«قۇيرىق-باۋر اساتام،تىستەپ الما بارماقتى-اي!»

«ەتنوگرافيا ەنتسيكلوپەدياسى» ارنايى جوباسىنىڭ العاشقى ايدارى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇيلەنۋ عۇرىپتارىنا ارنالادى.قازاق – ەرتەدەن ۇلىن ۇياعا، قىزىڭ قياعا قوندىرعان تەكتى حالىق قازاقتىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سالت-داستۇرلەرى، ادەت-عۇرىپتارى،نانىم-سەنىمدەرى،ءتامسىل-تىيىمدارى جانە  ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جيناقتاپ وقىرمان قاۋىمعا تانىستىرۋدى كوزدەيدى. وسى ماقساتتا الداعى ۋاقىتتا ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىپ، ءار وڭىردە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كونەكوز قاريالار مەن جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى، ەتنوگرافتارمەن كەزدەسىپ، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مۇراسى جايىندا اڭگىمەلەر مەن ەستەلىكتەردى،فولكلورلىق مۇرالاردى،ەتنوگرافيالىق سۇحباتتاردى جاريالايتىن بولادى.«ەتنوگرافيا ەنتسيكلوپەدياسى» ارنايى جوباسى اياسىندا قازاقتىڭ كونە كوشپەلى عۇرپى،ەجەلگى جانە بۇگىنگى ۇيلەنۋ سالتى، قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى كيىز ءۇي،قازاقتىڭ تۋىسقاندىق تامىرى،ءداستۇرلى قولونەر مەن شارۋاشىلىعى،ۇلتتىق كيىم-كەشەكتەرى،توي-مەرەكەلەرى مەن ۇلتتىق ويىندارى تاقىرىپتىق تۇرعىدا زەرتتەلىپ جازىلادى.سونداي-اق وقىرمان قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان،ءسىز بەن ءبىز بىلمەيتىن كونە عۇرىپتارىمىز بەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بولسا وقىرمان بىزگە حات جولداۋ ارقىلى، سۇراقتارىنا جاۋاپ ىزدەي الاتىن بولادى.«ەتنوگرافيا ەنتسيكلوپەدياسى» ارنايى جوباسىنىڭ العاشقى ايدارى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇيلەنۋ عۇرىپتارىنا ارنالادى.قازاق – ەرتەدەن ۇلىن ۇياعا، قىزىڭ قياعا قوندىرعان تەكتى حالىق. ۇلى مەن قىزىنىڭ تانىسۋىندا دا،ۇيلەنۋىندە دە ۇلىلىق پەن يبالىق جاتىر. ونىڭ ار جاعىندا – ۇلتتىق كود. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇيلەنۋ سالتى الدىمەن ەكى جاستىڭ تانىسۋلارىنان باستاۋ العان.«باستاڭعى»، «قىز ويناق»، «ۇيقىاشار»، «قىز كورۋ»، «سەلت ەتكىزەر»، «توبىق جاسىرۋ» عۇرىپتارى قازاقتىڭ قىز بەن جىگىتىنىڭ تانىسۋىنا سەبەپ بولاتىن جورالعىلارى بولعان. وسىلاردىڭ بارلىعىن باستارىنان وتكىزىپ، ءبىر-بىرىنە سەرتتەسىپ، جۇبى جاراسقان عاشىقتار ۇيلەنۋدىڭ قامىنا كوشكەن. «قىز ايتتىرىپ»، «قۇدالىق» عۇرىپتارىن جاساسقان. ودان كەيىن «قالىڭ مال»، «كيىت بەرۋ»، «قۇدا كادەسى»، «ءسۇت اقىسى»، «توي مالى» تاعىسىن تاعى جورالعىلاردى وتكىزگەن. كەلەسى مەجە «ۇيلەنۋ تويى» مەن «وتاۋ كوتەرۋ»، «جاساۋ بەرۋ» داستۇرلەرىنە جالعاسقان. بالكىم اراسىندا قالىپ قويعان وزگە دە ۇيلەنۋ جورالعى عۇرىپتارى مەن داستۇرلەرى بولسا سوگە كورمەڭىزدەر.بۇل نەگىزگى ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى ۇيلەنۋ سالتىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. جوعارىدا مەن اتاعان ۇيلەنۋ عۇرىپتارى بۇگىندە تولىق قازاق قوعامىندا ساقتالماعان،بىرنەشەۋىنىڭ جاڭارعان، وزگەرگەن نۇسقالارى قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇيلەنۋ تويلارىندا جاسالىپ كەلەدى.قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ۇيلەنۋ سالتى تولىقتاي XIX عاسىردىڭ اياعى مەن Xح  عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن ساقتالىپ كەلدى.كەشەگى قىلىشىنان قان تامعان سولاقاي ساياسات بۇل ءۇردىستى از دا بولسىن جوعالتىپ، كوشپەندىلەر رۋحانياتىنان جالعاسقان ءداستۇر جالعاستىعىمىزدى ءۇزدى.ياعني قازاق ەتنوگرافياسىنا جاسالعان قيانات بولدى. سونىڭ سالدارىنان بۇگىندە سالت-ءداستۇرىمىز بەن ەتنوگرافيامىز قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىندە ءار قيلى.ەندەشە وسىلاردىڭ بارلىعىن ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جاڭعىرتاتىن كۇن الىس ەمەس.كەشەگى قازاقتىڭ «ون ۇشىندە وتاۋ يەسى» دەگەن ءتامسىل بۇگىنگى جاستارعا ۇلگى بولا المادى. ون ۇشىندە وتاۋ يەلەنەتىن جاستىڭ سيقى ءالى كۇنگە بالالىقتان ايىرىلماعان.ۇلتتىق كودتى بويىنا سىڭىرمەگەن. قازاقتىڭ شارۋاشىلىق ءداستۇرىن بويىنا مەڭگەرمەگەن. بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ نەكەلەسۋ جاستارى 25-30-عا جەتكەن.دەگەنمەن بۇل– ءوز الدىنا جەكە ماقالاعا ارقاۋ بولاتىن تاقىرىپ.ونى دا الداعى ۋاقىتتا تارقاتىپ جازارمىز دەگەن ويدامىز.ءبىزدىڭ پورتالدىڭ ماقساتى – قازاق اراسىندا ساقتالىپ قالعان سالت-ءداستۇر مەن جورالعىلارىمىزدى،ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز كونەكوز قاريالارىمىزدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ،ولاردىڭ ۇلت قۇندىلىقتارى تۋرالى سۇحباتتارىن وقىرمان نازارىنا جاريالاۋ بولاتىن دەپ الدىڭعى ويىمىزدا جەتكىزگەن بولاتىنبىز. ەندەشە «ەتنوگرافيا ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» ءار سانىن اسىعا كۇتىپ وتىرىڭىزدار. سىزدەرگە رۋحاني ازىق بولار قومدى دۇنيەلەر جازىلادى دەگەن ويدامىز. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇيلەنۋ سالتى الدىمەن قۇدالىق جورالعىسىنان، ۇيلەنۋ عۇرىپتارىنان، توي جانە تويدان كەيىنگى جورالعىلاردان وتەدى. ءبىز نازارلارىڭىزعا ۇسىنعالى وتىرعان قازاقتىڭ كونە قۇدالاسۋ بەلگىسى – «قۇيرىق-باۋىر اساتۋ» عۇرپى.«قۇيرىق-باۋىر جەدىڭ بە، قۇدا بولدىم دەدىڭ بە»دەگەن ءتامسىلدىڭ قۇدالاسۋ كەپىلدىگى ءداستۇرىن مەڭزەپ تۇرعانى انىق.  قۇيرىق-باۋىر اساتۋ قازاق داستۇرىندە قۇدا بولۋدىڭ زاڭدى بەلگىسى ەكەنى انىق. قۇدالىق ءراسىم بولماسا،قۇدالىقتىڭ الدىنداعى داستارحان الدىندا جاڭا كەلگەن قۇدالارعا قۇيرىق،باۋىر تۋرالعان تاباق تارتىلادى.الدىمەن ەكى جاقتىڭ ۇلكەن كىسىلەرى نەمەسە باس قۇدالارى جەيدى. سوسىن ارى قاراي رەت-رەتىمەن كەتە بەرەدى. قۇيرىق-باۋىر جەۋ دەگەن ەكى جاقتىڭ كەپىلدىگى، باۋىرلاستىعى ەكەنىن بايقاتادى.بۇل تۋرالى بەلگىلى ەتنوگراف عالىم،دوكتور بيقۇمار كامالاشۇلى«قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى»اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى:«قۇيرىق-باۋىردى الدىمەن ەكى جاقتىڭ باس قۇدالارى جەسىسەدى. بۇل ءداستۇر ەكى جاق«قۇيرىق-باۋىرداي»جاقىن«باۋىرلاس»بولدىق دەگەنگە ساياتىن سالت بولماق. قۇيرىق-باۋىر جەسىسكەن قۇدالار ەشقاشان ۋادەنى، سەرتتى، قۇدالىقتى بۇزباۋعا ءتيىس. ويتسە قايبىرىن«انت اتادى»دەپ كورگەن».     داستارحان باسىنا جينالعان قاۋىمعا قۇيرىق-باۋىردى ايەل ادامدار اكەلەدى. ولار «باۋىرداي جاقىن، قۇيرىقتار ءتاتتى بولىڭدار»دەپ تىلەك ءبىلدىرىپ، بارلىق قوناقتار مەن قۇدالارعا اۋىز تيگىزەدى.ەرتەرەكتە دە قۇدالاردىڭ ءبىرى سەرتتەن تايىپ، ءبىر-بىرىنە رەنجىسە، بيلەر ولاردان«قۇيرىق-باۋىر جەسىسىپ پە ەدىڭدەر؟» دەپ سۇرايتىن بولعان.سوندىقتان قۇيرىق-باۋىر اساتۋ سالتىنىڭ ۇلى كوشپەندى بابالارىمىزدىڭ ءومىر سالتىندا وزىندىك ءمانى بولعان.ءبىر-بىرىمەن ۇرىسىپ، ءسوز تالاستىرعان قۇدالار«قۇيرىق-باۋىر جەسىسكەن قۇدا ەمەسپىز بە؟»كەشىرىمگە كەلىپ وتىرعان.بۇگىندە بۇل عۇرىپتى ۇيلەنۋ سالتىنىڭ جورالعىسى رەتىندە پايدالانامىز.بۇرىنعى بابالارىمىز سياقتى قۇجاتتىق ءمانى جوق سياقتى. دالا زاڭىنا باعىنعان اتا-بابالارىمىز داستۇردەن اداسپاي، اماناتتان اتتاماعان.قۇيرىق باۋىر-قازاقتىڭ ءداستۇرلى تاعامىنىڭ ءبىر ءتۇرى.قويدىڭ باۋىرى مەن قۇيرىق مايىن بىرگە ءپىسىرىپ،ءار ءتۇرلى ءدامدى تۇزدىقتار قوسادى.بۇل تاعامدى تەك توي-دومالاقتا عانا جاسامايدى.كوبىندە مال جاڭادان سويىلعان ۋاقىتتا جاسايدى. بۇل تاعامدى ول ۋاقىتتا "ماي باۋىر" دەپ اتالعان.قازاق اراسىندا ءازىل-قالجىڭسىز، ويىن-ساۋىقسىز بىردە-ءبىر توي وتپەيتىندىگى اركىمگە بەلگىلى.«قۇيرىق-باۋىر اساتۋ» عۇرپىندا دا ايەل ادامدار  قالجىڭ ولەڭدەر مەن قاعىتپا سوزدەر ايتىپ، قۇدالاردىڭ ۇلكەنىنەن باستاپ كىشىسىنە دەيىن اتاپ شىعاتىن بولعان.بۇگىنگى تويدا قۇيرىق-باۋىردى اساتۋ بارىسىندا زاماناۋي ادىسكە كوشىرىپ،تامادا بولماسا انشىلەر ءانىن جىرلاپ،ايەل قاۋىمى قۇيرىق-باۋىردى اساتىپ وتىراتىن بولعان كۇيگە جەتكەن.جىردىڭ نۇسقاسىن زاماناۋي ەسترادا اندەرى مەن حالىق اندەرىنىڭ اۋەندەرىنە قوسقان.دەگەنمەن قۇيرىق-باۋىر اساتۋ جىرىنىن ايتىلۋ نۇسقاسى ءار ايماقتا ءار ءتۇرلى ايتىلىپ ءجۇر. جىردىڭ كوپشىلىك قاۋىم ايتىپ جۇرگەن نۇسقاسى دا جوق ەمەس.بەلگىلى ەتنوگراف،عالىم سەيىت كەنجەاحمەتۇلىنىڭ «قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى» اتتى كىتابىندا قاناپياقىزى ورىنباسار اپايىمىزدىڭ ايتۋىنان  جازىپ العان جىردىڭ نۇسقاسى بەرىلگەن.كوپشىلىك وسى جىردىڭ اينالاسىدا ءسوزىن وزگەرتىپ، ايتىپ جۇرگەن ءبىرىزدى نۇسقاسى دەپ وسى جىردى ايتساق بولادى.قاناپياقىزى ورىنباسار اجەمىز بىلاي دەپ اندەتسە كەرەك:   قۇدا،قۇدا دەيسىڭ-اۋ،ءاي، قۇيرىق-باۋىر جەيسىڭ-اۋ،ءاي. قۇيرىق-باۋىر جەمەسەڭ، نەسىنە قۇدا دەيسىڭ-اۋ،ءاي. ۇلكەن قۇدا،باس قۇدا، كىشى قۇدا، جاس قۇدا. قۇيرىق-باۋىر اكەلدىم، اۋىزىڭدى اش، قۇدا. ۇلكەن قۇدا ارداقتى-اي، كىشى قۇدا سالماقتى-اي. قۇيرىق-باۋىر اساتام، تىستەپ الما بارماقتى-اي. ۇلكەن قۇدا انەكەي-اۋ، كىشى قۇدا مىنەكەي-اۋ. قۇيرىق-باۋىر اساتتىم، كادەلەرىڭ كانەكەي-اۋ! بۇرىندارى بۇل جىردى حالىق ءوز جانىنان قولما-قول ءسوز شىعارىپ، ولەڭدەتىپ ايتا بەرەتىن.ويىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە ايتارىمىز،اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۇرمىس-سالت جىرلارىنا جاتاتىن قۇيرىق-باۋىر اساتۋ جىرىنىڭ ۇرپاق ساناسىندا جاڭعىرۋى ءتيىس دەپ بىلگەن ءجون.بۇل جورالعى قۇدالىق راسىمدە ايتىلىپ،مىندەتتەلەتىن جىر ەمەس،قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇيلەنۋ سالتىنداعى قۇدالىقتىڭ بەرىك تۇتقاسىنا كورسەتەتىن قۇجاتقا اينالۋى ءتيىس.

---

التىنبەك قۇمىرزاقۇلى 

e-history.kz