Elımız täuelsızdık alǧanǧa deiıngı keŋestık zamanda ädebi-ǧylymi ortada Abaidyŋ süiıktı ūly, daryndy aqyn-jazuşy, şeber audarmaşy, Alaştyŋ ardager asyl azamaty Turaǧūl Qūnanbaev turaly aşyq aitylmai keldı. Oǧan basty bır sebep, onyŋ tek äleumettık şyǧu tegı jaǧynan ataqty bai-feodaldyŋ tūqymynan taraityndyǧy ǧana emes, äigılı Alaşorda ükımetıne qatysty ekendıgı boldy. Sol siiaqty Turaǧūl Abaiūlynyŋ stalindık aiausyz quǧyn-sürgınge tüsuı de, tıkelei osy Alaş qozǧalysynyŋ basşylary Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatovtarmen aradaǧy ülken dostyq qarym-qatynasqa bailanysty tuyndaǧan edı.
Älihannyŋ aqyly boiynşa sonau 1905 jyly Turaǧūl men Käkıtai Qūnanbai balalary jinastyrǧan Abaidyŋ tūŋǧyş öleŋder jinaǧy araǧa tört jyl salyp baryp Petorbordaǧy İ.Boraganskii baspasynan şyqqany mälım. Sondai-aq ūly aqyn ömırden ötkende alǧaş azanamasyn jazyp, baspasözde jariialaǧan da osy Ä.Bökeihanov edı.
Bügınde zertteuşıler Abai men Älihan arasyndaǧy ruhani bailanysqa qosa, olardyŋ arasynda: «Nūrmūhamed 1901 jyly alpys bır jasynda opat bolǧan. Jeltaudaǧy Bökeihanovtar ziratyna jerlengen. Nūrmūhamedtıŋ äielı tobyqty Mamai batyrdan taraityn Dulat batyrdyŋ qyzy Bekjan hanym. El arasyndaǧy aty – Bejekem. Dulattyŋ ekınşı qyzy – Botantai Qūdaiberdı äielı, Qūnanbai kelını» [1] degendei tuysqandyq qatynas ta bolǧanyn aitady. Qysqasy, Abai balalary, jalpy aǧa sūltan Qūnanbai ūrpaqtarynyŋ Älihan Nūrmūhamedūlymen arada osyndai tuysqandyq ärı ruhani bailanystar bolǧan. Mäselen, ol turaly Ä.Bökeihanov «Käkıtai» atty maqalasynda «1908 jyly Semeide abaqty boryşymdy kütıp jürgenımde Şäkärım, Käkıtai, Turaǧūl ızdep kelıp, bıraz kün köŋıl köterıp, äŋgıme-düken qūrǧan edık» [2] dep aitatyny bar. Sonymen bırge mūnda Medeu, Omarbek, Hasen, Qarajan tärızdı elge tanymal azamattardyŋ attary ataluyna qaraǧanda, Älekeŋnıŋ Abai auyly adamdarymen de jaqsy tanystyǧy baiqalady. Keiınde olardyŋ ışındegı Orazbaidyŋ Medeuı, Qarajan Ükıbaev degen ataqty bailar Alaşorda ükımetıne körsetken kömegı üşın jergılıktı GPU-dıŋ ükımımen «halyq jauy» bolyp aiyptalyp, atylyp kettı.
Alaş qairatkerlerı 1916 jyldyŋ 25 mausymyndaǧy aq patşanyŋ maidandaǧy tyl jūmystaryna qazaqtan soldat alu jönındegı jarlyǧyna būqara halyq qarsy şyǧyp, bosqa qyrylyp qalmasyn dep qatty alaŋdauşylyq bıldıredı. Osyǧan orai Älihan, Ahmet, Mırjaqyp üşeuı «Qazaq» gazetındegı «Alaştyŋ azamatyna» maqalasynda «qazaq şyn qarsylyq qylatyn bolsa, el-elge otriad şyǧady, otriad şyqsa, bas pen malǧa älegı bırdei tiıp, eldıŋ ırgesı būzylady» degendı aityp, eldı beibıt kelısımge ügıtteidı. Şynynda solai boldy da. Mysaly, akademik Manaş Qozybaev «Nasionalno-osvoboditelnaia voina 1916 g. v Kazahstane: konseptualnye problemy» atty zertteu eŋbegınde: «Fenomen 1916 g. harakterizuetsia obostreniem nasionalnogo voprosa. V period osvoboditelnoi voiny 1916 g. voznikla opasnost pogolovnogo istrebleniia kazahskogo naroda. Vnov istoriia, kak v period borby s djungarami, postavila vopros: byt ili ne byt kazahskomu narodu, vopros o vyjivanii nasii. V karatelnyh ekspedisiiah po unichtojeniiu korennogo naseleniia uchastvovali armeiskie chasti, kazachestvo. Tak, dlia podavleniia Turgaiskogo ochaga vosstaniia byla snariajena selaia karatelnaia ekspedisiia generala Lavrenteva v sostave Kustanaiskogo otriada pod komandovaniem podpolkovnika Kislova, Aktiubinskogo otriada (podpolkovnik Klopov), Turgaiskogo otriada (podpolkovnik Kotomin), İrgizskogo otriada, otriad esaula Şepihina, voorujennogo 14 orudiiami i 17 pulemetami. 13 noiabria 1916 g. byli dopolnitelno otpravleny v raion boevyh deistvii chasti 95-go polka iz Kazani, 92-go polka iz Permi, 2 roty 104 i 238 zapasnyh polkov iz Orenburga. General Dobrynin prosil generalskii ştab snabdit ekspedisionnyi korpus generala Lavrenteva ne menee 10-iu gruzovymi avtomaşinami, tremia stansiiami telegrafa, 2 ili 3 aeroplanami.
Dlia podavleniia vosstaniia v Semireche, bylo napravleno 35 rot v 8750 ştykov, 24 sotn v 3900 sabel, 16 orudii i 47 pulemetov. Protiv vosstavşih v Akmolinskoi i Semipalatinskoi oblastiah bylo napravleno 12 kavaleriiskih soten, 11 usilennyh pehotnyh rot vo glave s generalom Iаgodkinym» [3] deidı. Osylaişa otarlyq ezgıge qarsy kürestıŋ soŋy ülken qantögısterge baryp ūlasqan bolatyn.
Ūlt taǧdyry tarazyǧa tüsken osyndai qysyl-taiaŋ uaqytta Turaǧūl Abaiūly Alaş qairatkerlerın belsene qoldap şyǧady. Eldıŋ igı jaqsylaryn maidanǧa soldat beruge ündep, ügıt-nasihat jürgızedı. 1916 jyldyŋ mausym aiynyŋ soŋynda Semei uezıne qarasty Şyŋǧys, Şaǧan, Mūqyr, Qyzyladyr, Begen, Semeitau, Būǧyly tärızdı 7 bolys eldıŋ aqsaqaldary Semei qalasynda bas qosyp jiyn ötkızedı. Onda sol uaqtaǧy qazaqtan soǧys maidanyna kısı jıberu jaiy äŋgıme bolady. Mıne, osy mäjılıske Turaǧūl Abaiūly Qūnanbaev töraǧalyq etıp, hatşylyq mındetın Sydyq Düisenbin [4] oryndaidy. Mäjılıstegıler tegıs patşa jarlyǧyna eldıŋ qarsylyǧy joqtyǧyn jariia etedı. Ol kezde Şyŋǧys bolysyn Älihan Bökeihanovtyŋ dosy Käkıtaidyŋ balasy Bıläl Qūnanbaev basqarsa, al onyŋ kandidaty jäne halyq soty bolyp Turaǧūl Qūnanbaev [5] qyzmet atqarǧan edı. Öz kezegınde Semei gubernatorynan Qarqaraly uezı bolystarynyŋ bır top igı jaqsylary da, iaǧni, Berıkqaradan: Ybyrai Aqpai balasy, Qūsaiynhan Syrlybai balasy; Toqyrauynnan: Smahan Bökeihan; Balqaştan: Narmambet Ormanbet balasy; Edıreiden: Kamal Jaisaq balasy; Aqşataudan: Amantai Adambai balasy, Ǧaisa Toqtarbek balasy; Şūbartaudan Ǧaisaǧūl Myŋaiaq balasy häm Qotanbūlaqtan Qūsaiyn Bijan balasy [6] äskerlık mäselesıne bailanysty tötenşe sez ötkızuge rūqsat sūrap ötınış bıldırgen.
Bırınşı düniejüzılık soǧysta tyl jūmystaryna alynǧan qazaqtar qaru ūstap, soǧys önerın üirenıp qaitty. Tıptı, olardyŋ arasynda Nūǧyman Sarböpeūly, Sabyr Saryǧojin, Moldaniiaz Begımov, Hamit Toqtamyşev tärızdı ştabs-kapitan şenındegı äskeri ataq-lauazymdarǧa ie bolǧandar da az bolmady. Būl äskeri qazaqtar keiınde Alaşorda äskerınıŋ negızın qūrady. Azamat soǧysy jyldarynda osy jauynger qazaqtar eldı talai qantögısterden qorǧap qaldy.
Sondai-aq Turaǧūl Abaiūly 1917 jylǧy aqpan jäne qazan töŋkerısterı kezınde de Alaş qairatkerlerımen bırge ūlt müddesıne qatysty ısterdıŋ bel ortasynda jüredı. Būl negızınen bükıl bilık Reseide Uaqytşa Ükımetke tiıp, Uchreditelnoe sobraniege deputat sailau mäselesı qyzu köterılıp jatqan uaqyt edı. Osyǧan bailanysty Ä.Bökeihanov bastaǧan ūlt ziialylary jer-jerde oblystyq qazaq sezderın ötkızıp, onda bolaşaq qazaq avtonomiiasyn qūru, zemstvolyq basqaru jüiesın engızu, Bükılreseilık Qūryltai jiynyna deputattar sailau, jalpy qazaq sezderın şaqyru tärızdı t.b. şeşımder qabyldanyp jatqan bolatyn. Mäselen, 1917 jyldyŋ 27 säuırı men 7 mamyry aralyǧynda ötken Semei oblysy qazaqtarynyŋ sezınde de osyndai ömırlık maŋyzy zor mäseleler qaralyp, jaŋadan oblystyq qazaq komitetıne müşelıkke Jaqyp Aqbaev, Raiymjan Märsekov, Halel Ǧabbasov, Mūqyş Boştaev, Biahmet Särsenov, Älımhan Ermekov, Ahmetjan Qozybaǧarov, erlı-zaiypty Nūrǧali jäne Näzipa Qūljanovtar, İmanbek Tarabaev, Dälel Särsenov, Äniiar Moldabaev, Mūstaqym Maldybaev, Männan Tūrǧanbaev, Turaǧūl İbragimov, Boştaev, Satylǧan Sabataev, Ydyrys Orazalin, A.Abylaihanov, olarǧa kandidattyqqa Jüsıpbek Aimauytov, Qūrman Esenǧūlov, Şynjy Kereibaev, Kärım Düisebaev, M.Moldabaev, Janai Bairov, Daniial Ysqaqov, Hairetdin Bolǧanbaev, J.Qiiaqov, Äbdıkärımov, tekseru komissiiasyna müşelıkke Qūrmanbai Mūzdybaev, Mūqan Toqtabaev, Äbdırahman Jüsıpov (Iýsupov) [7] sailanady.
Al endı Älihan Bökeihanovtyŋ 1917 jylǧy «Qazaq» gazetındegı «Qazaq deputattary» maqalasynda Bükılreseilık uchreditelnoe sobraniege deputattyqqa 43 adamnyŋ, sonyŋ ışınde Semei oblysynan Mırjaqyp Dulatov, Jaqyp Aqbaev, Halel Ǧabbasov, Raiymjan Märsekov, Biahmet Särsenov, Älımhan Ermekov, Ahmetjan Qozybaǧarov, Satylǧan Sabataev, Turaǧūl Qūnanbaev [8] kandidaturasy ūsynylǧany turaly aitylady.
1917 jyldyŋ küzınde Semeide alǧaş Alaş partiiasynyŋ oblystyq komitetı qūrylǧan kezde Turaǧūl Abaiūly oǧan müşe bolyp enedı. Ol Älihan Bökeihanov, Halel Ǧabbasovtarmen bırge Semei oblysynyŋ uezderı men auyldarynda atalmyş partiianyŋ bastauyş ūiymdaryn qūrysuǧa, sondai-aq oblystyq jäne jalpy qazaq sezderı jūmystaryna, el ömırındegı taǧy basqadai qoǧamdyq-saiasi ısterge qyzu atsalysady.
Osy kezeŋde Semei uezdık jäne oblystyq Zemstvo jiyndary deputattaryn sailau nauqany qala tūrǧyndary, sonyŋ ışınde qazaq jūrtşylyǧynyŋ jappai qatysuymen şielenıstı ärı tartysty ötedı. Bır esepten onyŋ solai bolatyn da jönı bar edı. Iаǧni, būl negızınen Semeide türlı saiasi küşter bilıkke talasqan kez bolatyn. Alaş qozǧalysy basşylarynyŋ eldegı bilık tızgınınen aiyrylyp qalmaiyq degen ündeuıne orai qazaq oqyǧandary bılek sybana aralasady. Semei uezdık Zemstvosy basqarmasynyŋ töraǧalyǧyna Ahmetjan Qozybaǧarov taǧaiyndalyp, Semei oblystyq Zemstvosyn Raiymjan Märsekov basqarady.
Jalpy Zemstvolyq basqarmalar qarapaiym halyqtyŋ äleumettık-tūrmystyq, önerkäsıp jäne şaruaşylyq-qarjy mäselelerımen qatar sot, milisiia qūru ısımen de ainalysqan jergılıktı özın-özı basqaru organy boldy. 1917 jyldyŋ 10 jeltoqsanynda ötken Semei uezdık Zemstvosynyŋ bırınşı tötenşe jiynynda oblystyq Zemstvoǧa Turaǧūl Qūnanbaev, Biahmet Särsenov, Konstantin Pavlovich Liaşkevich, Äniiar Moldabaev, İmam Älımbekov, Qūrman Esenǧūlov, Mihail Stepanovich Proskov deputat bolyp, al deputattyqqa kandidat retınde Ermūhamet Aimūhametov, Qūrmanbai Mūzdybaev, Mūhamedjan Mūhameduäliev, Tolymhan Ötepov, İmanbazar Qazanǧapov, Dmitrii Semenovich Şahvorstov [9] sailanady. Jäne de ol osy jiynda Zemstvolyq bank pen uaqytşa qūrylǧan uezdık qazaq sotyna müşe bolyp enedı. Söitıp, Turaǧūl Abaiūly Alaş ideiasynyŋ Semeidegı belsendı jaqtastarynyŋ bırıne ainalady.
Retı kelgende aita keteiık, Semei uezdık Zemstvosyna deputattyqqa sailanǧan ǧūlama aqyn Şäkerım Qūdaiberdiev te öz zamandastary, Abaidyŋ aqyn şäkırtterı Kökbai Janataev, İmanbazar Qazanǧapovtar sekıldı ūlt müddesıne qatysty ısterden şet qalmaidy. Mäselen, Semei oblystyq Zemstvosynyŋ bırınşı tötenşe jiynynda oblystyq sottyŋ töraǧasy bolyp Mūqyş Boştaev, al onyŋ orynbasarlyǧyna İmanbek Tarabaev, müşelıgıne Şäkärım Qūdaiberdiev pen Smahan Bökeihanov [10] sailanyp, bekidı.
1917 jyldyŋ 5-13 jeltoqsan künderı aralyǧynda Orynborda ötken ekınşı jalpy qazaq sezıne Turaǧūl Abaiūly delegat bolyp qatysyp, onda Alaşorda basşylary tarapynan Baqytkerei Qūlmanov, Mırjaqyp Dulatovpen bırge Türkıstan qazaqtaryn Alaş avtonomiiasyna qosu jaiyn söilesuge taǧaiyndalady. Mūnyŋ saiasi mänısın «Alaşorda» bastyǧy Älihan Bökeihanov pen Türkıstan avtonomiiasynyŋ ministrı Mūstafa Şoqaev: «Alaş orda Syrdariia qazaqtaryna mynadai telegram berdı: Ekınşı jalpy qazaq-qyrǧyz sezı bükıl Alaş balasyn bırıktırıp öz aldyna avtonomiia etuge qauly qyldy. Būl turaly Türkıstan qazaǧymen kelısu üşın Alaş ordasy 5-ınşı ǧinuarda Türkıstan şaharyna Syrdariia oblysynyŋ sezın şaqyrady. Sezge bolys basy bır ökıl kelsın. Mūstafa häm joldastary būl sezdı 10-ynşy ǧinuarǧa şaqyrǧan edı. Ony özgertıp, 5-ınde bolsyn delındı. Baqytkerei Qūlmanovty, Miriakub Dulatovty häm Tūraǧūl Qūnanbaevty jıberedı. Uaqyt şūǧyl, mäsele zor bolǧandyqtan şaqyrylǧan ökılder sezge aitylǧan künnen qalmai kelulerı kerek.
Būl sezge bolys basy bır kısınıŋ üstıne myna kısıler arnalyp şaqyrylady: Baisyn aqsaqal Köldei ūly, İsufbek Basyǧara ūly, İbrahim Qasym ūly, İmanberdı aqsaqal, Sabyrqūl Allabergenov, Mäulenqūl Baizaqov, Aldiiarbek Rahymqūlov, Äzımhan Kenesarin, Mūhamedjan Tynyşbai ūly, Erǧali Qasym ūly, Älmūhamed Kötıbar ūly, Sanjar Asfendiiarov, Qoŋyrqoja Qojabekov, Serıkbai Aqaev, Ǧabdalrahman bek Orazaev, Seiıtjapar Baiseiıt ūly, Qoja Ahmet häm Ahmet Orazai balalary, Sadyq Ötegenov, Zūlqyrnai Seidalin, Aldabek Mangeldin, Mūstafa Şoqaev, Äuez Dosbol ūly, Qaljan Qoŋyratbai ūly, Täşım Aipen ūly» [11] dep tüsındıredı. Al «Qazaq» gazetınıŋ kezektı bır sanynda olardyŋ jeltoqsan aiy soŋynda Orynbordan Türkıstan şaharynda bolatyn Syrdariia qazaqtarynyŋ oblystyq sezıne şūǧyl attanyp ketkenı turaly habarlanǧan.
Turaǧūl Abaiūly Alaşorda ükımetınıŋ ömırındegı būdan basqa da saiasi maŋyzy zor ısterge ünemı aralasyp otyrǧan. Sonyŋ bırı - Alaş atty äskerıne qatysty aiǧaqtar. Būrynǧy oblystyq, bügıngı Semei qalalyq jaŋa tarihi qūjattama ortalyǧyndaǧy «Spisok organizatorov Alaşskogo konnogo partizanskogo polka, uchastnikov organizasii protiv Sovetskoi vlasti v 1918 goda pravitelstva Vostochnoi Alaş-Ordy» [12] degen resmi qūjatta onyŋ esımı Älihan Bökeihanov bastaǧan qyryqqa juyq adammen bırge atalady.
1918 jyldyŋ jazynda Altai guberniiasy baǧytynda qyzyldarǧa qarsy bolǧan qandy şaiqastarǧa Alaş atty äskerı polkynyŋ qūramynda Halel Ǧabbasov, Biahmet Särsenov, Qarajan Ükıbaev, Toqar Begımbetov, Ǧabdolla Qoskeevtarmen bırge Turaǧūl Qūnanbaev ta [13] qatysyp, Semeide bolşevikter qolynan qapyda oqqa ūşqan Alaş milisiiasynyŋ tūŋǧyş komandirı Qazy Nūrmūhamedūlynyŋ kegın qaitarady.
Ökınışke orai Turaǧūldyŋ osy Alaş äskerıne qatysy keŋes ökımetı ornaǧannan keiıngı kezeŋde türlı aiyptaularǧa negız bolǧan. 1920 jyly Semei guberniialyq revoliusiialyq komitetıne Şaǧan bolysynan äldekımder T.Qūnanbaev turaly:
«Kak tolko nachalos revoliusiia u nas v Rossiii my delalis vo vrajde s nijesleduiuşimi lisami - kirgizy Chaganskoi volosti: 1) Beisenbai Erjigitov, 2) Turagul i Mekail İbragimovy, 3) Bilial Kunanbaev, 4) Omirtai Akberdin, 5) Rakymjan Makyşev, 6) Suleimen Djirenchin, 7) Aubakir Ospanov, 8) Nurpeis Akylpeisov, 9) Satybaldy Allaberdynov, 10) Tleugabyl Ormanov. Vyşe nazvannye kirgizy, vse 10 chelovek pri belyh slujili na volastnyh doljnostiah i straşno sochuvstvovali belym, tak chto v proşlom godu otbirali bedniakov, rogatyi skot i verhovyh loşadei, besplatno jertvovali belym.
Krome togo iz chisla etih 10 chelovek Turagul İbragimov i Tleugabyl Ormanov s kirgizskimi voiskami dolgo byli na stansii Rubsovske i dralis s krasnymi... Teper je vyşeukazannye kirgizy zabralis s lisim hvostom v Sovetskuiu vlast i seichas ih vybrali opiat doljnostnymi lisami v Chingizskuiu volost, predstaviteliami volostnogo revkoma i pomşnikami, tak kak krome naşih rodstvennikov pochti vse kirgizy Chingizskoi i Chaganskoi volosti sochuvstvuiut belym, daje nekotorye slujat v Gubrevkome. Teper je vyşenazvannye lisa staraiutsia nas obobrat i lojno obvinit. Po etomu v vidu vyşeizlojennogo obstoiatelstvo my pokorneişe i userdneişe prosim otstranit hotia by vyşenazvannyh kirgiz ot doljnosti, a na meste ih naznachit bolee blagonadejnyh liudei...», [14] - dep aryzdanǧan.
Sol siiaqty «Stepnaia pravda» gazetınıŋ redaksiiasyna belgısız bıreudıŋ atynan joldanǧan taǧy bır mynadai domalaq aryzda:
«Tovarişu Redaktoru!
Prosim pomestit v gazete «Stepnaia pravda» sleduiuşee:
V state «Stepnaia pravda» ot 13 maia №101 opublikovan spisok k vyboram v Sovety, Gubernskoi izbiratelnoi komissii, chlenom etoi komissii sostoit Gabbasov Halil (mestnyi Alaşskii kulachek), deiatelnost Gabbasova pri vlasti Kolchaka byla takova:
Gabbasov Halil s prochimi svoimi soslujivsami s nachala 1918 goda byl pomoşnikom Glavnokomanduiuşego i organizatorom Alaşskogo kirgizskogo dobrovolcheskogo belogvardeiskogo konnogo polka, kak bylo opublikovano v gazete «Sary Arka» ot 18 maia 1918 g. №45. Etot je Gabbasov uchastvoval so svoei Kirgizskoi belogvardeiskoi dobrovolcheskoi bandoi i Semirechenskoi i Rubsovskoi frontah, protiv Kr. Armii.
Gabbasovu Halilu v gazete «Sary Arka» №43, 44, 45 i 83 sovmestno s ego souchastnikami polkovnikom Karaevym byla vyrajena blagodarnost za doblestnye uspehi na frontah protiv Kr. Armii, a tak je za deiatelnost v tylu po vylovlivaniiu bolşevika, izbivaia i nasiluia i predaval na voenno-polevomu sudu. V chest ego Gabbasova pobedy na frontah v Gorodskom sadu byl ustroen obed, prejde chem poehat na front. Gabbasovu i ego souchastnikam (byla dano) Duhovnye molitvy daby pobedit Kr. Armiiu» - dep jazyp, aq bandyny ūiymdastyruşylardyŋ Qarajan Ükıbaev, Biahmet Särsenov, Halel Ǧabbasov, İke Ädılov, Männan Tūrǧanbaev, Mūstaqym Maldybaev, İmam Älımbekov, Ahmetjan Qozybaǧarov, Raiymjan Märsekov, Äniiar Moldabaev, İmanbek Tarabaev, Tastanbekov, Ämze Toraiǧyrov, Smaǧūl Ädılov, Jūmjūma Ükıbaev, Qūlsüleimen Jirenşin (starşyn, būrynǧy 7 auyl, Şaǧan bolysy), Nyǧmet Üisımbaev, Kärım Düisembin, Ämze Narimjanov [15] ekenın erekşe atap körsetedı.
Alaşorda ükımetı ömır süruın toqtatqanymen, alaida osy jyldary Alaş qairatkerlerı el basqaru ısınde nemese oqu-aǧartu, mädeniet, şaruaşylyq salalarynda bolmasyn özderınıŋ qyzmetın toqtatpady. 1920-1922 jyldary Älihan Bökeihanov pen Halel Ǧabbasov Semei guberniialyq atqaru komitetınde, Mırjaqyp Dulatov guberniialyq sotta jauapty qyzmetter atqardy. Al Turaǧūl Abaiūly Şyŋǧys bolysynda halyq soty bolyp ıstedı. Mäselen, 1919 jyly Şyŋǧys elınıŋ bolysy Bıläl Qūnanbaevtıŋ Semei uezdık Zemstvo basqarmasyna ūsynǧan bır top auyldyq halyq sottary turaly tızımınde Abai balalary Turaǧūl, Mekaiyl, Izkaiyl Qūnanbaevtarmen qatar Şäkärım Qūdaiberdiev jaiynda «prisiajnyi zasedatel, Şakarim Hudaiberdin, 62 let, gramotnyi, № 2 aul» [16] - dep berılgen.
Alaş qairatkerlerıne keŋes ökımetı tarapynan keşırım jasalǧanymen, bıraq ta būl uaqytşa eldı aldau boldy. 1922 jyly Semeide Älihan Bökeihanov pen Mırjaqyp Dulatov tūtqynǧa alynǧanda, Turaǧul da [17] türmege jabylyp, tört aidai otyryp şyǧady. Ol turaly Gülnär Mırjaqypqyzy Dulatova: “...Äkem 1921-1922 jyldary Semei gubsotynda jūmys ıstedı de, bız Komissarskaia köşesındegı Äniiar Moldabaevtyŋ ekı qabatty jekemenşık üiınde tūrdyq (keiın Abai muzeiı boldy). Üstıŋgı qabatynda bız – Dulatovtar, bırınşısınde Älihan atekemnıŋ (Bökeihanov) üi-ışı jaiǧasqan edı... Äkem men Älihan Bökeihanov atekemdı sovet ökımetı Semei türmesıne qamaityn kezı-sol 1922 jyl. Qamauǧa alǧan kezde bız Şyŋǧystauda jatqamyz. Bır künı, qystyŋ orta şenı bolu kerek, Semeiden bazarlap kelgen qalaşy bızge köŋılsız habar jetkızdı: Älihan atam men äkemdı Semei türmesıne qamapty. Ürpiıp qaldyq. Habardy esti sala Ömırtai aǧanyŋ auylynan şyqtyq. Abai atamnyŋ auylyna bır tünep, syi-qūrmetterın körıp, asyǧys Semeige jettık. Kelesı künı şeşem türmege tamaq tasuǧa rūqsat alyp keldı. Jūrt – äkemnıŋ qaladaǧy bai tanystary, oquşy jastar kezektesıp tamaq, temekı jetkızıp tūrdy. Kışkentai bolsam da, türmege baratyn künı şeşemnen qalmaimyn. Osy uaqytqa şeiın Semei türmesı köz aldymnan ketpeidı...”, [18] - deidı. Būl arada olardyŋ tar qapastan aman-esen bosap şyǧuyna tıkelei sol kezdegı Semei guberniialyq atqaru komitetınıŋ müşesı Mūhtar Äuezov [19] pen Türkıstan respublikasynyŋ basşylary Tūrar Rysqūlov, Sūltanbek Qojanovtardyŋ [20] ülken kömegı tigen edı.
Alaida Älihan Bökeihanov 1922 jyldyŋ küzınde aidauylmen küştep Mäskeuge jer audarylady. Sodan 1927 jyly ekınşı ret qamauǧa alynǧanǧa deiın üş ärıptıŋ baqylauynda jürıp KSRO Halyqtary Ortalyq baspasynyŋ Qazaq seksiiasynda ädebi qyzmetker bolyp ısteidı. Bıraq ta elde qalǧan būrynǧy Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Abdolla Baitasov, Jüsıpbek Aimauytov, Mūhtar Äuezov, Smaǧūl Säduaqasov, Halel Dosmūhamedov, Sūltanbek Qojanov, Daniial Ysqaqov tärızdı t.b. talai tar jol, taiǧaq keşude synalǧan üzengılesterınen qol üzbeidı. Alaştyŋ bır ardager ūly A.Baitasov özınıŋ jaqsy syilas dosy, ataqty jazuşy Jüsıpbek Aimauytovqa jazǧan hatynda: «Maǧjan, Älekeŋ «Vosizdattyŋ» nau.sotrudnikterı. Mümkın būlar arqyly jazuǧa kıtap ta alarsyŋ. Mektep balalary oqityn ädebiet kıtaptaryn qazaqşaǧa audaru kerek deidı, olardy osy künnen sūrauyŋ kerek syqyldy» [21] deidı. Būl kezeŋde Alaş arystary saiasi arenadan ketkenımen de, ädebiet pen mädeniet maidanynda ūlt müddesın qorǧap qalu maqsatynda küresedı. Mäselen, sondai ülken jūmystyŋ bırı Mäskeudegı Älihan Bökeihanovtyŋ basşylyq jasauymen Qazaqstanda qūrylǧan «Alqa» ūiymy boldy. Mıne, osy bedeldı ūiymǧa Turaǧūl Abaiūlynyŋ da belgılı bır därejede qatysy bolǧan sekıldı. Öitkenı, ol 1925 jyly A.M. Gorkiidıŋ «Chelkaş» äŋgımesın alǧaş ret qazaq tılıne audaryp, Mūhtar Äuezovtyŋ redaktorlyǧymen Semeide şyǧyp tūrǧan «Taŋ» jurnalynyŋ №3,4 sandarynda jariialaidy. Al 1927 jyly Älihan Bökeihanov qyzmet ısteitın Mäskeudegı KSRO Halyqtary Ortalyq baspasynan Turaǧūl Abaiūlynyŋ qazaqşaǧa audaruyndaǧy A.Neverovtyŋ «Ortaqşyl Mariia» jäne «Men ömırge jerıkpın», Djek Londonnyŋ «Balanyŋ erlıgı», Boleslap Prusūlynyŋ «Antek qyran» äŋgımelerı öz aldyna jeke-jeke kıtap bolyp basylyp şyǧady. Sonymen bırge 1926 jyly Semei guberniialyq baspasynan «Qoldaǧy maldardyŋ, qūstardyŋ qūrt auruy bolmaǧy jaiy» (avtory A.Belser), 1927 jyly KSRO Halyqtary Ortalyq baspasynan «Balaly äiel ne bılu kerek?» (avtory G.Speranskii) degen audarmalary jaryq köredı. Osy faktılerdıŋ özı-aq Älihan, Mūhtar, Turaǧūl arasyndaǧy dostyq ärı tuysqandyq bailanystyŋ eşqaşan üzılmegendıgın körsetedı.
Älekeŋ sekıldı, 1927 jyly Turaǧūl Abaiūly da [22] ekınşı ret qamauǧa alynyp, 1928 jyldyŋ köktemıne şeiın Semei türmesınde jatady. Türmeden şyqqan soŋ köp ūzamai mal-mülkı kämpeskelenıp, Şymkentke jer audarylady. Mysaly, Turaǧūl Abaiūlyn qudalauǧa bailanysty Semeidegı Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ qazırgı zaman qūjatnama ortalyǧynda «Delo İbragimova Turagula o vyselenii i konfiskasii skota» [23] degen qūjat saqtalǧan. Sondai-aq mūndai qūjattardy Almatydaǧy Respublikalyq Memlekettık Ortalyq mūraǧattaǧy T.Qūnanbaevqa [24]qatysty qozǧalǧan qylmystyq qylmystyq ıs qaǧazdarynan da kezdestıremız. Būl qūjattardyŋ bırınde, iaǧni Bai-kulaktardyŋ mal-mülkın tärkıleu jönındegı Semei okrugtık komissiiasynyŋ 1928 jyldyŋ 19 qaraşasyndaǧy qaulysynda [25] oblys kölemındegı bır top auqatty adamdarmen bırge Turaǧūl Abaiūlynyŋ da ıstı bolyp, bükıl otbasymen jer audarylǧany aitylady. Atalmyş qaulyda onyŋ otbasy qūramy turaly tömendegıdei derekter berılgen:
Zaiyby Misa – 58 jasta.
Ekınşı zaiyby Saqypjamal – 53 jasta.
Ūly Jebräiıl (Tom politehnikalyq institutynda oquda) – 25 jasta.
Ūly Zübaiyr – 23 jasta.
Kelını Qanaǧat – 23 jasta.
Kelını Rahiia – 18 jasta.
Ūly Alyparystan (dūrysyn aitsaq nemeresı – E.S.) – 5 jasta.
Nemeresı Kenesary – 3 jasta.
1928 jyldyŋ küzındegı T.Qūnanbaevty aiyptau kezınde odan 36 bas ırı qara malymen, 7 bölmelı üiı, alty qanat kiız üi men kılemı tärkılenıp alynady, al özı otbasymen bırge Şu öŋırıne jer audarylady. Sol bır alasapyran jyldardaǧy ömırdıŋ auyr azaby turaly Turaǧūldyŋ kenje qyzy Mäken apaidyŋ auzynan estıgen äŋgımesın jurnalist Toqtarhan Şärıpjanov «Abai» jurnalyndaǧy «Äkege laiyq qyz tuǧan» körkem ocherkınde:
«Turaǧūl Abaiūly «Beinet te, däulet te bır alladan» dep, semiasymen Şu öŋırıne aidalyp kete bardy. Goloşekinnıŋ qoldan ädeiı jasaǧan aştyǧynan qalyŋ el qyrylyp jatqanda qyrǧyzǧa ötıp jandary qaldy. Saqypjamal ekeuı Toqpaqta jürgende balalaryn jetelep Aqila jettı aryp-şarşap. Küieuın, qaiynatasy men qaiynaǧasyn GPU tügel atyp tastaǧan eken. (1931 jyly Aqliianyŋ qaiynatasy Medeu men küieuı Saniiaz, qaiynaǧasy Mäukıl oqqa ūşty – avtor). Örtten qaşqan balapandai tızılıp, äke-şeşesın qyrǧyzdan ızdep tabuynyŋ özı erlık edı.
Kışı qyzy Mäken (Maǧripa) sol äkesı kämpeskege ılıngen 1928 jyly öz auylynyŋ oqyǧan jıgıtı Mūqametjannyŋ Ūlyqbegıne tūrmysqa şyǧyp ketken bolatyn. Zaŋ qyzmetkerı bolyp ısteitın küieuı Ürjarǧa prokuror bolyp barǧannan bıraz uaqyt ötkende «baidyŋ qyzyn alǧan» degen aiyppen tergeuge jabylady. Bıraq öz şyqqan tegı kedei bolǧandyqtan ärı özı asa sauatty, şeşen jıgıt ekı-üş aidan keiın aqtalyp, bosap şyqty. Sodan soŋ ony 1932 jyldyŋ soŋyn ala Jambyl oblysyndaǧy Merkıge auystyryp jıbergen. Osynda kelıp ornalasa sala Qūnanbaidyŋ kenje ūly Ospannan qalǧan gauhar jüzıktı bazarlap alyp, sonyŋ pūlymen Mäken qyrǧyzdan äke-şeşesın ızdep tauyp alǧan. Aqilanyŋ bala-şaǧasyn qosa baǧyp qalt-qūlt etıp otyrǧan äkesıne Alpaşty aman aparyp, dokumentın jöndep tapsyryp bergen-dı» dep jazady. Jäne de ol jüregı jaraly aqynnyŋ ömırden öter aldyndaǧy qyzyna aitqan amanatyn «...Qajy aǧaŋ men Mekaiyldy qai jazyǧy üşın atypty? Ziiat pen Berdeş Qytai kettı tentırep. Ahat aǧaŋ aidauda jür. Jebraiyl Taşkende öldı. Sonda būlardyŋ jazyǧy ne? Sen mūny qazır tüsınbegenıŋmen, artynan ūǧasyŋ. Jylama, balam. Azdy-köptı bolsyn 59 jas jasadym, jaqsy-jamandy kördım. Jalǧyz tūiaq Alpaşym, ekeuıŋ aman bolyŋdar. Dünie joldas bolmaitynyna köz jettı ǧoi, bıraq ölmeitın qazyna - öner men bılım. Alpaşty oqytyŋdar. Özıŋe amanatym - äkeŋnıŋ, Abaidyŋ bükıl änderın, jalǧyz ol kısınıkın ǧana emes, atylyp ketken qajy aǧaŋnyŋ, Mūqametjan aǧaŋnyŋ, Aǧaşaiaqtyŋ änderın, bükıl Saryarqa – Şyŋǧys öŋırınıŋ öz qūlaǧyŋa sıŋgen önerın saqta. Naǧyz öner zamanǧa baǧynbaidy, tüptıŋ tübınde qazaqqa qazyna bolyp qaita oralady. Sol kün tua qalǧanda ızdep tappai qalmasyn myna qalyŋ elıŋ... Mūhtarǧa da osyny aitqaisyŋ. Endı men armansyz ölemın. Men deseŋ – jylama, qaita «äkemdı qolymnan jönelttırgen allaǧa rizamyn» de» dei kelıp, «...Osydan ekı kün ötkende, 1934 jylǧy nauryzdyŋ 6 jūldyzynda Abaidyŋ Äigerımnen körgen tūŋǧyşy Turaǧūl İbragimūly Qūnanbaev özınıŋ kenje qyzy Mäkennıŋ köz aldynda, sonyŋ kütımın körıp dünie saldy. Osydan ekı jyl ötkende Turaǧūldyŋ dostary Syzdyq Baiysov, Ahmetjan Qozybaǧarovtar qolǧa alynyp, atylyp kettı. Osydan ekı jyl ötkende Mäken Turaǧūlqyzy radiokomitetke änşı bolyp ornalasty. Osyǧan qol ūşyn berıp kömektesken Mūhtar Omarhanūly Äuezovtyŋ özı bolatyn. Ol kısı Mäkennıŋ änşılıgın joǧary baǧalaityn» [26] dep tüiındeidı.
Turaǧūl Abaiūlynyŋ ūrpaqtaryna kelsek, äielderı Misa men Saqypjamaldan Aqyliia, Jebräiıl, Zübaiyr, Mäken esımdı perzentter süigenı belgılı. Ülken qyzy Aqyliia (Aqyş) jastaiynan aqyn atasy Abaidyŋ bauyrynda ösıp, boijetken. Besıktegı kezınde Şyŋǧys elınıŋ ataqty bai-şonjary Orazbaidyŋ Medeu degen balasynan tuǧan Saniiaz atty nemeresıne atastyrylyp, tūrmys qūrǧan. Mūhtar Äuezovke Abai töŋıregındegı ūlaǧatty adamdar turaly mol qūndy derekter bergen. Ūzaq jyldar respublikalyq opera jäne balet teatrynda Abai zamanynyŋ sahnalyq kiım ülgılırın tıgetın şeber bolyp ıstedı. 1990 jyly Almaty qalasynda 90 jasyna qaraǧan şaǧynda ömırden öttı. Soŋyna ömırden körgen-bılgenı turaly estelık jazyp qaldyrǧan.
Al Turaǧūldyŋ ūldarynyŋ ömırı de onyŋ öz taǧdyry sekıldı öte qaiǧyly boldy. Abai änderın el ışınde taratuşy dombyraşy, änşı balasy Jebräiıl Tomsk politehnikalyq institutynda oqyp jürgende qudalauǧa ūşyrap, oqudan şyǧaryldy. Odan soŋ 1928-1929 jyldary mal-mülkı tärkıge tüsıp, jer audaryldy. Kelesı ūly Zübaiyr da sonyŋ kebın qūşady. Jebräiıl 1930 jyly Şymkentte 27 jasynda, Zübaiyr 1933 jyly Bışkekte 26 jasynda atajūrttan alysta köz jūmdy. Turaǧūldyŋ Kenesary degen nemeresınen eşqandai derek joq. Alyparystan atty nemeresı turaly «Abai» ensiklopediiasynda: «Alpaş Ospanūly (1922-1990) Abaidyŋ balasy Turaǧūldyŋ nemeresı. Öz äkesı Jebräiıl, Abaidyŋ ınısı Ospannyŋ atyna jazylǧan. Ūly Otan soǧysyna qatysyp, mügedek bolyp oralǧan. Almaty qalasynda tūryp dünie salǧan» [27] dep berılgen.
Kenje qyzy Mäken «jastaiynan önerge yqylasty, äkesı Turaǧūldan aqyn atasy turaly estelık-äŋgımelerdı köp estıp, Abai änderın yjdahattylyqpen üirenıp ösken» daryndy jas boldy. Abaidyŋ än mūrasyn osy zamanǧa jetkızuşılerdıŋ bırı sanalady. M.Äuezov onyŋ būl eŋbegın joǧary baǧalap qūrmettegen. Onyŋ oryndauyndaǧy Abai änderın A.Jūbanov, B.Erzakovich, A.Serıkbaev, Q.Jüzbasov tärızdı belgılı muzyka zertteuşılerı notaǧa tüsırıp, üntaspaǧa jazyp alǧan. 1986 jyly «Öner» baspasynan jaryq körgen «Aittym sälem, qalam qas» jinaǧyna Mäken Turaǧūlqyzynyŋ oryndauyndaǧy Abaidyŋ 19 änı engen. Ol artyna äkesı Turaǧūl turaly estelık jazyp qaldyrǧan. Aqyliia Turaǧūlqyzy sekıldı Mäken apai da Almaty qalasynda 2002 jyly 90 jasynda ömırden qaitty.
Ūly Abaidyŋ süiıktı balasy ärı aqyndyq mektebınıŋ daryndy şäkırtı, Alaş ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ körnektı qairatkerı Turaǧūl Qūnanbaevtyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetı, sondai-aq onyŋ ūrpaqtarynyŋ keşegı keŋestık totalitarlyq zamanda bastan keşken ömır tarihy osyndai...
Paidalanylǧan ädebietter
1. Abai, №3, 2009.
2. Bökeihanov Ä. Şyǧarmalar. – Almaty: «Qazaqstan», 1994. 263-b.
3. Kozybaev M.K. Problemy metodologii, istoriiagrafii i istochnikovedeniia istorii Kazahstana (İzbrannye trudy): Almaty: «Ǧylym», 2006. Str.152.
4. Qazaq, 1916, №194.
5. SDNİ VKO, f.48, op.2, d.1.
6. Qazaq, 1916, №179.
7. RK SGA, f.15, op.2, d.422.
8. Qazaq, 1917, №235.
9. SDNİ VKO, f.37, op.1, d.98. l.2, 13.
10. SDNİ VKO, f.37, op.1, d.26, l.5-5 ob, 6-6 ob.
11. Qazaq, 1917, №255.
12. SDNİ VKO, f.1p, op.1, d.21, l.7.
13. Saryarqa, 1918, №44.
14. SDNİ VKO, f.1, op.1, d.21, l.5.
15. SDNİ VKO, f.1, op.1, d.21, l.3.
16. SDNİ VKO, f.37, op.1, d.7.
17. Mūhamedhanov Q. Abaidyŋ aqyn şäkırtterı. 1-kıtap. – Almaty: RGJİ «Däuır», 1993. 175-b.
18. Dulatova G. «Äkemdı GPU äketkende on ekıde edım...». Aqjol, 2000, №6. 19. Dvijenie Alaş. Aprel 1920-1928 gg. Almaty: «El-şejıre», 2007. T. 3. Kn. 1. Str.131.
20. Rossiia i Sentralnaia Aziia. 1905-1925 gg. Sbornik dokumentov. – Karagandy: İzd-vo KarGU, 2005. Str.373.
21. Jūrtbai T. Alaş aqiyqtary. Maqalalar, derektı qūjattar, audarmalar. – Almaty, «Alaş», 2006. 18-b.
22. Mūhamedhanov Q. Abaidyŋ aqyn şäkırtterı. 1-kıtap. – Almaty: RGJİ «Däuır», 1993. 175-b.
23. SDNİ VKO, f.74, op.4, d.40.
24. RGA, f.135, op.1, d.374.
25. SDNİ VKO, f.74, op.4, d.40, str.6.
26. Şärıpjanūly T. Äkege laiyq qyz tuǧan. «Abai» jurnaly, №11, 1994.
27. Abai ensiklopediiasy. – Almaty: «Atamūra», 1995. 70, 82, 402-b.
Alaş qairatkerlerı 1916 jyldyŋ 25 mausymyndaǧy aq patşanyŋ maidandaǧy tyl jūmystaryna qazaqtan soldat alu jönındegı jarlyǧyna būqara halyq qarsy şyǧyp, bosqa qyrylyp qalmasyn dep qatty alaŋdauşylyq bıldıredı. Osyǧan orai Älihan, Ahmet, Mırjaqyp üşeuı «Qazaq» gazetındegı «Alaştyŋ azamatyna» maqalasynda «qazaq şyn qarsylyq qylatyn bolsa, el-elge otriad şyǧady, otriad şyqsa, bas pen malǧa älegı bırdei tiıp, eldıŋ ırgesı būzylady» degendı aityp, eldı beibıt kelısımge ügıtteidı. Şynynda solai boldy da. Mysaly, akademik Manaş Qozybaev «Nasionalno-osvoboditelnaia voina 1916 g. v Kazahstane: konseptualnye problemy» atty zertteu eŋbegınde: «Fenomen 1916 g. harakterizuetsia obostreniem nasionalnogo voprosa. V period osvoboditelnoi voiny 1916 g. voznikla opasnost pogolovnogo istrebleniia kazahskogo naroda. Vnov istoriia, kak v period borby s djungarami, postavila vopros: byt ili ne byt kazahskomu narodu, vopros o vyjivanii nasii. V karatelnyh ekspedisiiah po unichtojeniiu korennogo naseleniia uchastvovali armeiskie chasti, kazachestvo. Tak, dlia podavleniia Turgaiskogo ochaga vosstaniia byla snariajena selaia karatelnaia ekspedisiia generala Lavrenteva v sostave Kustanaiskogo otriada pod komandovaniem podpolkovnika Kislova, Aktiubinskogo otriada (podpolkovnik Klopov), Turgaiskogo otriada (podpolkovnik Kotomin), İrgizskogo otriada, otriad esaula Şepihina, voorujennogo 14 orudiiami i 17 pulemetami. 13 noiabria 1916 g. byli dopolnitelno otpravleny v raion boevyh deistvii chasti 95-go polka iz Kazani, 92-go polka iz Permi, 2 roty 104 i 238 zapasnyh polkov iz Orenburga. General Dobrynin prosil generalskii ştab snabdit ekspedisionnyi korpus generala Lavrenteva ne menee 10-iu gruzovymi avtomaşinami, tremia stansiiami telegrafa, 2 ili 3 aeroplanami.
Dlia podavleniia vosstaniia v Semireche, bylo napravleno 35 rot v 8750 ştykov, 24 sotn v 3900 sabel, 16 orudii i 47 pulemetov. Protiv vosstavşih v Akmolinskoi i Semipalatinskoi oblastiah bylo napravleno 12 kavaleriiskih soten, 11 usilennyh pehotnyh rot vo glave s generalom Iаgodkinym» [3] deidı. Osylaişa otarlyq ezgıge qarsy kürestıŋ soŋy ülken qantögısterge baryp ūlasqan bolatyn.
Ūlt taǧdyry tarazyǧa tüsken osyndai qysyl-taiaŋ uaqytta Turaǧūl Abaiūly Alaş qairatkerlerın belsene qoldap şyǧady. Eldıŋ igı jaqsylaryn maidanǧa soldat beruge ündep, ügıt-nasihat jürgızedı. 1916 jyldyŋ mausym aiynyŋ soŋynda Semei uezıne qarasty Şyŋǧys, Şaǧan, Mūqyr, Qyzyladyr, Begen, Semeitau, Būǧyly tärızdı 7 bolys eldıŋ aqsaqaldary Semei qalasynda bas qosyp jiyn ötkızedı. Onda sol uaqtaǧy qazaqtan soǧys maidanyna kısı jıberu jaiy äŋgıme bolady. Mıne, osy mäjılıske Turaǧūl Abaiūly Qūnanbaev töraǧalyq etıp, hatşylyq mındetın Sydyq Düisenbin [4] oryndaidy. Mäjılıstegıler tegıs patşa jarlyǧyna eldıŋ qarsylyǧy joqtyǧyn jariia etedı. Ol kezde Şyŋǧys bolysyn Älihan Bökeihanovtyŋ dosy Käkıtaidyŋ balasy Bıläl Qūnanbaev basqarsa, al onyŋ kandidaty jäne halyq soty bolyp Turaǧūl Qūnanbaev [5] qyzmet atqarǧan edı. Öz kezegınde Semei gubernatorynan Qarqaraly uezı bolystarynyŋ bır top igı jaqsylary da, iaǧni, Berıkqaradan: Ybyrai Aqpai balasy, Qūsaiynhan Syrlybai balasy; Toqyrauynnan: Smahan Bökeihan; Balqaştan: Narmambet Ormanbet balasy; Edıreiden: Kamal Jaisaq balasy; Aqşataudan: Amantai Adambai balasy, Ǧaisa Toqtarbek balasy; Şūbartaudan Ǧaisaǧūl Myŋaiaq balasy häm Qotanbūlaqtan Qūsaiyn Bijan balasy [6] äskerlık mäselesıne bailanysty tötenşe sez ötkızuge rūqsat sūrap ötınış bıldırgen.
Bırınşı düniejüzılık soǧysta tyl jūmystaryna alynǧan qazaqtar qaru ūstap, soǧys önerın üirenıp qaitty. Tıptı, olardyŋ arasynda Nūǧyman Sarböpeūly, Sabyr Saryǧojin, Moldaniiaz Begımov, Hamit Toqtamyşev tärızdı ştabs-kapitan şenındegı äskeri ataq-lauazymdarǧa ie bolǧandar da az bolmady. Būl äskeri qazaqtar keiınde Alaşorda äskerınıŋ negızın qūrady. Azamat soǧysy jyldarynda osy jauynger qazaqtar eldı talai qantögısterden qorǧap qaldy.
Sondai-aq Turaǧūl Abaiūly 1917 jylǧy aqpan jäne qazan töŋkerısterı kezınde de Alaş qairatkerlerımen bırge ūlt müddesıne qatysty ısterdıŋ bel ortasynda jüredı. Būl negızınen bükıl bilık Reseide Uaqytşa Ükımetke tiıp, Uchreditelnoe sobraniege deputat sailau mäselesı qyzu köterılıp jatqan uaqyt edı. Osyǧan bailanysty Ä.Bökeihanov bastaǧan ūlt ziialylary jer-jerde oblystyq qazaq sezderın ötkızıp, onda bolaşaq qazaq avtonomiiasyn qūru, zemstvolyq basqaru jüiesın engızu, Bükılreseilık Qūryltai jiynyna deputattar sailau, jalpy qazaq sezderın şaqyru tärızdı t.b. şeşımder qabyldanyp jatqan bolatyn. Mäselen, 1917 jyldyŋ 27 säuırı men 7 mamyry aralyǧynda ötken Semei oblysy qazaqtarynyŋ sezınde de osyndai ömırlık maŋyzy zor mäseleler qaralyp, jaŋadan oblystyq qazaq komitetıne müşelıkke Jaqyp Aqbaev, Raiymjan Märsekov, Halel Ǧabbasov, Mūqyş Boştaev, Biahmet Särsenov, Älımhan Ermekov, Ahmetjan Qozybaǧarov, erlı-zaiypty Nūrǧali jäne Näzipa Qūljanovtar, İmanbek Tarabaev, Dälel Särsenov, Äniiar Moldabaev, Mūstaqym Maldybaev, Männan Tūrǧanbaev, Turaǧūl İbragimov, Boştaev, Satylǧan Sabataev, Ydyrys Orazalin, A.Abylaihanov, olarǧa kandidattyqqa Jüsıpbek Aimauytov, Qūrman Esenǧūlov, Şynjy Kereibaev, Kärım Düisebaev, M.Moldabaev, Janai Bairov, Daniial Ysqaqov, Hairetdin Bolǧanbaev, J.Qiiaqov, Äbdıkärımov, tekseru komissiiasyna müşelıkke Qūrmanbai Mūzdybaev, Mūqan Toqtabaev, Äbdırahman Jüsıpov (Iýsupov) [7] sailanady.
Al endı Älihan Bökeihanovtyŋ 1917 jylǧy «Qazaq» gazetındegı «Qazaq deputattary» maqalasynda Bükılreseilık uchreditelnoe sobraniege deputattyqqa 43 adamnyŋ, sonyŋ ışınde Semei oblysynan Mırjaqyp Dulatov, Jaqyp Aqbaev, Halel Ǧabbasov, Raiymjan Märsekov, Biahmet Särsenov, Älımhan Ermekov, Ahmetjan Qozybaǧarov, Satylǧan Sabataev, Turaǧūl Qūnanbaev [8] kandidaturasy ūsynylǧany turaly aitylady.
1917 jyldyŋ küzınde Semeide alǧaş Alaş partiiasynyŋ oblystyq komitetı qūrylǧan kezde Turaǧūl Abaiūly oǧan müşe bolyp enedı. Ol Älihan Bökeihanov, Halel Ǧabbasovtarmen bırge Semei oblysynyŋ uezderı men auyldarynda atalmyş partiianyŋ bastauyş ūiymdaryn qūrysuǧa, sondai-aq oblystyq jäne jalpy qazaq sezderı jūmystaryna, el ömırındegı taǧy basqadai qoǧamdyq-saiasi ısterge qyzu atsalysady.
Osy kezeŋde Semei uezdık jäne oblystyq Zemstvo jiyndary deputattaryn sailau nauqany qala tūrǧyndary, sonyŋ ışınde qazaq jūrtşylyǧynyŋ jappai qatysuymen şielenıstı ärı tartysty ötedı. Bır esepten onyŋ solai bolatyn da jönı bar edı. Iаǧni, būl negızınen Semeide türlı saiasi küşter bilıkke talasqan kez bolatyn. Alaş qozǧalysy basşylarynyŋ eldegı bilık tızgınınen aiyrylyp qalmaiyq degen ündeuıne orai qazaq oqyǧandary bılek sybana aralasady. Semei uezdık Zemstvosy basqarmasynyŋ töraǧalyǧyna Ahmetjan Qozybaǧarov taǧaiyndalyp, Semei oblystyq Zemstvosyn Raiymjan Märsekov basqarady.
Jalpy Zemstvolyq basqarmalar qarapaiym halyqtyŋ äleumettık-tūrmystyq, önerkäsıp jäne şaruaşylyq-qarjy mäselelerımen qatar sot, milisiia qūru ısımen de ainalysqan jergılıktı özın-özı basqaru organy boldy. 1917 jyldyŋ 10 jeltoqsanynda ötken Semei uezdık Zemstvosynyŋ bırınşı tötenşe jiynynda oblystyq Zemstvoǧa Turaǧūl Qūnanbaev, Biahmet Särsenov, Konstantin Pavlovich Liaşkevich, Äniiar Moldabaev, İmam Älımbekov, Qūrman Esenǧūlov, Mihail Stepanovich Proskov deputat bolyp, al deputattyqqa kandidat retınde Ermūhamet Aimūhametov, Qūrmanbai Mūzdybaev, Mūhamedjan Mūhameduäliev, Tolymhan Ötepov, İmanbazar Qazanǧapov, Dmitrii Semenovich Şahvorstov [9] sailanady. Jäne de ol osy jiynda Zemstvolyq bank pen uaqytşa qūrylǧan uezdık qazaq sotyna müşe bolyp enedı. Söitıp, Turaǧūl Abaiūly Alaş ideiasynyŋ Semeidegı belsendı jaqtastarynyŋ bırıne ainalady.
Retı kelgende aita keteiık, Semei uezdık Zemstvosyna deputattyqqa sailanǧan ǧūlama aqyn Şäkerım Qūdaiberdiev te öz zamandastary, Abaidyŋ aqyn şäkırtterı Kökbai Janataev, İmanbazar Qazanǧapovtar sekıldı ūlt müddesıne qatysty ısterden şet qalmaidy. Mäselen, Semei oblystyq Zemstvosynyŋ bırınşı tötenşe jiynynda oblystyq sottyŋ töraǧasy bolyp Mūqyş Boştaev, al onyŋ orynbasarlyǧyna İmanbek Tarabaev, müşelıgıne Şäkärım Qūdaiberdiev pen Smahan Bökeihanov [10] sailanyp, bekidı.
1917 jyldyŋ 5-13 jeltoqsan künderı aralyǧynda Orynborda ötken ekınşı jalpy qazaq sezıne Turaǧūl Abaiūly delegat bolyp qatysyp, onda Alaşorda basşylary tarapynan Baqytkerei Qūlmanov, Mırjaqyp Dulatovpen bırge Türkıstan qazaqtaryn Alaş avtonomiiasyna qosu jaiyn söilesuge taǧaiyndalady. Mūnyŋ saiasi mänısın «Alaşorda» bastyǧy Älihan Bökeihanov pen Türkıstan avtonomiiasynyŋ ministrı Mūstafa Şoqaev: «Alaş orda Syrdariia qazaqtaryna mynadai telegram berdı: Ekınşı jalpy qazaq-qyrǧyz sezı bükıl Alaş balasyn bırıktırıp öz aldyna avtonomiia etuge qauly qyldy. Būl turaly Türkıstan qazaǧymen kelısu üşın Alaş ordasy 5-ınşı ǧinuarda Türkıstan şaharyna Syrdariia oblysynyŋ sezın şaqyrady. Sezge bolys basy bır ökıl kelsın. Mūstafa häm joldastary būl sezdı 10-ynşy ǧinuarǧa şaqyrǧan edı. Ony özgertıp, 5-ınde bolsyn delındı. Baqytkerei Qūlmanovty, Miriakub Dulatovty häm Tūraǧūl Qūnanbaevty jıberedı. Uaqyt şūǧyl, mäsele zor bolǧandyqtan şaqyrylǧan ökılder sezge aitylǧan künnen qalmai kelulerı kerek.
Būl sezge bolys basy bır kısınıŋ üstıne myna kısıler arnalyp şaqyrylady: Baisyn aqsaqal Köldei ūly, İsufbek Basyǧara ūly, İbrahim Qasym ūly, İmanberdı aqsaqal, Sabyrqūl Allabergenov, Mäulenqūl Baizaqov, Aldiiarbek Rahymqūlov, Äzımhan Kenesarin, Mūhamedjan Tynyşbai ūly, Erǧali Qasym ūly, Älmūhamed Kötıbar ūly, Sanjar Asfendiiarov, Qoŋyrqoja Qojabekov, Serıkbai Aqaev, Ǧabdalrahman bek Orazaev, Seiıtjapar Baiseiıt ūly, Qoja Ahmet häm Ahmet Orazai balalary, Sadyq Ötegenov, Zūlqyrnai Seidalin, Aldabek Mangeldin, Mūstafa Şoqaev, Äuez Dosbol ūly, Qaljan Qoŋyratbai ūly, Täşım Aipen ūly» [11] dep tüsındıredı. Al «Qazaq» gazetınıŋ kezektı bır sanynda olardyŋ jeltoqsan aiy soŋynda Orynbordan Türkıstan şaharynda bolatyn Syrdariia qazaqtarynyŋ oblystyq sezıne şūǧyl attanyp ketkenı turaly habarlanǧan.
Turaǧūl Abaiūly Alaşorda ükımetınıŋ ömırındegı būdan basqa da saiasi maŋyzy zor ısterge ünemı aralasyp otyrǧan. Sonyŋ bırı - Alaş atty äskerıne qatysty aiǧaqtar. Būrynǧy oblystyq, bügıngı Semei qalalyq jaŋa tarihi qūjattama ortalyǧyndaǧy «Spisok organizatorov Alaşskogo konnogo partizanskogo polka, uchastnikov organizasii protiv Sovetskoi vlasti v 1918 goda pravitelstva Vostochnoi Alaş-Ordy» [12] degen resmi qūjatta onyŋ esımı Älihan Bökeihanov bastaǧan qyryqqa juyq adammen bırge atalady.
1918 jyldyŋ jazynda Altai guberniiasy baǧytynda qyzyldarǧa qarsy bolǧan qandy şaiqastarǧa Alaş atty äskerı polkynyŋ qūramynda Halel Ǧabbasov, Biahmet Särsenov, Qarajan Ükıbaev, Toqar Begımbetov, Ǧabdolla Qoskeevtarmen bırge Turaǧūl Qūnanbaev ta [13] qatysyp, Semeide bolşevikter qolynan qapyda oqqa ūşqan Alaş milisiiasynyŋ tūŋǧyş komandirı Qazy Nūrmūhamedūlynyŋ kegın qaitarady.
Ökınışke orai Turaǧūldyŋ osy Alaş äskerıne qatysy keŋes ökımetı ornaǧannan keiıngı kezeŋde türlı aiyptaularǧa negız bolǧan. 1920 jyly Semei guberniialyq revoliusiialyq komitetıne Şaǧan bolysynan äldekımder T.Qūnanbaev turaly:
«Kak tolko nachalos revoliusiia u nas v Rossiii my delalis vo vrajde s nijesleduiuşimi lisami - kirgizy Chaganskoi volosti: 1) Beisenbai Erjigitov, 2) Turagul i Mekail İbragimovy, 3) Bilial Kunanbaev, 4) Omirtai Akberdin, 5) Rakymjan Makyşev, 6) Suleimen Djirenchin, 7) Aubakir Ospanov, 8) Nurpeis Akylpeisov, 9) Satybaldy Allaberdynov, 10) Tleugabyl Ormanov. Vyşe nazvannye kirgizy, vse 10 chelovek pri belyh slujili na volastnyh doljnostiah i straşno sochuvstvovali belym, tak chto v proşlom godu otbirali bedniakov, rogatyi skot i verhovyh loşadei, besplatno jertvovali belym.
Krome togo iz chisla etih 10 chelovek Turagul İbragimov i Tleugabyl Ormanov s kirgizskimi voiskami dolgo byli na stansii Rubsovske i dralis s krasnymi... Teper je vyşeukazannye kirgizy zabralis s lisim hvostom v Sovetskuiu vlast i seichas ih vybrali opiat doljnostnymi lisami v Chingizskuiu volost, predstaviteliami volostnogo revkoma i pomşnikami, tak kak krome naşih rodstvennikov pochti vse kirgizy Chingizskoi i Chaganskoi volosti sochuvstvuiut belym, daje nekotorye slujat v Gubrevkome. Teper je vyşenazvannye lisa staraiutsia nas obobrat i lojno obvinit. Po etomu v vidu vyşeizlojennogo obstoiatelstvo my pokorneişe i userdneişe prosim otstranit hotia by vyşenazvannyh kirgiz ot doljnosti, a na meste ih naznachit bolee blagonadejnyh liudei...», [14] - dep aryzdanǧan.
Sol siiaqty «Stepnaia pravda» gazetınıŋ redaksiiasyna belgısız bıreudıŋ atynan joldanǧan taǧy bır mynadai domalaq aryzda:
«Tovarişu Redaktoru!
Prosim pomestit v gazete «Stepnaia pravda» sleduiuşee:
V state «Stepnaia pravda» ot 13 maia №101 opublikovan spisok k vyboram v Sovety, Gubernskoi izbiratelnoi komissii, chlenom etoi komissii sostoit Gabbasov Halil (mestnyi Alaşskii kulachek), deiatelnost Gabbasova pri vlasti Kolchaka byla takova:
Gabbasov Halil s prochimi svoimi soslujivsami s nachala 1918 goda byl pomoşnikom Glavnokomanduiuşego i organizatorom Alaşskogo kirgizskogo dobrovolcheskogo belogvardeiskogo konnogo polka, kak bylo opublikovano v gazete «Sary Arka» ot 18 maia 1918 g. №45. Etot je Gabbasov uchastvoval so svoei Kirgizskoi belogvardeiskoi dobrovolcheskoi bandoi i Semirechenskoi i Rubsovskoi frontah, protiv Kr. Armii.
Gabbasovu Halilu v gazete «Sary Arka» №43, 44, 45 i 83 sovmestno s ego souchastnikami polkovnikom Karaevym byla vyrajena blagodarnost za doblestnye uspehi na frontah protiv Kr. Armii, a tak je za deiatelnost v tylu po vylovlivaniiu bolşevika, izbivaia i nasiluia i predaval na voenno-polevomu sudu. V chest ego Gabbasova pobedy na frontah v Gorodskom sadu byl ustroen obed, prejde chem poehat na front. Gabbasovu i ego souchastnikam (byla dano) Duhovnye molitvy daby pobedit Kr. Armiiu» - dep jazyp, aq bandyny ūiymdastyruşylardyŋ Qarajan Ükıbaev, Biahmet Särsenov, Halel Ǧabbasov, İke Ädılov, Männan Tūrǧanbaev, Mūstaqym Maldybaev, İmam Älımbekov, Ahmetjan Qozybaǧarov, Raiymjan Märsekov, Äniiar Moldabaev, İmanbek Tarabaev, Tastanbekov, Ämze Toraiǧyrov, Smaǧūl Ädılov, Jūmjūma Ükıbaev, Qūlsüleimen Jirenşin (starşyn, būrynǧy 7 auyl, Şaǧan bolysy), Nyǧmet Üisımbaev, Kärım Düisembin, Ämze Narimjanov [15] ekenın erekşe atap körsetedı.
Alaşorda ükımetı ömır süruın toqtatqanymen, alaida osy jyldary Alaş qairatkerlerı el basqaru ısınde nemese oqu-aǧartu, mädeniet, şaruaşylyq salalarynda bolmasyn özderınıŋ qyzmetın toqtatpady. 1920-1922 jyldary Älihan Bökeihanov pen Halel Ǧabbasov Semei guberniialyq atqaru komitetınde, Mırjaqyp Dulatov guberniialyq sotta jauapty qyzmetter atqardy. Al Turaǧūl Abaiūly Şyŋǧys bolysynda halyq soty bolyp ıstedı. Mäselen, 1919 jyly Şyŋǧys elınıŋ bolysy Bıläl Qūnanbaevtıŋ Semei uezdık Zemstvo basqarmasyna ūsynǧan bır top auyldyq halyq sottary turaly tızımınde Abai balalary Turaǧūl, Mekaiyl, Izkaiyl Qūnanbaevtarmen qatar Şäkärım Qūdaiberdiev jaiynda «prisiajnyi zasedatel, Şakarim Hudaiberdin, 62 let, gramotnyi, № 2 aul» [16] - dep berılgen.
Alaş qairatkerlerıne keŋes ökımetı tarapynan keşırım jasalǧanymen, bıraq ta būl uaqytşa eldı aldau boldy. 1922 jyly Semeide Älihan Bökeihanov pen Mırjaqyp Dulatov tūtqynǧa alynǧanda, Turaǧul da [17] türmege jabylyp, tört aidai otyryp şyǧady. Ol turaly Gülnär Mırjaqypqyzy Dulatova: “...Äkem 1921-1922 jyldary Semei gubsotynda jūmys ıstedı de, bız Komissarskaia köşesındegı Äniiar Moldabaevtyŋ ekı qabatty jekemenşık üiınde tūrdyq (keiın Abai muzeiı boldy). Üstıŋgı qabatynda bız – Dulatovtar, bırınşısınde Älihan atekemnıŋ (Bökeihanov) üi-ışı jaiǧasqan edı... Äkem men Älihan Bökeihanov atekemdı sovet ökımetı Semei türmesıne qamaityn kezı-sol 1922 jyl. Qamauǧa alǧan kezde bız Şyŋǧystauda jatqamyz. Bır künı, qystyŋ orta şenı bolu kerek, Semeiden bazarlap kelgen qalaşy bızge köŋılsız habar jetkızdı: Älihan atam men äkemdı Semei türmesıne qamapty. Ürpiıp qaldyq. Habardy esti sala Ömırtai aǧanyŋ auylynan şyqtyq. Abai atamnyŋ auylyna bır tünep, syi-qūrmetterın körıp, asyǧys Semeige jettık. Kelesı künı şeşem türmege tamaq tasuǧa rūqsat alyp keldı. Jūrt – äkemnıŋ qaladaǧy bai tanystary, oquşy jastar kezektesıp tamaq, temekı jetkızıp tūrdy. Kışkentai bolsam da, türmege baratyn künı şeşemnen qalmaimyn. Osy uaqytqa şeiın Semei türmesı köz aldymnan ketpeidı...”, [18] - deidı. Būl arada olardyŋ tar qapastan aman-esen bosap şyǧuyna tıkelei sol kezdegı Semei guberniialyq atqaru komitetınıŋ müşesı Mūhtar Äuezov [19] pen Türkıstan respublikasynyŋ basşylary Tūrar Rysqūlov, Sūltanbek Qojanovtardyŋ [20] ülken kömegı tigen edı.
Alaida Älihan Bökeihanov 1922 jyldyŋ küzınde aidauylmen küştep Mäskeuge jer audarylady. Sodan 1927 jyly ekınşı ret qamauǧa alynǧanǧa deiın üş ärıptıŋ baqylauynda jürıp KSRO Halyqtary Ortalyq baspasynyŋ Qazaq seksiiasynda ädebi qyzmetker bolyp ısteidı. Bıraq ta elde qalǧan būrynǧy Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Abdolla Baitasov, Jüsıpbek Aimauytov, Mūhtar Äuezov, Smaǧūl Säduaqasov, Halel Dosmūhamedov, Sūltanbek Qojanov, Daniial Ysqaqov tärızdı t.b. talai tar jol, taiǧaq keşude synalǧan üzengılesterınen qol üzbeidı. Alaştyŋ bır ardager ūly A.Baitasov özınıŋ jaqsy syilas dosy, ataqty jazuşy Jüsıpbek Aimauytovqa jazǧan hatynda: «Maǧjan, Älekeŋ «Vosizdattyŋ» nau.sotrudnikterı. Mümkın būlar arqyly jazuǧa kıtap ta alarsyŋ. Mektep balalary oqityn ädebiet kıtaptaryn qazaqşaǧa audaru kerek deidı, olardy osy künnen sūrauyŋ kerek syqyldy» [21] deidı. Būl kezeŋde Alaş arystary saiasi arenadan ketkenımen de, ädebiet pen mädeniet maidanynda ūlt müddesın qorǧap qalu maqsatynda küresedı. Mäselen, sondai ülken jūmystyŋ bırı Mäskeudegı Älihan Bökeihanovtyŋ basşylyq jasauymen Qazaqstanda qūrylǧan «Alqa» ūiymy boldy. Mıne, osy bedeldı ūiymǧa Turaǧūl Abaiūlynyŋ da belgılı bır därejede qatysy bolǧan sekıldı. Öitkenı, ol 1925 jyly A.M. Gorkiidıŋ «Chelkaş» äŋgımesın alǧaş ret qazaq tılıne audaryp, Mūhtar Äuezovtyŋ redaktorlyǧymen Semeide şyǧyp tūrǧan «Taŋ» jurnalynyŋ №3,4 sandarynda jariialaidy. Al 1927 jyly Älihan Bökeihanov qyzmet ısteitın Mäskeudegı KSRO Halyqtary Ortalyq baspasynan Turaǧūl Abaiūlynyŋ qazaqşaǧa audaruyndaǧy A.Neverovtyŋ «Ortaqşyl Mariia» jäne «Men ömırge jerıkpın», Djek Londonnyŋ «Balanyŋ erlıgı», Boleslap Prusūlynyŋ «Antek qyran» äŋgımelerı öz aldyna jeke-jeke kıtap bolyp basylyp şyǧady. Sonymen bırge 1926 jyly Semei guberniialyq baspasynan «Qoldaǧy maldardyŋ, qūstardyŋ qūrt auruy bolmaǧy jaiy» (avtory A.Belser), 1927 jyly KSRO Halyqtary Ortalyq baspasynan «Balaly äiel ne bılu kerek?» (avtory G.Speranskii) degen audarmalary jaryq köredı. Osy faktılerdıŋ özı-aq Älihan, Mūhtar, Turaǧūl arasyndaǧy dostyq ärı tuysqandyq bailanystyŋ eşqaşan üzılmegendıgın körsetedı.
Älekeŋ sekıldı, 1927 jyly Turaǧūl Abaiūly da [22] ekınşı ret qamauǧa alynyp, 1928 jyldyŋ köktemıne şeiın Semei türmesınde jatady. Türmeden şyqqan soŋ köp ūzamai mal-mülkı kämpeskelenıp, Şymkentke jer audarylady. Mysaly, Turaǧūl Abaiūlyn qudalauǧa bailanysty Semeidegı Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ qazırgı zaman qūjatnama ortalyǧynda «Delo İbragimova Turagula o vyselenii i konfiskasii skota» [23] degen qūjat saqtalǧan. Sondai-aq mūndai qūjattardy Almatydaǧy Respublikalyq Memlekettık Ortalyq mūraǧattaǧy T.Qūnanbaevqa [24]qatysty qozǧalǧan qylmystyq qylmystyq ıs qaǧazdarynan da kezdestıremız. Būl qūjattardyŋ bırınde, iaǧni Bai-kulaktardyŋ mal-mülkın tärkıleu jönındegı Semei okrugtık komissiiasynyŋ 1928 jyldyŋ 19 qaraşasyndaǧy qaulysynda [25] oblys kölemındegı bır top auqatty adamdarmen bırge Turaǧūl Abaiūlynyŋ da ıstı bolyp, bükıl otbasymen jer audarylǧany aitylady. Atalmyş qaulyda onyŋ otbasy qūramy turaly tömendegıdei derekter berılgen:
Zaiyby Misa – 58 jasta.
Ekınşı zaiyby Saqypjamal – 53 jasta.
Ūly Jebräiıl (Tom politehnikalyq institutynda oquda) – 25 jasta.
Ūly Zübaiyr – 23 jasta.
Kelını Qanaǧat – 23 jasta.
Kelını Rahiia – 18 jasta.
Ūly Alyparystan (dūrysyn aitsaq nemeresı – E.S.) – 5 jasta.
Nemeresı Kenesary – 3 jasta.
1928 jyldyŋ küzındegı T.Qūnanbaevty aiyptau kezınde odan 36 bas ırı qara malymen, 7 bölmelı üiı, alty qanat kiız üi men kılemı tärkılenıp alynady, al özı otbasymen bırge Şu öŋırıne jer audarylady. Sol bır alasapyran jyldardaǧy ömırdıŋ auyr azaby turaly Turaǧūldyŋ kenje qyzy Mäken apaidyŋ auzynan estıgen äŋgımesın jurnalist Toqtarhan Şärıpjanov «Abai» jurnalyndaǧy «Äkege laiyq qyz tuǧan» körkem ocherkınde:
«Turaǧūl Abaiūly «Beinet te, däulet te bır alladan» dep, semiasymen Şu öŋırıne aidalyp kete bardy. Goloşekinnıŋ qoldan ädeiı jasaǧan aştyǧynan qalyŋ el qyrylyp jatqanda qyrǧyzǧa ötıp jandary qaldy. Saqypjamal ekeuı Toqpaqta jürgende balalaryn jetelep Aqila jettı aryp-şarşap. Küieuın, qaiynatasy men qaiynaǧasyn GPU tügel atyp tastaǧan eken. (1931 jyly Aqliianyŋ qaiynatasy Medeu men küieuı Saniiaz, qaiynaǧasy Mäukıl oqqa ūşty – avtor). Örtten qaşqan balapandai tızılıp, äke-şeşesın qyrǧyzdan ızdep tabuynyŋ özı erlık edı.
Kışı qyzy Mäken (Maǧripa) sol äkesı kämpeskege ılıngen 1928 jyly öz auylynyŋ oqyǧan jıgıtı Mūqametjannyŋ Ūlyqbegıne tūrmysqa şyǧyp ketken bolatyn. Zaŋ qyzmetkerı bolyp ısteitın küieuı Ürjarǧa prokuror bolyp barǧannan bıraz uaqyt ötkende «baidyŋ qyzyn alǧan» degen aiyppen tergeuge jabylady. Bıraq öz şyqqan tegı kedei bolǧandyqtan ärı özı asa sauatty, şeşen jıgıt ekı-üş aidan keiın aqtalyp, bosap şyqty. Sodan soŋ ony 1932 jyldyŋ soŋyn ala Jambyl oblysyndaǧy Merkıge auystyryp jıbergen. Osynda kelıp ornalasa sala Qūnanbaidyŋ kenje ūly Ospannan qalǧan gauhar jüzıktı bazarlap alyp, sonyŋ pūlymen Mäken qyrǧyzdan äke-şeşesın ızdep tauyp alǧan. Aqilanyŋ bala-şaǧasyn qosa baǧyp qalt-qūlt etıp otyrǧan äkesıne Alpaşty aman aparyp, dokumentın jöndep tapsyryp bergen-dı» dep jazady. Jäne de ol jüregı jaraly aqynnyŋ ömırden öter aldyndaǧy qyzyna aitqan amanatyn «...Qajy aǧaŋ men Mekaiyldy qai jazyǧy üşın atypty? Ziiat pen Berdeş Qytai kettı tentırep. Ahat aǧaŋ aidauda jür. Jebraiyl Taşkende öldı. Sonda būlardyŋ jazyǧy ne? Sen mūny qazır tüsınbegenıŋmen, artynan ūǧasyŋ. Jylama, balam. Azdy-köptı bolsyn 59 jas jasadym, jaqsy-jamandy kördım. Jalǧyz tūiaq Alpaşym, ekeuıŋ aman bolyŋdar. Dünie joldas bolmaitynyna köz jettı ǧoi, bıraq ölmeitın qazyna - öner men bılım. Alpaşty oqytyŋdar. Özıŋe amanatym - äkeŋnıŋ, Abaidyŋ bükıl änderın, jalǧyz ol kısınıkın ǧana emes, atylyp ketken qajy aǧaŋnyŋ, Mūqametjan aǧaŋnyŋ, Aǧaşaiaqtyŋ änderın, bükıl Saryarqa – Şyŋǧys öŋırınıŋ öz qūlaǧyŋa sıŋgen önerın saqta. Naǧyz öner zamanǧa baǧynbaidy, tüptıŋ tübınde qazaqqa qazyna bolyp qaita oralady. Sol kün tua qalǧanda ızdep tappai qalmasyn myna qalyŋ elıŋ... Mūhtarǧa da osyny aitqaisyŋ. Endı men armansyz ölemın. Men deseŋ – jylama, qaita «äkemdı qolymnan jönelttırgen allaǧa rizamyn» de» dei kelıp, «...Osydan ekı kün ötkende, 1934 jylǧy nauryzdyŋ 6 jūldyzynda Abaidyŋ Äigerımnen körgen tūŋǧyşy Turaǧūl İbragimūly Qūnanbaev özınıŋ kenje qyzy Mäkennıŋ köz aldynda, sonyŋ kütımın körıp dünie saldy. Osydan ekı jyl ötkende Turaǧūldyŋ dostary Syzdyq Baiysov, Ahmetjan Qozybaǧarovtar qolǧa alynyp, atylyp kettı. Osydan ekı jyl ötkende Mäken Turaǧūlqyzy radiokomitetke änşı bolyp ornalasty. Osyǧan qol ūşyn berıp kömektesken Mūhtar Omarhanūly Äuezovtyŋ özı bolatyn. Ol kısı Mäkennıŋ änşılıgın joǧary baǧalaityn» [26] dep tüiındeidı.
Turaǧūl Abaiūlynyŋ ūrpaqtaryna kelsek, äielderı Misa men Saqypjamaldan Aqyliia, Jebräiıl, Zübaiyr, Mäken esımdı perzentter süigenı belgılı. Ülken qyzy Aqyliia (Aqyş) jastaiynan aqyn atasy Abaidyŋ bauyrynda ösıp, boijetken. Besıktegı kezınde Şyŋǧys elınıŋ ataqty bai-şonjary Orazbaidyŋ Medeu degen balasynan tuǧan Saniiaz atty nemeresıne atastyrylyp, tūrmys qūrǧan. Mūhtar Äuezovke Abai töŋıregındegı ūlaǧatty adamdar turaly mol qūndy derekter bergen. Ūzaq jyldar respublikalyq opera jäne balet teatrynda Abai zamanynyŋ sahnalyq kiım ülgılırın tıgetın şeber bolyp ıstedı. 1990 jyly Almaty qalasynda 90 jasyna qaraǧan şaǧynda ömırden öttı. Soŋyna ömırden körgen-bılgenı turaly estelık jazyp qaldyrǧan.
Al Turaǧūldyŋ ūldarynyŋ ömırı de onyŋ öz taǧdyry sekıldı öte qaiǧyly boldy. Abai änderın el ışınde taratuşy dombyraşy, änşı balasy Jebräiıl Tomsk politehnikalyq institutynda oqyp jürgende qudalauǧa ūşyrap, oqudan şyǧaryldy. Odan soŋ 1928-1929 jyldary mal-mülkı tärkıge tüsıp, jer audaryldy. Kelesı ūly Zübaiyr da sonyŋ kebın qūşady. Jebräiıl 1930 jyly Şymkentte 27 jasynda, Zübaiyr 1933 jyly Bışkekte 26 jasynda atajūrttan alysta köz jūmdy. Turaǧūldyŋ Kenesary degen nemeresınen eşqandai derek joq. Alyparystan atty nemeresı turaly «Abai» ensiklopediiasynda: «Alpaş Ospanūly (1922-1990) Abaidyŋ balasy Turaǧūldyŋ nemeresı. Öz äkesı Jebräiıl, Abaidyŋ ınısı Ospannyŋ atyna jazylǧan. Ūly Otan soǧysyna qatysyp, mügedek bolyp oralǧan. Almaty qalasynda tūryp dünie salǧan» [27] dep berılgen.
Kenje qyzy Mäken «jastaiynan önerge yqylasty, äkesı Turaǧūldan aqyn atasy turaly estelık-äŋgımelerdı köp estıp, Abai änderın yjdahattylyqpen üirenıp ösken» daryndy jas boldy. Abaidyŋ än mūrasyn osy zamanǧa jetkızuşılerdıŋ bırı sanalady. M.Äuezov onyŋ būl eŋbegın joǧary baǧalap qūrmettegen. Onyŋ oryndauyndaǧy Abai änderın A.Jūbanov, B.Erzakovich, A.Serıkbaev, Q.Jüzbasov tärızdı belgılı muzyka zertteuşılerı notaǧa tüsırıp, üntaspaǧa jazyp alǧan. 1986 jyly «Öner» baspasynan jaryq körgen «Aittym sälem, qalam qas» jinaǧyna Mäken Turaǧūlqyzynyŋ oryndauyndaǧy Abaidyŋ 19 änı engen. Ol artyna äkesı Turaǧūl turaly estelık jazyp qaldyrǧan. Aqyliia Turaǧūlqyzy sekıldı Mäken apai da Almaty qalasynda 2002 jyly 90 jasynda ömırden qaitty.
Ūly Abaidyŋ süiıktı balasy ärı aqyndyq mektebınıŋ daryndy şäkırtı, Alaş ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ körnektı qairatkerı Turaǧūl Qūnanbaevtyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetı, sondai-aq onyŋ ūrpaqtarynyŋ keşegı keŋestık totalitarlyq zamanda bastan keşken ömır tarihy osyndai...
Paidalanylǧan ädebietter
1. Abai, №3, 2009.
2. Bökeihanov Ä. Şyǧarmalar. – Almaty: «Qazaqstan», 1994. 263-b.
3. Kozybaev M.K. Problemy metodologii, istoriiagrafii i istochnikovedeniia istorii Kazahstana (İzbrannye trudy): Almaty: «Ǧylym», 2006. Str.152.
4. Qazaq, 1916, №194.
5. SDNİ VKO, f.48, op.2, d.1.
6. Qazaq, 1916, №179.
7. RK SGA, f.15, op.2, d.422.
8. Qazaq, 1917, №235.
9. SDNİ VKO, f.37, op.1, d.98. l.2, 13.
10. SDNİ VKO, f.37, op.1, d.26, l.5-5 ob, 6-6 ob.
11. Qazaq, 1917, №255.
12. SDNİ VKO, f.1p, op.1, d.21, l.7.
13. Saryarqa, 1918, №44.
14. SDNİ VKO, f.1, op.1, d.21, l.5.
15. SDNİ VKO, f.1, op.1, d.21, l.3.
16. SDNİ VKO, f.37, op.1, d.7.
17. Mūhamedhanov Q. Abaidyŋ aqyn şäkırtterı. 1-kıtap. – Almaty: RGJİ «Däuır», 1993. 175-b.
18. Dulatova G. «Äkemdı GPU äketkende on ekıde edım...». Aqjol, 2000, №6. 19. Dvijenie Alaş. Aprel 1920-1928 gg. Almaty: «El-şejıre», 2007. T. 3. Kn. 1. Str.131.
20. Rossiia i Sentralnaia Aziia. 1905-1925 gg. Sbornik dokumentov. – Karagandy: İzd-vo KarGU, 2005. Str.373.
21. Jūrtbai T. Alaş aqiyqtary. Maqalalar, derektı qūjattar, audarmalar. – Almaty, «Alaş», 2006. 18-b.
22. Mūhamedhanov Q. Abaidyŋ aqyn şäkırtterı. 1-kıtap. – Almaty: RGJİ «Däuır», 1993. 175-b.
23. SDNİ VKO, f.74, op.4, d.40.
24. RGA, f.135, op.1, d.374.
25. SDNİ VKO, f.74, op.4, d.40, str.6.
26. Şärıpjanūly T. Äkege laiyq qyz tuǧan. «Abai» jurnaly, №11, 1994.
27. Abai ensiklopediiasy. – Almaty: «Atamūra», 1995. 70, 82, 402-b.
Mūratbek Kenemoldin,
QR Aqparat salasynyŋ üzdıgı.
