جامبىل وبلىسى بايزاق اۋدانىنداعى قويما ورتكە ورانىپ، جارىلىس بولعان سوڭ ىلە-شالا قازاقستان تجم-ءىنىڭ زارداپ شەككەن قىزمەتكەرىنىڭ سۇحباتى الەۋمەتتىك جەلىلەردى شارلاپ كەتتى. ونىڭ سەندىرۋىنشە، بەلگىسىز ءبىر اسكەري وفيتسەر وق-دارىلەردىڭ جارىلمايتىنىن ايتىپ، جاڭىلىستىرعان-مىس. ءدال وسى سەبەپتى ولار جارىلىستىڭ قاق ورتاسىندا قالىپ، سالدارىنان 15 جالپى اسكەري ادام قازا تاپقان. ونىڭ سوزىنشە، اسكەريلەر بولسا، ءورت سوندىرۋشىلەردى اجال اپانىنا تاستاپ، وزدەرى تايىپ تۇرعان كورىنەدى.
بۇل جاڭساق سوزدەر قورعانىس مينيسترلىگىنە جانە بۇكىل قازاقستاندىق قارۋلى كۇشتەرگە باعىتتالعان الاپات حەيتكە، «لاعىنەت لەگىنە» سەبەپ بولدى. بەت باقتىرماعان «تروللدەردى»، ءتىپتى ءوز قىزمەتكەرىنىڭ ءسوزىن جوققا شىعارعان تج ءمينيسترى يۋري ءيليننىڭ مالىمدەمەسى دە توقتاتا المادى.
«مەرت بولعاندار اراسىندا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ دە، توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ دە قىزمەتكەرلەرى بار. سوندىقتان اركىم ءوز ورنىندا ءتيىستى قىزمەتتىك پارىزىن ورىنداعانىن ايتقىم كەلەدى»، – دەدى يلين.
ايتكەنمەن تجم باسشىسى ءوز ۆەدومستۆوسىن قورعاشتايمىن دەپ، ەكىۇشتى جاۋاپ قاتتى. ءيليننىڭ ايتۋىنشا، ءورت سوندىرۋشىلەر قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ قويماسىندا جارىلىس قاۋپىن توندىرەتىن ەشتەڭە جوق دەگەن حابار الىپتى.
«تروتيل شاشكالارى ساقتالعان قويما جالىنعا ورانعانى راستالدى. قورعانىس مينيسترلىگىندە، باسقاسىندا قابىلدانعان نۇسقاۋلىقتار، بارلىق پارامەترلەر بويىنشا بۇل شاشكالار دەتوناتورسىز ساقتالعان جانە جارىلىس قاتەرىن توندىرمەگەن»، – دەپ مالىمدەدى ول.
ونىڭ مالىمەتىنشە، تروتيلدەردىڭ نەگە جارىلعانىن تەرگەۋشىلەر انىقتاپ جاتىر.
الايدا، مىنانداي سۇراق تۋىندايدى: ءورت سوندىرۋگە كەلگەن كاسىبى ءورت سوندىرۋشىلەر اتى-ءجونى بەلگىسىز ءبىر ادامنىڭ سوزبەن نۇسقاۋىن تىڭداۋعا ءتيىس پە؟ ال، تج ورنىندا ءبىر ادام ەمەس، بىرنەشە ادام ءار ءتۇرلى اقىل-كەڭەس بەرىپ تۇرسا، سوندا قايسىسىن تىڭدايتىن بولاسىزدار؟
قورعانىس مينيسترلىگى ءورت ءسوندىرۋدىڭ قولدانىستاعى حاتتاماسىنا قاتىستى اناعۇرلىم انىق مالىمدەمە جاسادى. ۆەدومستۆونىڭ دەرەگىنشە, ءورت باستالعاندا اسكەري ءبولىمنىڭ شتاتتاعى ءورت ءسوندىرۋ كومانداسى ءورت ءسوندىرۋشى ەسەپتوپتاردىڭ كەلۋىن كۇتپەي-اق، دەرەۋ «ءتىلسىز جاۋمەن» كۇرەسۋگە كىرءىسىپ كەتكەن. سونىمەن بىرگە جامبىل وبلىسى بويىنشا تجد-گە وقيعا جونىندە دابىل جولداعان.
«ارى قاراي ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ 2017 جىلعى 26 ماۋسىمداعى №446 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن ءورت ءسوندىرۋدىڭ قولدانىستاعى قاعيدالارىنا سايكەس، كەلىپ جەتكەن تجد ءورت ءسوندىرۋ كومانداسىنىڭ جەتەكشىسى جالىندى اۋىزدىقتاۋعا تىكەلەي باسشىلىق ەتە باستايدى. بىرىڭعاي باسشىلىق قاعيداتىنا سايكەس، ءدال وسى ءورت ءسوندىرۋ ءىسءىنىڭ جەتەكشىسى وتتى سوندىرۋگە قاتىسىپ جاتقان بۇكىل جەكە قۇرامدى جانە قوسىمشا تارتىلعان كۇشتەردى ءوزى باسقارادى. وسى ماقساتتا تجد-ءنىڭ ءورت ءسوندىرۋ قىزمەتى ەلدى مەكەندەگى بارلىق ءورت قاۋپىن تۋدىراتىن وبەكتىلەر تۋرالى حاباردار بولۋعا ءتيىس»، – دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى قورعانىس مينيسترلىگى.
قورىتا ايتقاندا، اسكەري قويمالارداعى ورتكە قاتىستى شاقىرۋعا اتتانعان ءورت سوندىرۋشىلەر بارلىق ىقتيمال تاۋەكەل تۋرالى جانە جانىپ تۇرعان زاتتاردىڭ قاسيەتتەرى تۋرالى بىلۋگە ءتيىس. بۇل – ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ (بۇرىن ءورت ءسوندىرۋ قىزمەتى ءىىم-ءنىڭ قۇرامىندا ەدى) بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن ءورت ءسوندىرۋ ەرەجەلەرىندە جازىلعان. قم-داعى دەرەككوز بۇل نۇسقانى راستادى.
«بىلەسىز بە, ءورت سوندىرۋشىلەر كومانداسى كەلىپ جەتە سالىسىمەن وقيعانى باسقارۋدىڭ تىزگىنى سولارعا وتەدى. وبەكتىنىڭ پاسپورتى دا سولاردىڭ قولىندا جانە ونىڭ ىشىندە نە جاتقانىن ولار بىلەدى. دەمەك, ءورت بولىپ جاتقان جەرگە جەتكەنشە نەمەسە ناقتى ءورت بولىپ جاتقان ورىندا ولار بارلاۋ جانە جاعدايدىڭ باعالاۋ جۇرگىزىپ, شەشىم قابىلدايدى»، – دەدى اتى-ءجونىن قۇپيا ۇستاۋعا تىلەك بىلدىرگەن قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرى.
شىنىندا, ويلانايىقشى: ەگەر تجد-ءنىڭ «پوجارنيكتەر» ءورت قاۋىپسىزدىك ماساتىندا اسكەري بولىمشەلەردى ۇنەمى تەكسەرىپ جۇرەتىن بولسا, سوندا سول اسكەري بولىمشەلەردىڭ ءورت قاۋىپسىزدىك ءۇشىن كىم جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس? باسقا ءبىر مىسال: ءورت سوندىرۋشىلەر جانىپ تۇرعان ازس-قا كەلگەندە, بەنزين، سولياركا «جارىلا ما, جارىلماي ما» بىرەۋدەن سۇراي ما? ءتىپتءى مۇنداي سۇراققا جاۋاپ بەرە الاتىن ادام بار ەكەنىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى?
ونىڭ دەرەگىنشە, سۇحباتتا «اسكەريلەردىڭ قاشۋى» دەپاتالعان، ال شىنىندا اسكەري قىزمەتشىلەردى ەۆاكۋاتسيالاۋدىڭ ءمانىسى قاراپايىم: اتالعان اسكەري بولىمشەدە كومانديروۆكادا بولعان مەرزىمدى قىزمەتتەگى جاسجاۋىنگەرلەردى قاۋىپتءى ورىننان تەزدەتىپ الىپ كەتۋ قاجەت ەدى.
«بۇلار – مەرزىمدى اسكەري قىزمەتكە شاقىرىلعاندار. تاجىريبەسى شامالى, ءومىر كورمەگەن جاس جىگىتتەر. وقيعا قاۋىپتءى بولا باستاعاندىقتان، ولاردى ارينە، ەۆاكۋاتسيالادى. ال كونتراكت بويىنشا قىزمەت ەتەتىن بارلىق ءتاجىريبەلى اسكەري ورىندارىندا قالدى. كەيبىر اقپارات قۇرالدارى ايتقانداي، ەشقانداي قاشۋ بولعان جوق. جاس جىگىتتەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتتىك, ءبىز ءۇشىن بۇل اسا ماڭىزدى فاكتور ەدى»، – دەدى مەمورگانداعى دەرەككوز.
وسىلايشا, ءورت سوندىرۋشىلەردى قۇربان ەتكەن كىم دەگەنسۇراققا جاۋاپ تابۋ ءۇشىن – ءورتتى ءسوندىرۋ نەمەسە سوندىرمەۋ جانە ەۆاكۋاتسيالاۋ تۋرالى كىم شەشىم قابىلداۋعا قۇقىلى ەكەن دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ كەرەك. اسكەريلەر دە، قۇتقارۋشىلار دا ول جەردە ينجەنەرلىك وق-دارىلەردىڭ، سونداي-اق دەتوناتورى سالىنباعان تروتيل شاشكالارىنىڭ ساقتالعانىنا سەنىمدى بولعان. 2019 جىلى ارىستا جارىلعان ارتيللەريالىق سناريادتار, زىمىراندار جانە باسقاسى، اسكەريلەردىڭ سەندىرۋىنشە, مىنا قويمادا بولماعان. ءيا، ارىستان اكەلىنگەن بىرنەشە توننا جارىلماعان، قاۋىپسىزدىك تەكسەرۋدەن وتكەن ينجەنەرلىك وق-دارىلەر بولدى. بىراق، ينجەنەرلىك جانە ارتيللەرتيالىق وق-دارىلەر – ەكى بولەك.
ايتا كەتەتىن جايت: دانيار اشىمباەۆتىڭ تەلەگرام-كانالىندا كورسەتكەندەي، 2020 جىلى سول كەزدەگى قورعانىس ءمينيسترى نۇرلان ەرمەكباەۆتىڭ بۇيرىعىنا سايكەس، ءدال سولقويمادان 2009 جىلىنان بەرى ساقتالىپ جاتقان، 500 توننادان استام ەڭ قاۋىپتءى رەاكتيۆتى جانە ارتيللەريالىق وق-دارىلەرى باسقا شالعايداعى قويماعا تاسىمالدادى. ولجاسالماسا, وسى جارىلىستىڭ سالدارى ءالدە-قايدا اۋىربولار ەدى. نەگە دەسەڭىز: ساپەرلەردىڭ ايتۋىنشا, تازالاۋ ناتيجەسىندە ەڭ الىس قاشىقتىققا ۇشقان فراگمەنتتەر 200-400 مەتر قاشىقتىقتا تابىلدى. ال ارتيللەريالىق جانە رەاكتيۆتىك وق-دارىلەر بولسا, فراگمەنتتەردىڭ ۇشۋ قاشىقتىعى 15 كيلومەترگە دەيىن جەتۋ مۇمكىن بولاتىن ەدى.
بۇل پارادوكستاي كورءىنۋى مۇمكىن، بىراق ىشىنە وق-دارىلەر دە كىرەتىن پايدالانىلمايتىن اسكەري مۇلىك قازاقستاننىڭ قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مەنشىگى بولىپ تابىلمايدى. مەملەكەتتىڭ اسكەري بلوكتى قايتا-قايتا قۇرىلىمداۋى جانە رەفورمالاۋى اقىر سوڭىندا ارميانىڭ مۇلكىنە يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگىنە باعىناتىن «قازتەحنولوگيالار» اق-ى، «قازارنايىەكسپورت» رمك سەكىلدى كومپانيالاردىڭ يەلىك ەتۋىنە سوقتىردى.
جامبىل وبلىسى سەكىلدى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جىلدارىندا بولعان ونشاقتى تراگەديا وسى كومپانيالارداعى بىلىقتان باستاۋ الادى. بۇل كومپانيالارعا اسكەريلەر ەش ىقپال ەتە المايدى. وسىندايتج-لاردان كەيىن اشكەرەلەنگەن بۇزۋشىلىقتار قاتارىندا – قاۋىپسىزدىك تەحنيكاسىن ەلەمەۋ, وق-دارىلەردى بولشەكتەۋ ءۇشىن الدەبىر كوررۋپتسيالىق سحەمالارمەن ساتىپ الىنعان جارامسىز جابدىقتاردى پايدالانۋ, اسكەري مۇلىكتى ۋتيليزاتسيالاۋعا كوشەدەگى كەزدەيسوق ادامداردى, ءتىپتىقايىرشى-قاڭعىباس، بەلگىلى ورنى-مەكەنى جوق ادامداردى جۇمىلدىرۋ سەكىلدى سوراقى تىرلىكتەر كەزدەسەدى. ەندەشە بۇل يدم-گە باعىناتىن كومپانيالارداعى بىلىقتىڭ ءبىر ۇشى سەكىلدى كورىنەدى.
ونىڭ ءۇستىنە، مىسالى, قولدانىس مەرزىمى بىتكەن وق-دارىلەردى كادەگە جاراتۋمەن اينالىساتىن «قازتەحنولوگيالار» اق-ى بىرنەشە جىلدان بەرى جۇمىسسىز بوس قاڭتارىلىپ تۇردى، ياعني قىزمەتكەرلەرى جالاقىسىز وتىردى. مۇنداي جاعدايدا كادرلىق قۇرامنىڭ دەگراداتسياعا ۇشىراۋى، كاسىبي بىلىكتىلىگىن جوعالتۋى – ابدەن تابيعي نارسە.
قىنجىلتاتىنى سول, مۇنىڭ ءبارى اقىر سوڭىندا قايعىلى وقيعاعا سوقتىرادى. ەگەر بۇرىن جارىلىستاردان تەك «قازتەحنولوگيالار» اق-نىڭ قىزمەتكەرلەرى عانا زارداپشەكسە, ەندى اسكەريلەر جانە ءورت سوندىرۋشىلەر وپات بولىپجاتىر.
بىراق ءسوزدىڭ قورىتىندىسى: جامبىل وبلىسىندا بولعان اپات ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىن ەكىگە ءبولۋ كەرەك سياقتى. ءبىرءىنشى – قويمادا وت شىققان ءۇشىن. ول – سول اسكەري ءبولىمنىڭ اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىك ەكەنى ايدان انىق. بىراق، ادام ومىرلەر شىعىندارىنىڭ سەبەبى سوندا ەمەس. ويتكەنى، قازا تاپقانداردىڭ ءبارى – ءدال سول جەردە ءورت ءسوندىرىپ جۇرگەن قىزمەتشىلەر. ازاماتتىق تۇرعىنداردىڭ بىردە ءبىر ادام مەرتبولماعان ءتىپتى اۋرۋحاناعا دا جاتقىزىلماعان. اسكەري ادامدار،سونىڭ ىشىندە ءورت سوندىرۋشىلەردىڭ قازا تاپقاننىڭ سەبەبى – ولاردىڭ ەۆاكۋاتسيانىڭ ورنىنا ءورت ءسوندىرۋىن جالعاستىرىپ جاتقانى. ونداي شەشىمگە ءورت ءسوندىرۋ جۇمىسىنا باسشىلىق ەتەتىن لاۋازىمدى تۇلعا جاۋاپتى. الايدا, ناقتى سول جەردە, سول جاعدايدا شەشىم قالاي قابىلداندى، قازىر ەشكىم ايتالمايدى.
بۇل بىرەۋدىڭ قايعىلى قاتەسى بولسا دا، كىنا ەمەس ەكەنى ءسوزسىز.
