«Etnografiia ensiklopediiasy» arnaiy jobasynyŋ alǧaşqy aidary qazaqtyŋ dästürlı üilenu ǧūryptaryna arnalady.Qazaq – erteden ūlyn ūiaǧa, qyzyŋ qiiaǧa qondyrǧan tektı halyq qazaqtyŋ ūmytylyp bara jatqan salt-dästürlerı, ädet-ǧūryptary,nanym-senımderı,tämsıl-tyiymdary jäne ūlttyq qūndylyqtarymyzdy jinaqtap oqyrman qauymǧa tanystyrudy közdeidı. Osy maqsatta aldaǧy uaqytta etnografiialyq ekspedisiialar ūiymdastyryp, är öŋırde ömır sürıp otyrǧan köneköz qariialar men jergılıktı ölketanuşy, etnograftarmen kezdesıp, qazaq halqynyŋ ruhani mūrasy jaiynda äŋgımeler men estelıkterdı,folklorlyq mūralardy,etnografiialyq sūhbattardy jariialaityn bolady.«Etnografiia ensiklopediiasy» arnaiy jobasy aiasynda qazaqtyŋ köne köşpelı ǧūrpy,ejelgı jäne bügıngı üilenu salty, qazaqtyŋ qara şaŋyraǧy kiız üi,qazaqtyŋ tuysqandyq tamyry,dästürlı qolöner men şaruaşylyǧy,ūlttyq kiım-keşekterı,toi-merekelerı men ūlttyq oiyndary taqyryptyq tūrǧyda zerttelıp jazylady.Sondai-aq oqyrman qyzyǧuşylyǧyn tudyrǧan,sız ben bız bılmeitın köne ǧūryptarymyz ben ūlttyq qūndylyqtarymyz bolsa oqyrman bızge hat joldau arqyly, sūraqtaryna jauap ızdei alatyn bolady.«Etnografiia ensiklopediiasy» arnaiy jobasynyŋ alǧaşqy aidary qazaqtyŋ dästürlı üilenu ǧūryptaryna arnalady.Qazaq – erteden ūlyn ūiaǧa, qyzyŋ qiiaǧa qondyrǧan tektı halyq. 
Ūly men qyzynyŋ tanysuynda da,üilenuınde de ūlylyq pen ibalyq jatyr. Onyŋ ar jaǧynda – ūlttyq kod. Qazaqtyŋ dästürlı üilenu salty aldymen ekı jastyŋ tanysularynan bastau alǧan.«Bastaŋǧy», «Qyz oinaq», «Ūiqyaşar», «Qyz köru», «Selt etkızer», «Tobyq jasyru» ǧūryptary qazaqtyŋ qyz ben jıgıtınıŋ tanysuyna sebep bolatyn joralǧylary bolǧan. Osylardyŋ barlyǧyn bastarynan ötkızıp, bır-bırıne serttesıp, jūby jarasqan ǧaşyqtar üilenudıŋ qamyna köşken. «Qyz aittyryp», «Qūdalyq» ǧūryptaryn jasasqan. Odan keiın «Qalyŋ mal», «Kiıt beru», «Qūda kädesı», «Süt aqysy», «Toi maly» taǧysyn taǧy joralǧylardy ötkızgen. Kelesı meje «Üilenu toiy» men «Otau köteru», «Jasau beru» dästürlerıne jalǧasqan. Bälkım arasynda qalyp qoiǧan özge de üilenu joralǧy ǧūryptary men dästürlerı bolsa söge körmeŋızder.Būl negızgı dästürlı qazaq qoǧamyndaǧy üilenu saltynyŋ bır parasy ǧana. Joǧaryda men ataǧan üilenu ǧūryptary bügınde tolyq qazaq qoǧamynda saqtalmaǧan,bırneşeuınıŋ jaŋarǧan, özgergen nūsqalary qazaqtyŋ bügıngı üilenu toilarynda jasalyp keledı.Qazaq halqynyŋ dästürlı üilenu salty tolyqtai XIX ǧasyrdyŋ aiaǧy men XH ǧasyrdyŋ bas kezıne deiın saqtalyp keldı.Keşegı qylyşynan qan tamǧan solaqai saiasat būl ürdıstı az da bolsyn joǧaltyp, köşpendıler ruhaniiatynan jalǧasqan dästür jalǧastyǧymyzdy üzdı.Iаǧni qazaq etnografiiasyna jasalǧan qiianat boldy. Sonyŋ saldarynan bügınde salt-dästürımız ben etnografiiamyz Qazaqstannyŋ är öŋırınde är qily.Endeşe osylardyŋ barlyǧyn bır ızge tüsırıp, ūlttyq bolmysymyzdy jaŋǧyrtatyn kün alys emes.Keşegı qazaqtyŋ «on üşınde otau iesı» degen tämsıl bügıngı jastarǧa ülgı bola almady. On üşınde otau ielenetın jastyŋ siqy älı künge balalyqtan aiyrylmaǧan.Ūlttyq kodty boiyna sıŋırmegen. Qazaqtyŋ şaruaşylyq dästürın boiyna meŋgermegen. Bügıngı qazaq jastarynyŋ nekelesu jastary 25-30-ǧa jetken.Degenmen būl– öz aldyna jeke maqalaǧa arqau bolatyn taqyryp.Ony da aldaǧy uaqytta tarqatyp jazarmyz degen oidamyz.Bızdıŋ portaldyŋ maqsaty – qazaq arasynda saqtalyp qalǧan salt-dästür men joralǧylarymyzdy,ūlttyq qūndylyqtarymyz köneköz qariialarymyzdyŋ öz auzynan estıp,olardyŋ ūlt qūndylyqtary turaly sūhbattaryn oqyrman nazaryna jariialau bolatyn dep aldyŋǧy oiymyzda 
jetkızgen bolatynbyz. Endeşe «Etnografiia ensiklopediiasynyŋ» är sanyn asyǧa kütıp otyryŋyzdar. Sızderge ruhani azyq bolar qomdy dünieler jazylady degen oidamyz. Qazaqtyŋ dästürlı üilenu salty aldymen qūdalyq joralǧysynan, üilenu ǧūryptarynan, toi jäne toidan keiıngı joralǧylardan ötedı. Bız nazarlaryŋyzǧa ūsynǧaly otyrǧan qazaqtyŋ köne qūdalasu belgısı – «Qūiryq-bauyr asatu» ǧūrpy.«Qūiryq-bauyr jedıŋ be, qūda boldym dedıŋ be»degen tämsıldıŋ qūdalasu kepıldıgı dästürın meŋzep tūrǧany anyq. Qūiryq-bauyr asatu qazaq dästürınde qūda boludyŋ zaŋdy belgısı ekenı anyq. Qūdalyq räsım bolmasa,qūdalyqtyŋ aldyndaǧy dastarhan aldynda jaŋa kelgen qūdalarǧa qūiryq,bauyr turalǧan tabaq tartylady.Aldymen ekı jaqtyŋ ülken kısılerı nemese bas qūdalary jeidı. Sosyn ary qarai ret-retımen kete beredı. Qūiryq-bauyr jeu degen ekı jaqtyŋ kepıldıgı, bauyrlastyǧy ekenın baiqatady.Būl turaly belgılı etnograf ǧalym,doktor Biqūmar Kämalaşūly«Qazaq halqynyŋ salt-dästürlerı»atty eŋbegınde bylai deidı:«Qūiryq-bauyrdy aldymen ekı jaqtyŋ bas qūdalary jesısedı. Būl dästür ekı jaq«qūiryq-bauyrdai»jaqyn«bauyrlas»boldyq degenge saiatyn salt bolmaq. Qūiryq-bauyr jesısken qūdalar eşqaşan uädenı, serttı, qūdalyqty būzbauǧa tiıs. Öitse qaibırın«ant atady»dep körgen». Dastarhan basyna jinalǧan qauymǧa qūiryq-bauyrdy äiel adamdar äkeledı. Olar «bauyrdai jaqyn, qūiryqtar tättı bolyŋdar»dep tılek bıldırıp, barlyq qonaqtar men qūdalarǧa auyz tigızedı.Erterekte de qūdalardyŋ bırı sertten taiyp, bır-bırıne renjıse, biler olardan«qūiryq-bauyr jesısıp pe edıŋder?» dep sūraityn bolǧan.Sondyqtan qūiryq-bauyr asatu saltynyŋ ūly köşpendı babalarymyzdyŋ ömır saltynda özındık mänı bolǧan.Bır-bırımen ūrysyp, söz talastyrǧan qūdalar«qūiryq-bauyr jesısken qūda emespız be?»keşırımge kelıp otyrǧan.Bügınde būl ǧūrypty üilenu saltynyŋ joralǧysy retınde paidalanamyz.Būrynǧy babalarymyz siiaqty qūjattyq mänı joq siiaqty. Dala zaŋyna baǧynǧan ata-babalarymyz dästürden adaspai, amanattan attamaǧan.Qūiryq bauyr-qazaqtyŋ dästürlı taǧamynyŋ bır türı.Qoidyŋ bauyry men qūiryq maiyn bırge pısırıp,är türlı dämdı tūzdyqtar qosady.Būl taǧamdy tek toi-domalaqta ǧana jasamaidy.Köbınde mal jaŋadan soiylǧan uaqytta jasaidy. Būl taǧamdy ol uaqytta "Mai bauyr" dep atalǧan.Qazaq arasynda äzıl-qaljyŋsyz, oiyn-sauyqsyz bırde-bır toi ötpeitındıgı ärkımge belgılı.«Qūiryq-bauyr asatu» ǧūrpynda da äiel adamdar qaljyŋ öleŋder men qaǧytpa sözder aityp, qūdalardyŋ ülkenınen bastap kışısıne deiın atap şyǧatyn bolǧan.Bügıngı toida qūiryq-bauyrdy asatu barysynda zamanaui ädıske köşırıp,tamada bolmasa änşıler änın jyrlap,äiel qauymy qūiryq-bauyrdy asatyp otyratyn bolǧan küige jetken.Jyrdyŋ nūsqasyn zamanaui estrada änderı men halyq änderınıŋ äuenderıne qosqan.Degenmen qūiryq-bauyr asatu jyrynyn aitylu nūsqasy är aimaqta är türlı aitylyp jür. Jyrdyŋ köpşılık qauym aityp jürgen nūsqasy da joq emes.Belgılı etnograf,ǧalym Seiıt Kenjeahmetūlynyŋ «Qazaqtyŋ salt-dästürı» atty kıtabynda Qanapiiaqyzy Orynbasar apaiymyzdyŋ aituynan jazyp alǧan jyrdyŋ nūsqasy berılgen.
Köpşılık osy jyrdyŋ ainalasyda sözın özgertıp, aityp jürgen bırızdı nūsqasy dep osy jyrdy aitsaq bolady.Qanapiiaqyzy Orynbasar äjemız bylai dep ändetse kerek:
Qūda,qūda deisıŋ-au,äi,
Qūiryq-bauyr jeisıŋ-au,äi.
Qūiryq-bauyr jemeseŋ,
Nesıne qūda deisıŋ-au,äi.
Ülken qūda,bas qūda,
Kışı qūda, jas qūda.
Qūiryq-bauyr äkeldım,
Auyzyŋdy aş, qūda.
Ülken qūda ardaqty-ai,
Kışı qūda salmaqty-ai.
Qūiryq-bauyr asatam,
Tıstep alma barmaqty-ai.
Ülken qūda änekei-au,
Kışı qūda mınekei-au.
Qūiryq-bauyr asattym,
Kädelerıŋ känekei-au!
Būryndary būl jyrdy halyq öz janynan qolma-qol söz şyǧaryp, öleŋdetıp aita beretın.Oiymyzdy qorytyndylai kele aitarymyz,auyz ädebietınıŋ tūrmys-salt jyrlaryna jatatyn qūiryq-bauyr asatu jyrynyŋ ūrpaq sanasynda jaŋǧyruy tiıs dep bılgen jön.Būl joralǧy qūdalyq räsımde aitylyp,mındetteletın jyr emes,qazaqtyŋ dästürlı üilenu saltyndaǧy qūdalyqtyŋ berık tūtqasyna körsetetın qūjatqa ainaluy tiıs.
Ūly men qyzynyŋ tanysuynda da,üilenuınde de ūlylyq pen ibalyq jatyr. Onyŋ ar jaǧynda – ūlttyq kod. Qazaqtyŋ dästürlı üilenu salty aldymen ekı jastyŋ tanysularynan bastau alǧan.«Bastaŋǧy», «Qyz oinaq», «Ūiqyaşar», «Qyz köru», «Selt etkızer», «Tobyq jasyru» ǧūryptary qazaqtyŋ qyz ben jıgıtınıŋ tanysuyna sebep bolatyn joralǧylary bolǧan. Osylardyŋ barlyǧyn bastarynan ötkızıp, bır-bırıne serttesıp, jūby jarasqan ǧaşyqtar üilenudıŋ qamyna köşken. «Qyz aittyryp», «Qūdalyq» ǧūryptaryn jasasqan. Odan keiın «Qalyŋ mal», «Kiıt beru», «Qūda kädesı», «Süt aqysy», «Toi maly» taǧysyn taǧy joralǧylardy ötkızgen. Kelesı meje «Üilenu toiy» men «Otau köteru», «Jasau beru» dästürlerıne jalǧasqan. Bälkım arasynda qalyp qoiǧan özge de üilenu joralǧy ǧūryptary men dästürlerı bolsa söge körmeŋızder.Būl negızgı dästürlı qazaq qoǧamyndaǧy üilenu saltynyŋ bır parasy ǧana. Joǧaryda men ataǧan üilenu ǧūryptary bügınde tolyq qazaq qoǧamynda saqtalmaǧan,bırneşeuınıŋ jaŋarǧan, özgergen nūsqalary qazaqtyŋ bügıngı üilenu toilarynda jasalyp keledı.Qazaq halqynyŋ dästürlı üilenu salty tolyqtai XIX ǧasyrdyŋ aiaǧy men XH ǧasyrdyŋ bas kezıne deiın saqtalyp keldı.Keşegı qylyşynan qan tamǧan solaqai saiasat būl ürdıstı az da bolsyn joǧaltyp, köşpendıler ruhaniiatynan jalǧasqan dästür jalǧastyǧymyzdy üzdı.Iаǧni qazaq etnografiiasyna jasalǧan qiianat boldy. Sonyŋ saldarynan bügınde salt-dästürımız ben etnografiiamyz Qazaqstannyŋ är öŋırınde är qily.Endeşe osylardyŋ barlyǧyn bır ızge tüsırıp, ūlttyq bolmysymyzdy jaŋǧyrtatyn kün alys emes.Keşegı qazaqtyŋ «on üşınde otau iesı» degen tämsıl bügıngı jastarǧa ülgı bola almady. On üşınde otau ielenetın jastyŋ siqy älı künge balalyqtan aiyrylmaǧan.Ūlttyq kodty boiyna sıŋırmegen. Qazaqtyŋ şaruaşylyq dästürın boiyna meŋgermegen. Bügıngı qazaq jastarynyŋ nekelesu jastary 25-30-ǧa jetken.Degenmen būl– öz aldyna jeke maqalaǧa arqau bolatyn taqyryp.Ony da aldaǧy uaqytta tarqatyp jazarmyz degen oidamyz.Bızdıŋ portaldyŋ maqsaty – qazaq arasynda saqtalyp qalǧan salt-dästür men joralǧylarymyzdy,ūlttyq qūndylyqtarymyz köneköz qariialarymyzdyŋ öz auzynan estıp,olardyŋ ūlt qūndylyqtary turaly sūhbattaryn oqyrman nazaryna jariialau bolatyn dep aldyŋǧy oiymyzda jetkızgen bolatynbyz. Endeşe «Etnografiia ensiklopediiasynyŋ» är sanyn asyǧa kütıp otyryŋyzdar. Sızderge ruhani azyq bolar qomdy dünieler jazylady degen oidamyz. Qazaqtyŋ dästürlı üilenu salty aldymen qūdalyq joralǧysynan, üilenu ǧūryptarynan, toi jäne toidan keiıngı joralǧylardan ötedı. Bız nazarlaryŋyzǧa ūsynǧaly otyrǧan qazaqtyŋ köne qūdalasu belgısı – «Qūiryq-bauyr asatu» ǧūrpy.«Qūiryq-bauyr jedıŋ be, qūda boldym dedıŋ be»degen tämsıldıŋ qūdalasu kepıldıgı dästürın meŋzep tūrǧany anyq. Qūiryq-bauyr asatu qazaq dästürınde qūda boludyŋ zaŋdy belgısı ekenı anyq. Qūdalyq räsım bolmasa,qūdalyqtyŋ aldyndaǧy dastarhan aldynda jaŋa kelgen qūdalarǧa qūiryq,bauyr turalǧan tabaq tartylady.Aldymen ekı jaqtyŋ ülken kısılerı nemese bas qūdalary jeidı. Sosyn ary qarai ret-retımen kete beredı. Qūiryq-bauyr jeu degen ekı jaqtyŋ kepıldıgı, bauyrlastyǧy ekenın baiqatady.Būl turaly belgılı etnograf ǧalym,doktor Biqūmar Kämalaşūly«Qazaq halqynyŋ salt-dästürlerı»atty eŋbegınde bylai deidı:«Qūiryq-bauyrdy aldymen ekı jaqtyŋ bas qūdalary jesısedı. Būl dästür ekı jaq«qūiryq-bauyrdai»jaqyn«bauyrlas»boldyq degenge saiatyn salt bolmaq. Qūiryq-bauyr jesısken qūdalar eşqaşan uädenı, serttı, qūdalyqty būzbauǧa tiıs. Öitse qaibırın«ant atady»dep körgen». Dastarhan basyna jinalǧan qauymǧa qūiryq-bauyrdy äiel adamdar äkeledı. Olar «bauyrdai jaqyn, qūiryqtar tättı bolyŋdar»dep tılek bıldırıp, barlyq qonaqtar men qūdalarǧa auyz tigızedı.Erterekte de qūdalardyŋ bırı sertten taiyp, bır-bırıne renjıse, biler olardan«qūiryq-bauyr jesısıp pe edıŋder?» dep sūraityn bolǧan.Sondyqtan qūiryq-bauyr asatu saltynyŋ ūly köşpendı babalarymyzdyŋ ömır saltynda özındık mänı bolǧan.Bır-bırımen ūrysyp, söz talastyrǧan qūdalar«qūiryq-bauyr jesısken qūda emespız be?»keşırımge kelıp otyrǧan.Bügınde būl ǧūrypty üilenu saltynyŋ joralǧysy retınde paidalanamyz.Būrynǧy babalarymyz siiaqty qūjattyq mänı joq siiaqty. Dala zaŋyna baǧynǧan ata-babalarymyz dästürden adaspai, amanattan attamaǧan.Qūiryq bauyr-qazaqtyŋ dästürlı taǧamynyŋ bır türı.Qoidyŋ bauyry men qūiryq maiyn bırge pısırıp,är türlı dämdı tūzdyqtar qosady.Būl taǧamdy tek toi-domalaqta ǧana jasamaidy.Köbınde mal jaŋadan soiylǧan uaqytta jasaidy. Būl taǧamdy ol uaqytta "Mai bauyr" dep atalǧan.Qazaq arasynda äzıl-qaljyŋsyz, oiyn-sauyqsyz bırde-bır toi ötpeitındıgı ärkımge belgılı.«Qūiryq-bauyr asatu» ǧūrpynda da äiel adamdar qaljyŋ öleŋder men qaǧytpa sözder aityp, qūdalardyŋ ülkenınen bastap kışısıne deiın atap şyǧatyn bolǧan.Bügıngı toida qūiryq-bauyrdy asatu barysynda zamanaui ädıske köşırıp,tamada bolmasa änşıler änın jyrlap,äiel qauymy qūiryq-bauyrdy asatyp otyratyn bolǧan küige jetken.Jyrdyŋ nūsqasyn zamanaui estrada änderı men halyq änderınıŋ äuenderıne qosqan.Degenmen qūiryq-bauyr asatu jyrynyn aitylu nūsqasy är aimaqta är türlı aitylyp jür. Jyrdyŋ köpşılık qauym aityp jürgen nūsqasy da joq emes.Belgılı etnograf,ǧalym Seiıt Kenjeahmetūlynyŋ «Qazaqtyŋ salt-dästürı» atty kıtabynda Qanapiiaqyzy Orynbasar apaiymyzdyŋ aituynan jazyp alǧan jyrdyŋ nūsqasy berılgen.Köpşılık osy jyrdyŋ ainalasyda sözın özgertıp, aityp jürgen bırızdı nūsqasy dep osy jyrdy aitsaq bolady.Qanapiiaqyzy Orynbasar äjemız bylai dep ändetse kerek:
Qūda,qūda deisıŋ-au,äi,
Qūiryq-bauyr jeisıŋ-au,äi.
Qūiryq-bauyr jemeseŋ,
Nesıne qūda deisıŋ-au,äi.
Ülken qūda,bas qūda,
Kışı qūda, jas qūda.
Qūiryq-bauyr äkeldım,
Auyzyŋdy aş, qūda.
Ülken qūda ardaqty-ai,
Kışı qūda salmaqty-ai.
Qūiryq-bauyr asatam,
Tıstep alma barmaqty-ai.
Ülken qūda änekei-au,
Kışı qūda mınekei-au.
Qūiryq-bauyr asattym,
Kädelerıŋ känekei-au!
Būryndary būl jyrdy halyq öz janynan qolma-qol söz şyǧaryp, öleŋdetıp aita beretın.Oiymyzdy qorytyndylai kele aitarymyz,auyz ädebietınıŋ tūrmys-salt jyrlaryna jatatyn qūiryq-bauyr asatu jyrynyŋ ūrpaq sanasynda jaŋǧyruy tiıs dep bılgen jön.Būl joralǧy qūdalyq räsımde aitylyp,mındetteletın jyr emes,qazaqtyŋ dästürlı üilenu saltyndaǧy qūdalyqtyŋ berık tūtqasyna körsetetın qūjatqa ainaluy tiıs.
Altynbek QŪMYRZAQŪLY
