قاراعاندىدا س.سەيفۋللين اتىنداعى وبلىستىق اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىندا بەلگىلى جازۋشى، دراماتۋرگ، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى سوفى سماتاەۆتىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان «ارقانىڭ اڭىزى، الاشتىڭ ابىزى» اتتى شىعارماشىلىق كەش ءوتتى، دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى.
كەش شىمىلدىعى قازاق ادەبيەتى كلاسسيگىنىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «تۇلعا» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ كورسەتىلۋىمەن اشىلدى. وندا جازۋشىنىڭ سان قيلى بەلەستەرى، قيىندىقتارى مەن قىزىعى، ءجۇرىپ وتكەن باسپالداقتارىنىڭ بارلىعى دا كورەرمەننىڭ كوز الدىنان تىزبەكتەلە ءوتتى. ونەردەن باعىن تاپسا دا، ءومىردىڭ قاتالدىعىنا تاپ بولعان جازۋشىنىڭ بار بولمىسىن كورسەتە بىلگەن دەرەكتى فيلم كوپتىڭ كوزىنە جاس ءۇيىردى.
تۋعان حالقىمەن قاۋىشىپ، كوپشىلىكتىڭ ىستىق ىقىلاس، قول شاپالاقتاۋىمەن ساحناعا كوتەرىلگەن سوفى سماتاەۆ تۋعان ولكەسىنە دەگەن جۇرەكتەگى ساعىنىشى مەن ماحابباتىن ادەمى ورنەكتەلگەن ولەڭدەرىمەن جەتكىزىپ، توردەن ورىن الدى. سالتاناتتى كەشتى بەلگىلى ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي جۇرگىزدى. بۇل كەشتە اۋەزدى ءان دە ايتىلىپ، كۇمبىرلەگەن كۇي دە شەرتىلدى. جازۋشى شىعارماشىلىعىنان سۇبەلى ولەڭ وقىلىپ، قالامداس ارىپتەستەرى ەسىل ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.
ەرلان تولەۋتاي، ءداستۇرلى ءانشى، كومپوزيتور، ستسەناريست:
نۇرساحان احمەتقىزى، «تۇلعاتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت:
باۋىرجان جاقىپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اقىن:
كەش شىمىلدىعى قازاق ادەبيەتى كلاسسيگىنىڭ ءومىر جولى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان «تۇلعا» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ كورسەتىلۋىمەن اشىلدى. وندا جازۋشىنىڭ سان قيلى بەلەستەرى، قيىندىقتارى مەن قىزىعى، ءجۇرىپ وتكەن باسپالداقتارىنىڭ بارلىعى دا كورەرمەننىڭ كوز الدىنان تىزبەكتەلە ءوتتى. ونەردەن باعىن تاپسا دا، ءومىردىڭ قاتالدىعىنا تاپ بولعان جازۋشىنىڭ بار بولمىسىن كورسەتە بىلگەن دەرەكتى فيلم كوپتىڭ كوزىنە جاس ءۇيىردى.
تۋعان حالقىمەن قاۋىشىپ، كوپشىلىكتىڭ ىستىق ىقىلاس، قول شاپالاقتاۋىمەن ساحناعا كوتەرىلگەن سوفى سماتاەۆ تۋعان ولكەسىنە دەگەن جۇرەكتەگى ساعىنىشى مەن ماحابباتىن ادەمى ورنەكتەلگەن ولەڭدەرىمەن جەتكىزىپ، توردەن ورىن الدى. سالتاناتتى كەشتى بەلگىلى ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي جۇرگىزدى. بۇل كەشتە اۋەزدى ءان دە ايتىلىپ، كۇمبىرلەگەن كۇي دە شەرتىلدى. جازۋشى شىعارماشىلىعىنان سۇبەلى ولەڭ وقىلىپ، قالامداس ارىپتەستەرى ەسىل ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.
ەرلان تولەۋتاي، ءداستۇرلى ءانشى، كومپوزيتور، ستسەناريست:
- 1970 جىلداردىڭ باسىندا حالقىمىزدىڭ اياۋلى پەرزەنتى، كورنەكتى قالامگەرى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىردى. كوشپەندىلەردەن كەيىن ۇلتتىق سانانى وياتاتىن مۇنداي تۋىندى ەندى كوپكە دەيىن جارىق كورە قويمايتىنداي كورىنەتىن. سەبەبى، ول كەزدە كەڭەستىك بيلىكپەن ىمىرالاسقان جاعدايدا تاريحي شىعارما جازۋ ءوزىڭدى وتقا ايداۋمەن تەڭ ەدى. وسىلايشا قالامگەر قاۋىمنىڭ بەتى قايتىپ قالعاندايدى... الايدا، «ەل بولسا، ەر تۋعىزباي تۇرا المايدى»،- دەمەكشى، ءىلياس اعاسىنىڭ سوڭىنان جازۋشى سوفى سماتاەۆ ءوزىنىڭ ايگىلى «ەلىم-اي» رومانىمەن جاسىنداي جارق ەتىپ شىقتى!وسىلايشا قازاق حاندىعى ءداۋىرىن ۇلىقتاعان، بيلەرىمىز بەن باتىرلارىمىزدى بيىكتەتكەن وسىنداي ۇلى تريلوگيا ۇلتتىق سانامىزدى ءدۇر سىلكىندىرگەن تاريحي تۋىندى رەتىندە وسى كۇنگە دەيىن وقىرمان قولىنان تۇسپەي كەلەدى.
- ارينە ءىلياس ەسەنبەرلين مەن سوفى سماتاەۆ اعالارىمىز باستاعان مۇحتار ماعاۋيالار جالعاسقان تاريحي شىعارمالار كەرۋەنى وسىلايشا بىرتە-بىرتە كوشىن تۇزەي باستادى. «كوشپەندىلەر» مەن «ەلىم-اي» ءۇش عاسىرلىق بوداندىقتان ساقتاعان، ۇلت ساناسىن وياتقان العاداي تۋىندىلار رەتىندە ۇلت تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن ماڭگىگە جازىلىپ قالارى حاق! مىنەكەي، ارداقتى اعايىن! 20 جاسىندا ارقادان الاتاۋعا اتتانىپ، ارادا 60 جىل وتكەندە 25 توم سۇبەلى شىعارمانىڭ اۆتورى اتانىپ، ۇلتىمىزدىڭ ابىز قارياسى، ارداقتى قالامگەرى رەتىندە تۋعان ەلىمەن قاۋىشۋعا، ەمىن-ەركىن، اشىق-جارقىن پىكىرلەسۋگە كەلىپ وتىر! تۋعان جەرىڭىز - قاراعاندىعا قوش كەلدىڭىز، سوفى اعا!ابزال نۇكەن، قاراعاندى وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى:
- جەرلەس قالامگەر اعامىز، كورنەكتى جازۋشى، دارىندى دراماتۋرگ، اقىن سوفى سماتاەۆتىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىڭا ارنالعان شىعارماشىلىق كەشكە قوش كەلدىڭىزدەر! قۇرمەتتى، سوفى قالىبەكۇلى! قاراعاندى حالقى وزىڭىزدەي داڭقتى جەرلەسىن ارقاشان دا ماقتان تۇتادى. سانالى عۇمىرىڭىزدا قازاق ادەبيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوستىڭىز. ادەبيەت الەمىنە ءسىز سىيلاعان شىعارمالار مەن اۋدارمالار، ولەڭدەرىڭىز بەن پەسالارىڭىز بەرگىسى قازاق ۇلتىنىڭ ارىگە تارتساق ادامزاتتىڭ قۇندى قازىناسىنا اينالدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا «ەلىم-اي» رومانىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. جانشىلعان قازاقتىڭ رۋحىن اسپانداتقان، وتكەنگە مويىن بۇرعىزعان، قازاق جۇرتىنىڭ قاسىرەتى مەن قاسيەتىن قاتار كوتەرگەن شىعارما بولدى!ەركەبۇلان جۇماكەنوۆ، قاراعاندى وبلىستىق مادەنيەت، مۇراعاتتار جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ باسشىسى:
- سوفى اعامىزدىڭ 80 جىلدىعىنا وراي وسىنداي مەرەيتوي كەشىن اكىمشىلىك تاراپىنان ۇيىمداستىرىپ وتىرمىز. بۇل كىسىنىڭ تۋعان جەرىنە كەلمەگەلى ءبىراز بولدى دەپ ايتۋعا بولادى. كەمىندە ءبىر 10 جىلدىڭ شاماسى بولىپ قالىپتى. سوندىقتان بۇگىن وسى اعامىزدى قۇرمەتتەپ، قوشەمەت قىلىپ قارسى الىپ، شىعارمالارىن ساعىنىپ، ءوزىن ساعىنىپ كەلگەن ادامداردىڭ سانى كوپ. بىزدىڭ وبلىسىمىزداعى كىتاپحانالاردا ول كىسىنىڭ 30-دان استام شىعارمالارى بار. جاقىندا تاعى مىنە 15-تومدىق شىعارمالارى شىققان ەكەن. سوڭى جاقىندا ءبىزدىڭ مادەنيەت باسقارماسى الاتىن بولادى. سوندىقتان بۇل ەندى قاراعاندىلىقتارىمىزعا ۇلكەن-ۇلكەن قۋانىش. جان-جاقتان قانشاما تەاتر مايتالماندارى، قانشاما ونەرسۇيەر قاۋىم، دوستارى، تۋعان-تۋىستارى، سول كىسىنىڭ شىعارماشىلىعىن سۇيەتىن وقىرماندار وسى جەردە جينالىپ، كارانتيندىك شارالاردى ساقتاپ، 300-دەن استام كورەرمەن بولىپ وتىر.ۇلىقبەك ەسداۋلەت، اقىن، جۋرناليست:
- مىناۋ ادامزات تاريحىندا داۋىرلەردەن-داۋىرلەرگە، عاسىرلاردان-عاسىرلارعا ءوتىپ كەلە جاتقان ءبىر ماڭگىلىك ۇلى سۇراقتار بار. سول سۇراقتىڭ بىرەۋى:«ءبىز كىمبىز؟ قايدان شىقتىق؟ قايدا بارامىز؟» - دەگەن سۇراق. وسى سۇراققا اركىم ءار ءتۇرلى جاۋاپ ىزدەگەن. ال ءبىز قايدان شىقتىق؟ - دەگەندى، كەڭەس زامانىندا ء"بىز 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيادان شىققانبىز" دەگەن جاۋاپ بولدى. ءبىزدىڭ ار جاعىمىزدا تاريحىمىز جوق سياقتى، ءبىزدىڭ ۇلتىمىز ءومىر سۇرمەگەن سياقتى... ال ەندى ونى ايتا باستاعاندا 25 جىلعا تۇرمەگە ايدالىپ جاتتى، اتىلىپ، اسىلىپ كەتىپ جاتتى. سول كەزدە ءبىز قايدان شىقتىق؟ - دەگەن سۇراققا تاريحقا قاتپارلى ءۇڭىلىپ تۇرىپ جاۋاپ بەرگەن قايتپاس قايسار قالامگەرلەردىڭ ءبىرى – ءىلياس ەسەنبەرلين اعامىز بولسا، ەكىنشىسى – سوفى سماتاەۆ اعامىز. وسىنداي ۇلى سۇراقتارعا ۇلى جاۋاپ بەرگەن ادام! بۇل كىسى بولات ينستيتۋتىن بىتىرگەن، بولاتتىڭ قادىر-قاسيەتىن زەرتتەگەن ادام ءوزى دە بولاتتاي بەلدى جازۋشى! بۇل كىسىلەردىڭ سول كەزدەگى ەرلىگىن اناۋ گاگارين مەن تيتوۆتىڭ اسپانعا عارىشقا ۇشقانىمەن تەڭەۋگە بولادى. ويتكەنى، تىڭنان جول سالعان ادامدار! سەڭدى بۇزعان ادامدار! مۇزجارعىشتىق قابىلەتپەن جاسالعان ازاماتتىق ەرلىكتەر!
نۇرساحان احمەتقىزى، «تۇلعاتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت:
- بۇگىن س.سەيفۋللين تەاترىندا ءبىزدىڭ جەرلەسەمىز سوفى سماتاەۆتىڭ 80-جىلدىعىنا ارنالعان ءبىر ۇلكەن كەشكە جينالىپ وتىرمىز. «ەلىم-اي» دەگەن 3 تومدىق كىتاپ جازعان اتاقتى جازۋشى بۇكىل عۇمىرىن سول قازاق حالقىنىڭ ومىرىنە ارناعان. جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنىڭ كىتابىنىڭ اتىندا ۇلكەن ءمان بار. ەندى بۇل كىسىنىڭ 80-جىلدىعىن ءوزىنىڭ تۋعان جەرى ارقادا وتكىزىپ جاتقانىمىزدىڭ ءوزى ۇلكەن عانيبەت! سونى تۇسىنگەن مىناۋ وبلىس باسشىلارىنا راقمەت! ويتكەنى وسى كىسى سياقتى جازۋشىلار ەندى ساۋساقپەن سانايتىنداي قالدى... مىسالى، قاسىم تۋرالى بۇل كىسىنىڭ ۇلى ماقالالارى بار. ال ەندى قاسىم تۋرالى 110-جىلدىعىن تويلاپ جاتقان ارقا جەرىندە سوفى سماتاەۆ سياقتى اعامىزدىڭ قاسىمعا ارناپ شىعارما جازۋىنىڭ ۇلكەن تانىمدىق-تاربيەلىك ءمانى بار! بۇكىل ءومىرى ەلىم-جەرىم دەپ وتكەن ۇلى ادام...جارۋللا پازىلۇلى، قاراعاندى «كەنشىلەر» مادەنيەت سارايىنىڭ باسشىسى:
- مىناۋ قازاق ادەبيەتىندەگى كورنەكتى تۇلعانىڭ ءبىرى. ارقانىڭ اڭىزى، الاشتىڭ ابىزى دەگەن مىناۋ كەرەمەت تريلوگيالىق شىعارمالاردىڭ كوشىن باستاعان، قازاققا ۇلكەن ونەر سىيلاعان، قازاققا ۇلكەن تاريح سىيلاعان اعامىزبەن 80-جاسىندا ءبىز ءتورت تاعانى تۇگەل، كەرەگەسى كەڭ جايىلعان شاعىندا كەزىگەمىز دەپ ەدىك. بۇگىنگى شىعارماسىنداعى ايتىلىپ جاتقان وكپە-نازدىڭ ءبارى ءوزىنىڭ ءتول شىعارمالارىنىڭ العاشقى ارپىنەن باستاپ سوڭعى شىعارماسىنا دەيىن العاشقى وقىرمانى بولعان، العاشقى سىنشىسى بولعان، العاشقى پىكىر قوسۋشى بولعان، جاسىنان بىرگە سىرلاسقان، سىيلاسقان، تىرەنىشى، سۇيەنىشى بولعان، جامان اۋرۋ ىندەت كەلگەن كەزدە "سەن ۇيىقتا، مەن ۇيىقتاماسام، ۇيىقتامايىن" - دەپ ايالاپ، الپەشتەگەن جارى شاكەڭنەن ايىرىلىپ قالعان كەزدەگى، كوڭىلىنىڭ جارتىسى سىنىپ قالعان كەزدەگى ساحناعا كەلىپ، ەلمەن قاۋىشىپ تۇرعانداعى وكپە-نازى دەپ تۇسىنەمىز. بۇل كىسىنىڭ ءالى دە ايتارى كوپ. 4-ءشى تومىن جازىپ جاتىر. 5-ءشىسىن جازامىن دەپ جاتىر. سوندىقتان بۇل كەزدەسۋدەگى سوفى سماتاەۆ اعامىزدىڭ ەڭبەگى ۇلكەن وراسان زور. جىلدار وتكەن سايىن جازۋشى ەسىمى بيىكتەي بەرەدى، اسقاقتاي بەرەدى! بۇل كىسىدەن الاتىن ءتالىم دە، تاربيە دە وتە كوپ. تەك قانا بۇل كىسىنىڭ شىعارماسىن تەرەڭىرەك بويلاپ وقىسا، ايتارى كوپ دەپ ويلايمىن!ەرجان بازاربەكوۆ، ق. بايجانوۆ اتىنداعى كونتسەرتتىك بىرلەستىگى «ارقا سازى» فولكلورلىق ءانسامبلىنىڭ ءارتىسى، ءداستۇرلى ءانشى:
- بۇگىنگى سوفى سماتاەۆ اعامىزدىڭ مىنا مەرەيلى جاسى قۇتتى، قايىرلى بولسىن! قاراعاندىدا جالپى ارقانىڭ اپاي توسىندە، ساڭلاق بەلىندە كەرەمەت ءبىر ساليقالى كەش ءوتتى دەپ ايتۋعا بولادى. بىزگە اڭىز قىلىپ ايتاتىن، ابىز قىلىپ ايتاتىن كىسىلەردى الىستان ىزدەۋگە بولمايدى. مىنە، ءوزىمىزدىڭ وسى ارقانىڭ كيىكتى ستانتسياسىنىڭ تۋماسى، وسى اقساقالدىڭ ۇلكەن ەڭبەگىمەن تانىسىپ، شىعارماشىلىعىمەن ءبىلىسىپ، بۇگىن ءبىر كەرەمەت رۋحاني لياززات الدىق. "قازاق ءوزى سال، قازاق ءوزى سەرى" - دەمەكشى، بۇل كىسى جازۋشى، ءوزى دراماتۋرگ، ءوزى اقىن، ولەڭ-جىرلارىن قالاي تاماشا وقيدى! بۇل اقساقال راسىندا دا «ارقانىڭ اڭىزى، الاشتىڭ ابىزى! ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ۇلكەن باعدارشام ىسپەتتەس. قازاقتى كورگىڭ كەلسە، مىنە وسى دەپ كورسەتسەڭ، جەر جۇزىنەن ۇيالمايتىن دەگەندەي، قازاقتىڭ اقساقالدارى وسىنداي-اق بولسىن! كلاسسيك جازۋشىمىز ءى.ەسەنبەرليننەن كەيىن راسىندا دا سەڭدى بۇزىپ، مۇزدى جارىپ وسى الاشقا ءسوز ايتقان، قازاقتىڭ قامىن جەگەن ەكىنشى كىسى– وسى كىسى! راسىندا دا سولاي ەكەن!مۇنان سوڭ وبلىس ونەرپازدارى مەن س.سەيفۋللين اتىنداعى وبلىستىق اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىنىڭ ارتىستەرى ونەر كورسەتىپ، ءان مەن جىردان شاشۋ شاشتى.
باۋىرجان جاقىپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اقىن:
سوفى سماتاەۆقا ارناۋ
مەن بۇگىن جىرعا وراندىم بوراتايىن، اۋزىما ءدۇيىم جۇرتتى قاراتايىن! سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان كەزدە، سوفىداي دارا تۋعان اعاتايىم! ءدال قازىر كەلىپ وتىر قارالى بوپ، جۇرەگى قايعى-شەڭنەن جارالى بوپ، ايىرىلعان اققۋدايىن سىڭارىنان، ايىرىلدى جەڭگەمىزدەن جازاتايىم. تۇرەگەل جولبارىستاي قايراتتانىپ، العا باس ارىستانداي ايباتتانىپ! اۋىلىڭا اسىل ءسوزدىڭ كەلگەندە ءبىز، بوي تۇزەپ، سىزگە قاراي وي باپتادىق. جاسىندا جاس تۇلپار بوپ جارىپ شىققان، قارا ءسوز قايماعىنا قانىپ شىققان، ول تۋعان سارىارقانىڭ دالاسىنان، بۇقارداي، قازىبەكتەي الىپ شىققان. شىقتىن سەن تار زاماندا ەلىم-ايلاپ... قاشان دا قارا قازاق قامىن ويلاپ! كوك جالعاي جاۋعا اتىلدىڭ تايسالماستان، قولىنا تىك كوتەرىپ، ءبورى بايلاپ. جاس ۇرپاق جازعانىڭدى ازىق ەتتى، تالايدى تاعدىر جولى جازىپ ەتتى. تاۋەلسىز ەركىن ويدىڭ جەتەگىندە، ءتىرىلتتىڭ قاز داۋىستى قازىبەكتى! كولىنە قايتا ورالىپ بەزگەن سۋ، وزىڭە تىڭ تاقىرىپ، كەز كەلدى شىن! ورناتتىڭ قالامىڭدى وتقا جانىپ، قارقابات انامىزعا سوزدە ءمۇسىن! ويىڭدا ىستىق قايرات تۇرە كەلسىن! سان رەت بۇل ساپاردا تۇلەگەنسىن! ومىرگە تۋعان جەردەن قۋات الىپ، سوفى اعام 100-گە دەيىن جۇرە بەرسىن! 100-دەن اسىپ ءومىر سۇرە بەرسىن! ءيا، راسىندا دا كوزى تىرىسىندە اڭىزعا اينالعان سوفى سماتاەۆتىڭ بار عۇمىرى ۇلتىنىڭ ۇرپاعىن تۇگەندەپ، جوعىن جوقتاۋعا ارنالدى. بۇگىندە ابىز قارت ابىروي مەن اتاقتىڭ اسقار بيىگىندە. كورسەتىلىپ جاتقان قۇرمەت تە شەكسىز، شاپاعات تا شەكتەۋسىز. الاشتىڭ ارداقتىسى ءۇشىن ماراپاتتىڭ تورەسى – ەل ىقىلاسى، حالىق قوشەمەتى. «وكىنىشىم دە بار، ءوتىنىشىم دە بار» - دەپ كەش سوڭىندا ءسوز العان اڭىزعا اينالعان ابىز تۇلعا ءومىردىڭ سان سالالى سوقپاعىنان سۇرىنبەي ءوتىپ كەلەدى. ونەر ولىمنەن قۇتقاردى، ونەر وكىنىش پەن وكسىكتەن ساقتادى...زارينا اشىربەك،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
