ءوز الدىنا جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىعادى. سونىمەن بىرگە 1926 جىلى سەمەي گۋبەرنيالىق باسپاسىنان «قولداعى مالداردىڭ، قۇستاردىڭ قۇرت اۋرۋى بولماعى جايى» (اۆتورى ا.بەلتسەر), 1927 جىلى كسرو حالىقتارى ورتالىق باسپاسىنان «بالالى ايەل نە ءبىلۋ كەرەك؟» (اۆتورى گ.سپەرانسكي) دەگەن اۋدارمالارى جارىق كورەدى. وسى فاكتىلەردىڭ ءوزى-اق ءاليحان، مۇحتار، تۋراعۇل اراسىنداعى دوستىق ءارى تۋىسقاندىق بايلانىستىڭ ەشقاشان ۇزىلمەگەندىگىن كورسەتەدى.
الەكەڭ سەكىلدى، 1927 جىلى تۋراعۇل ابايۇلى دا [22] ەكىنشى رەت قاماۋعا الىنىپ، 1928 جىلدىڭ كوكتەمىنە شەيىن سەمەي تۇرمەسىندە جاتادى. تۇرمەدەن شىققان سوڭ كوپ ۇزاماي مال-مۇلكى كامپەسكەلەنىپ، شىمكەنتكە جەر اۋدارىلادى. مىسالى، تۋراعۇل ابايۇلىن قۋدالاۋعا بايلانىستى سەمەيدەگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قازىرگى زامان قۇجاتناما ورتالىعىندا «دەلو يبراگيموۆا تۋراگۋلا و ۆىسەلەني ي كونفيسكاتسي سكوتا» [23] دەگەن قۇجات ساقتالعان. سونداي-اق مۇنداي قۇجاتتاردى الماتىداعى رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراعاتتاعى ت.قۇنانباەۆقا [24]قاتىستى قوزعالعان قىلمىستىق قىلمىستىق ءىس قاعازدارىنان دا كەزدەستىرەمىز. بۇل قۇجاتتاردىڭ بىرىندە، ياعني باي-كۋلاكتاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ جونىندەگى سەمەي وكرۋگتىك كوميسسياسىنىڭ 1928 جىلدىڭ 19 قاراشاسىنداعى قاۋلىسىندا [25] وبلىس كولەمىندەگى ءبىر توپ اۋقاتتى ادامدارمەن بىرگە تۋراعۇل ابايۇلىنىڭ دا ءىستى بولىپ، بۇكىل وتباسىمەن جەر اۋدارىلعانى ايتىلادى. اتالمىش قاۋلىدا ونىڭ وتباسى قۇرامى تۋرالى تومەندەگىدەي دەرەكتەر بەرىلگەن:
زايىبى ميسا – 58 جاستا.
ەكىنشى زايىبى ساقىپجامال – 53 جاستا.
ۇلى جەبرايىل (توم پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقۋدا) – 25 جاستا.
ۇلى ءزۇبايىر – 23 جاستا.
كەلىنى قاناعات – 23 جاستا.
كەلىنى راحيا – 18 جاستا.
ۇلى الىپارىستان (دۇرىسىن ايتساق نەمەرەسى – ە.س.) – 5 جاستا.
نەمەرەسى كەنەسارى – 3 جاستا.
1928 جىلدىڭ كۇزىندەگى ت.قۇنانباەۆتى ايىپتاۋ كەزىندە ودان 36 باس ءىرى قارا مالىمەن، 7 بولمەلى ءۇيى، التى قانات كيىز ءۇي مەن كىلەمى تاركىلەنىپ الىنادى، ال ءوزى وتباسىمەن بىرگە شۋ وڭىرىنە جەر اۋدارىلادى. سول ءبىر الاساپىران جىلدارداعى ءومىردىڭ اۋىر ازابى تۋرالى تۋراعۇلدىڭ كەنجە قىزى ماكەن اپايدىڭ اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەسىن جۋرناليست توقتارحان ءشارىپجانوۆ «اباي» جۋرنالىنداعى «اكەگە لايىق قىز تۋعان» كوركەم وچەركىندە:
«تۋراعۇل ابايۇلى «بەينەت تە، داۋلەت تە ءبىر اللادان» دەپ، سەمياسىمەن شۋ وڭىرىنە ايدالىپ كەتە باردى. گولوششەكيننىڭ قولدان ادەيى جاساعان اشتىعىنان قالىڭ ەل قىرىلىپ جاتقاندا قىرعىزعا ءوتىپ جاندارى قالدى. ساقىپجامال ەكەۋى توقپاقتا جۇرگەندە بالالارىن جەتەلەپ اقيلا جەتتى ارىپ-شارشاپ. كۇيەۋىن، قايىناتاسى مەن قايىناعاسىن گپۋ تۇگەل اتىپ تاستاعان ەكەن. (1931 جىلى اقليانىڭ قايىناتاسى مەدەۋ مەن كۇيەۋى سانياز، قايىناعاسى ماۋكىل وققا ۇشتى – اۆتور). ورتتەن قاشقان بالاپانداي ءتىزىلىپ، اكە-شەشەسىن قىرعىزدان ىزدەپ تابۋىنىڭ ءوزى ەرلىك ەدى.
كىشى قىزى ماكەن (ماعريپا) سول اكەسى كامپەسكەگە ىلىنگەن 1928 جىلى ءوز اۋىلىنىڭ وقىعان جىگىتى مۇقامەتجاننىڭ ۇلىقبەگىنە تۇرمىسقا شىعىپ كەتكەن بولاتىن. زاڭ قىزمەتكەرى بولىپ ىستەيتىن كۇيەۋى ۇرجارعا پروكۋرور بولىپ بارعاننان ءبىراز ۋاقىت وتكەندە «بايدىڭ قىزىن العان» دەگەن ايىپپەن تەرگەۋگە جابىلادى. بىراق ءوز شىققان تەگى كەدەي بولعاندىقتان ءارى ءوزى اسا ساۋاتتى، شەشەن جىگىت ەكى-ءۇش ايدان كەيىن اقتالىپ، بوساپ شىقتى. سودان سوڭ ونى 1932 جىلدىڭ سوڭىن الا جامبىل وبلىسىنداعى مەركىگە اۋىستىرىپ جىبەرگەن. وسىندا كەلىپ ورنالاسا سالا قۇنانبايدىڭ كەنجە ۇلى وسپاننان قالعان گاۋhار جۇزىكتى بازارلاپ الىپ، سونىڭ پۇلىمەن ماكەن قىرعىزدان اكە-شەشەسىن ىزدەپ تاۋىپ العان. اقيلانىڭ بالا-شاعاسىن قوسا باعىپ قالت-قۇلت ەتىپ وتىرعان اكەسىنە الپاشتى امان اپارىپ، دوكۋمەنتىن جوندەپ تاپسىرىپ بەرگەن-ءدى» دەپ جازادى. جانە دە ول جۇرەگى جارالى اقىننىڭ ومىردەن وتەر الدىنداعى قىزىنا ايتقان اماناتىن «...قاجى اعاڭ مەن مەكايىلدى قاي جازىعى ءۇشىن اتىپتى؟ زيات پەن بەردەش قىتاي كەتتى تەنتىرەپ. احات اعاڭ ايداۋدا ءجۇر. جەبرايىل تاشكەندە ءولدى. سوندا بۇلاردىڭ جازىعى نە؟ سەن مۇنى قازىر تۇسىنبەگەنىڭمەن، ارتىنان ۇعاسىڭ. جىلاما، بالام. ازدى-كوپتى بولسىن 59 جاس جاسادىم، جاقسى-جاماندى كوردىم. جالعىز تۇياق الپاشىم، ەكەۋىڭ امان بولىڭدار. دۇنيە جولداس بولمايتىنىنا كوز جەتتى عوي، بىراق ولمەيتىن قازىنا - ونەر مەن ءبىلىم. الپاشتى وقىتىڭدار. وزىڭە اماناتىم - اكەڭنىڭ، ابايدىڭ بۇكىل اندەرىن، جالعىز ول كىسىنىكىن عانا ەمەس، اتىلىپ كەتكەن قاجى اعاڭنىڭ، مۇقامەتجان اعاڭنىڭ، اعاشاياقتىڭ اندەرىن، بۇكىل سارىارقا – شىڭعىس ءوڭىرىنىڭ ءوز قۇلاعىڭا سىڭگەن ونەرىن ساقتا. ناعىز ونەر زامانعا باعىنبايدى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاققا قازىنا بولىپ قايتا ورالادى. سول كۇن تۋا قالعاندا ىزدەپ تاپپاي قالماسىن مىنا قالىڭ ەلىڭ... مۇحتارعا دا وسىنى ايتقايسىڭ. ەندى مەن ارمانسىز ولەمىن. مەن دەسەڭ – جىلاما، قايتا «اكەمدى قولىمنان جونەلتتىرگەن اللاعا ريزامىن» دە» دەي كەلىپ، «...وسىدان ەكى كۇن وتكەندە، 1934 جىلعى ناۋرىزدىڭ 6 جۇلدىزىندا ابايدىڭ ايگەرىمنەن كورگەن تۇڭعىشى تۋراعۇل يبراگيمۇلى قۇنانباەۆ ءوزىنىڭ كەنجە قىزى ماكەننىڭ كوز الدىندا، سونىڭ كۇتىمىن كورىپ دۇنيە سالدى. وسىدان ەكى جىل وتكەندە تۋراعۇلدىڭ دوستارى سىزدىق بايىسوۆ، احمەتجان قوزىباعاروۆتار قولعا الىنىپ، اتىلىپ كەتتى. وسىدان ەكى جىل وتكەندە ماكەن تۋراعۇلقىزى راديوكوميتەتكە ءانشى بولىپ ورنالاستى. وسىعان قول ۇشىن بەرىپ كومەكتەسكەن مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ ءوزى بولاتىن. ول كىسى ماكەننىڭ انشىلىگىن جوعارى باعالايتىن» [26] دەپ تۇيىندەيدى.
تۋراعۇل ابايۇلىنىڭ ۇرپاقتارىنا كەلسەك، ايەلدەرى ميسا مەن ساقىپجامالدان اقىليا، جەبرايىل، ءزۇبايىر، ماكەن ەسىمدى پەرزەنتتەر سۇيگەنى بەلگىلى. ۇلكەن قىزى اقىليا (اقىش) جاستايىنان اقىن اتاسى ابايدىڭ باۋىرىندا ءوسىپ، بويجەتكەن. بەسىكتەگى كەزىندە شىڭعىس ەلىنىڭ اتاقتى باي-شونجارى ورازبايدىڭ مەدەۋ دەگەن بالاسىنان تۋعان سانياز اتتى نەمەرەسىنە اتاستىرىلىپ، تۇرمىس قۇرعان. مۇحتار اۋەزوۆكە اباي توڭىرەگىندەگى ۇلاعاتتى ادامدار تۋرالى مول قۇندى دەرەكتەر بەرگەن. ۇزاق جىلدار رەسپۋبليكالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا اباي زامانىنىڭ ساحنالىق كيىم ۇلگىلىرىن تىگەتىن شەبەر بولىپ ىستەدى. 1990 جىلى الماتى قالاسىندا 90 جاسىنا قاراعان شاعىندا ومىردەن ءوتتى. سوڭىنا ومىردەن كورگەن-بىلگەنى تۋرالى ەستەلىك جازىپ قالدىرعان.
ال تۋراعۇلدىڭ ۇلدارىنىڭ ءومىرى دە ونىڭ ءوز تاعدىرى سەكىلدى وتە قايعىلى بولدى. اباي اندەرىن ەل ىشىندە تاراتۋشى دومبىراشى، ءانشى بالاسى جەبرايىل تومسك پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەندە قۋدالاۋعا ۇشىراپ، وقۋدان شىعارىلدى. ودان سوڭ 1928-1929 جىلدارى مال-مۇلكى تاركىگە ءتۇسىپ، جەر اۋدارىلدى. كەلەسى ۇلى ءزۇبايىر دا سونىڭ كەبىن قۇشادى. جەبرايىل 1930 جىلى شىمكەنتتە 27 جاسىندا، ءزۇبايىر 1933 جىلى بىشكەكتە 26 جاسىندا اتاجۇرتتان الىستا كوز جۇمدى. تۋراعۇلدىڭ كەنەسارى دەگەن نەمەرەسىنەن ەشقانداي دەرەك جوق. الىپارىستان اتتى نەمەرەسى تۋرالى «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىندا: «الپاش وسپانۇلى (1922-1990) ابايدىڭ بالاسى تۋراعۇلدىڭ نەمەرەسى. ءوز اكەسى جەبرايىل، ابايدىڭ ءىنىسى وسپاننىڭ اتىنا جازىلعان. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، مۇگەدەك بولىپ ورالعان. الماتى قالاسىندا تۇرىپ دۇنيە سالعان» [27] دەپ بەرىلگەن.
كەنجە قىزى ماكەن «جاستايىنان ونەرگە ىقىلاستى، اكەسى تۋراعۇلدان اقىن اتاسى تۋرالى ەستەلىك-اڭگىمەلەردى كوپ ەستىپ، اباي اندەرىن ىجداhاتتىلىقپەن ۇيرەنىپ وسكەن» دارىندى جاس بولدى. ابايدىڭ ءان مۇراسىن وسى زامانعا جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى سانالادى. م.اۋەزوۆ ونىڭ بۇل ەڭبەگىن جوعارى باعالاپ قۇرمەتتەگەن. ونىڭ ورىنداۋىنداعى اباي اندەرىن ا.جۇبانوۆ، ب.ەرزاكوۆيچ، ا.سەرىكباەۆ، ق.ءجۇزباسوۆ ءتارىزدى بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى نوتاعا ءتۇسىرىپ، ۇنتاسپاعا جازىپ العان. 1986 جىلى «ونەر» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ايتتىم سالەم، قالام قاس» جيناعىنا ماكەن تۋراعۇلقىزىنىڭ ورىنداۋىنداعى ابايدىڭ 19 ءانى ەنگەن. ول ارتىنا اكەسى تۋراعۇل تۋرالى ەستەلىك جازىپ قالدىرعان. اقىليا تۋراعۇلقىزى سەكىلدى ماكەن اپاي دا الماتى قالاسىندا 2002 جىلى 90 جاسىندا ومىردەن قايتتى.
ۇلى ابايدىڭ سۇيىكتى بالاسى ءارى اقىندىق مەكتەبىنىڭ دارىندى شاكىرتى، الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى تۋراعۇل قۇنانباەۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى، سونداي-اق ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ كەشەگى كەڭەستىك توتاليتارلىق زاماندا باستان كەشكەن ءومىر تاريحى وسىنداي...
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. اباي، №3, 2009.
2. بوكەيحانوۆ ءا. شىعارمالار. – الماتى: «قازاقستان»، 1994. 263-ب.
3. كوزىباەۆ م.ك. پروبلەمى مەتودولوگي، يستورياگرافي ي يستوچنيكوۆەدەنيا يستوري كازاحستانا (يزبراننىە ترۋدى): الماتى: «عىلىم»، 2006. ستر.152.
4. قازاق، 1916, №194.
5. تسدني ۆكو، ف.48, وپ.2, د.1.
6. قازاق، 1916, №179.
7. رك تسگا، ف.15, وپ.2, د.422.
8. قازاق، 1917, №235.
9. تسدني ۆكو، ف.37, وپ.1, د.98. ل.2, 13.
10. تسدني ۆكو، ف.37, وپ.1, د.26, ل.5-5 وب، 6-6 وب.
11. قازاق، 1917, №255.
12. تسدني ۆكو، ف.1پ، وپ.1, د.21, ل.7.
13. سارىارقا، 1918, №44.
14. تسدني ۆكو، ف.1, وپ.1, د.21, ل.5.
15. تسدني ۆكو، ف.1, وپ.1, د.21, ل.3.
16. تسدني ۆكو، ف.37, وپ.1, د.7.
17. مۇحامەدحانوۆ ق. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. 1-كىتاپ. – الماتى: رگجي «ءداۋىر»، 1993. 175-ب.
18. دۋلاتوۆا گ. «اكەمدى گپۋ اكەتكەندە ون ەكىدە ەدىم...». اقجول، 2000, №6. 19. دۆيجەنيە الاش. اپرەل 1920-1928 گگ. الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2007. ت. 3. كن. 1. ستر.131.
20. روسسيا ي تسەنترالنايا ازيا. 1905-1925 گگ. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. – كاراگاندى: يزد-ۆو كارگۋ، 2005. ستر.373.
21. جۇرتباي ت. الاش اقيىقتارى. ماقالالار، دەرەكتى قۇجاتتار، اۋدارمالار. – الماتى، «الاش»، 2006. 18-ب.
22. مۇحامەدحانوۆ ق. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. 1-كىتاپ. – الماتى: رگجي «ءداۋىر»، 1993. 175-ب.
23. تسدني ۆكو، ف.74, وپ.4, د.40.
24. رگا، ف.135, وپ.1, د.374.
25. تسدني ۆكو، ف.74, وپ.4, د.40, ستر.6.
26. ءشارىپجانۇلى ت. اكەگە لايىق قىز تۋعان. «اباي» جۋرنالى، №11, 1994.
27. اباي ەنتسيكلوپەدياسى. – الماتى: «اتامۇرا»، 1995. 70, 82, 402-ب.
مۇراتبەك كەنەمولدين،
قر اقپارات سالاسىنىڭ ۇزدىگى.
