Qaraǧandyda S.Seifullin atyndaǧy oblystyq akademiialyq qazaq drama teatrynda belgılı jazuşy, dramaturg, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı Sofy Smataevtyŋ 80 jyldyq mereitoiyna arnalǧan «Arqanyŋ aŋyzy, Alaştyŋ abyzy» atty şyǧarmaşylyq keş öttı, dep habarlaidy «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı.
Keş şymyldyǧy qazaq ädebietı klassigınıŋ ömır joly men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan «Tūlǧa» derektı filmınıŋ körsetıluımen aşyldy. Onda jazuşynyŋ san qily belesterı, qiyndyqtary men qyzyǧy, jürıp ötken baspaldaqtarynyŋ barlyǧy da körermennıŋ köz aldynan tızbektele öttı. Önerden baǧyn tapsa da, ömırdıŋ qataldyǧyna tap bolǧan jazuşynyŋ bar bolmysyn körsete bılgen derektı film köptıŋ közıne jas üiırdı.
Tuǧan halqymen qauyşyp, köpşılıktıŋ ystyq yqylas, qol şapalaqtauymen sahnaǧa köterılgen Sofy Smataev tuǧan ölkesıne degen jürektegı saǧynyşy men mahabbatyn ädemı örnektelgen öleŋderımen jetkızıp, törden oryn aldy. Saltanatty keştı belgılı önertanuşy Erlan Töleutai jürgızdı. Būl keşte äuezdı än de aitylyp, kümbırlegen küi de şertıldı. Jazuşy şyǧarmaşylyǧynan sübelı öleŋ oqylyp, qalamdas ärıptesterı esıl estelıkterımen bölıstı.
Erlan TÖLEUTAI, dästürlı änşı, kompozitor, ssenarist:
Nūrsahan AHMETQYZY, «Tūlǧatanu» ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent:
Bauyrjan JAQYP, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, aqyn:
Keş şymyldyǧy qazaq ädebietı klassigınıŋ ömır joly men şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan «Tūlǧa» derektı filmınıŋ körsetıluımen aşyldy. Onda jazuşynyŋ san qily belesterı, qiyndyqtary men qyzyǧy, jürıp ötken baspaldaqtarynyŋ barlyǧy da körermennıŋ köz aldynan tızbektele öttı. Önerden baǧyn tapsa da, ömırdıŋ qataldyǧyna tap bolǧan jazuşynyŋ bar bolmysyn körsete bılgen derektı film köptıŋ közıne jas üiırdı.
Tuǧan halqymen qauyşyp, köpşılıktıŋ ystyq yqylas, qol şapalaqtauymen sahnaǧa köterılgen Sofy Smataev tuǧan ölkesıne degen jürektegı saǧynyşy men mahabbatyn ädemı örnektelgen öleŋderımen jetkızıp, törden oryn aldy. Saltanatty keştı belgılı önertanuşy Erlan Töleutai jürgızdı. Būl keşte äuezdı än de aitylyp, kümbırlegen küi de şertıldı. Jazuşy şyǧarmaşylyǧynan sübelı öleŋ oqylyp, qalamdas ärıptesterı esıl estelıkterımen bölıstı.
Erlan TÖLEUTAI, dästürlı änşı, kompozitor, ssenarist:
- 1970 jyldardyŋ basynda halqymyzdyŋ aiauly perzentı, körnektı qalamgerı Iliias Esenberlinnıŋ «Köşpendıler» trilogiiasy qazaq qoǧamyn dür sılkındırdı. Köşpendılerden keiın ūlttyq sanany oiatatyn mūndai tuyndy endı köpke deiın jaryq köre qoimaityndai körınetın. Sebebı, ol kezde keŋestık bilıkpen ymyralasqan jaǧdaida tarihi şyǧarma jazu özıŋdı otqa aidaumen teŋ edı. Osylaişa qalamger qauymnyŋ betı qaityp qalǧandaidy... Alaida, «El bolsa, Er tuǧyzbai tūra almaidy»,- demekşı, Iliias Aǧasynyŋ soŋynan jazuşy Sofy Smataev özınıŋ äigılı «Elım-ai» romanymen jasyndai jarq etıp şyqty!Osylaişa Qazaq handyǧy däuırın ūlyqtaǧan, bilerımız ben batyrlarymyzdy biıktetken osyndai ūly trilogiia ūlttyq sanamyzdy dür sılkındırgen tarihi tuyndy retınde osy künge deiın oqyrman qolynan tüspei keledı.
- Ärine Iliias Esenberlin men Sofy Smataev Aǧalarymyz bastaǧan Mūhtar Maǧauiialar jalǧasqan tarihi şyǧarmalar keruenı osylaişa bırte-bırte köşın tüzei bastady. «Köşpendıler» men «Elım-ai» üş ǧasyrlyq bodandyqtan saqtaǧan, ūlt sanasyn oiatqan alǧadai tuyndylar retınde ūlt tarihynda altyn ärıptermen mäŋgıge jazylyp qalary haq! Mınekei, ardaqty aǧaiyn! 20 jasynda Arqadan Alatauǧa attanyp, arada 60 jyl ötkende 25 tom sübelı şyǧarmanyŋ avtory atanyp, ūltymyzdyŋ abyz qariiasy, ardaqty qalamgerı retınde tuǧan elımen qauyşuǧa, emın-erkın, aşyq-jarqyn pıkırlesuge kelıp otyr! Tuǧan jerıŋız - Qaraǧandyǧa qoş keldıŋız, Sofy Aǧa!Abzal NÜKEN, Qaraǧandy oblysy äkımınıŋ orynbasary:
- Jerles qalamger aǧamyz, körnektı jazuşy, daryndy dramaturg, aqyn Sofy Smataevtyŋ 80 jyldyq mereitoiyŋa arnalǧan şyǧarmaşylyq keşke qoş keldıŋızder! Qūrmettı, Sofy Qalybekūly! Qaraǧandy halqy özıŋızdei daŋqty jerlesın ärqaşan da maqtan tūtady. Sanaly ǧūmyryŋyzda qazaq ädebietıne ölşeusız üles qostyŋyz. Ädebiet älemıne sız syilaǧan şyǧarmalar men audarmalar, öleŋderıŋız ben pesalaryŋyz bergısı qazaq ūltynyŋ ärıge tartsaq adamzattyŋ qūndy qazynasyna ainaldy. Qazaq ädebietınıŋ tarihynda «Elım-ai» romanynyŋ alar orny erekşe. Janşylǧan qazaqtyŋ ruhyn aspandatqan, ötkenge moiyn būrǧyzǧan, qazaq jūrtynyŋ qasıretı men qasietın qatar kötergen şyǧarma boldy!Erkebūlan JŪMAKENOV, Qaraǧandy oblystyq mädeniet, mūraǧattar jäne qūjattama basqarmasynyŋ basşysy:
- Sofy Aǧamyzdyŋ 80 jyldyǧyna orai osyndai mereitoi keşın äkımşılık tarapynan ūiymdastyryp otyrmyz. Būl kısınıŋ tuǧan jerıne kelmegelı bıraz boldy dep aituǧa bolady. Kemınde bır 10 jyldyŋ şamasy bolyp qalypty. Sondyqtan bügın osy aǧamyzdy qūrmettep, qoşemet qylyp qarsy alyp, şyǧarmalaryn saǧynyp, özın saǧynyp kelgen adamdardyŋ sany köp. Bızdıŋ oblysymyzdaǧy kıtaphanalarda ol kısınıŋ 30-dan astam şyǧarmalary bar. Jaqynda taǧy mıne 15-tomdyq şyǧarmalary şyqqan eken. Soŋy jaqynda bızdıŋ mädeniet basqarmasy alatyn bolady. Sondyqtan būl endı Qaraǧandylyqtarymyzǧa ülken-ülken quanyş. Jan-jaqtan qanşama teatr maitalmandary, qanşama önersüier qauym, dostary, tuǧan-tuystary, sol kısınıŋ şyǧarmaşylyǧyn süietın oqyrmandar osy jerde jinalyp, karantindık şaralardy saqtap, 300-den astam körermen bolyp otyr.Ūlyqbek ESDÄULET, aqyn, jurnalist:
- Mynau adamzat tarihynda däuırlerden-däuırlerge, ǧasyrlardan-ǧasyrlarǧa ötıp kele jatqan bır mäŋgılık ūly sūraqtar bar. Sol sūraqtyŋ bıreuı:«Bız kımbız? Qaidan şyqtyq? Qaida baramyz?» - degen sūraq. Osy sūraqqa ärkım är türlı jauap ızdegen. Al bız qaidan şyqtyq? - degendı, keŋes zamanynda "bız 1917 jylǧy revoliusiiadan şyqqanbyz" degen jauap boldy. Bızdıŋ ar jaǧymyzda tarihymyz joq siiaqty, bızdıŋ ūltymyz ömır sürmegen siiaqty... Al endı ony aita bastaǧanda 25 jylǧa türmege aidalyp jatty, atylyp, asylyp ketıp jatty. Sol kezde bız qaidan şyqtyq? - degen sūraqqa tarihqa qatparly üŋılıp tūryp jauap bergen qaitpas qaisar qalamgerlerdıŋ bırı – Iliias Esenberlin aǧamyz bolsa, ekınşısı – Sofy Smataev aǧamyz. Osyndai ūly sūraqtarǧa ūly jauap bergen adam! Būl kısı bolat institutyn bıtırgen, bolattyŋ qadır-qasietın zerttegen adam özı de bolattai beldı jazuşy! Būl kısılerdıŋ sol kezdegı erlıgın anau Gagarin men Titovtyŋ aspanǧa ǧaryşqa ūşqanymen teŋeuge bolady. Öitkenı, tyŋnan jol salǧan adamdar! Seŋdı būzǧan adamdar! Mūzjarǧyştyq qabıletpen jasalǧan azamattyq erlıkter!
Nūrsahan AHMETQYZY, «Tūlǧatanu» ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent:
- Bügın S.Seifullin teatrynda bızdıŋ jerlesemız Sofy Smataevtyŋ 80-jyldyǧyna arnalǧan bır ülken keşke jinalyp otyrmyz. «Elım-ai» degen 3 tomdyq kıtap jazǧan ataqty jazuşy bükıl ǧūmyryn sol qazaq halqynyŋ ömırıne arnaǧan. Jazuşynyŋ şyǧarmalarynyŋ kıtabynyŋ atynda ülken män bar. Endı būl kısınıŋ 80-jyldyǧyn özınıŋ tuǧan jerı Arqada ötkızıp jatqanymyzdyŋ özı ülken ǧanibet! Sony tüsıngen mynau oblys basşylaryna raqmet! Öitkenı osy kısı siiaqty jazuşylar endı sausaqpen sanaityndai qaldy... Mysaly, Qasym turaly būl kısınıŋ ūly maqalalary bar. Al endı Qasym turaly 110-jyldyǧyn toilap jatqan Arqa jerınde Sofy Smataev siiaqty aǧamyzdyŋ Qasymǧa arnap şyǧarma jazuynyŋ ülken tanymdyq-tärbielık mänı bar! Bükıl ömırı elım-jerım dep ötken ūly adam...Jarulla PAZYLŪLY, Qaraǧandy «Kenşıler» mädeniet saraiynyŋ basşysy:
- Mynau qazaq ädebietındegı körnektı tūlǧanyŋ bırı. Arqanyŋ aŋyzy, Alaştyŋ abyzy degen mynau keremet trilogiialyq şyǧarmalardyŋ köşın bastaǧan, qazaqqa ülken öner syilaǧan, qazaqqa ülken tarih syilaǧan aǧamyzben 80-jasynda bız tört taǧany tügel, keregesı keŋ jaiylǧan şaǧynda kezıgemız dep edık. Bügıngı şyǧarmasyndaǧy aitylyp jatqan ökpe-nazdyŋ bärı özınıŋ töl şyǧarmalarynyŋ alǧaşqy ärpınen bastap soŋǧy şyǧarmasyna deiın alǧaşqy oqyrmany bolǧan, alǧaşqy synşysy bolǧan, alǧaşqy pıkır qosuşy bolǧan, jasynan bırge syrlasqan, syilasqan, tırenışı, süienışı bolǧan, jaman auru ındet kelgen kezde "sen ūiyqta, men ūiyqtamasam, ūiyqtamaiyn" - dep aialap, älpeştegen jary Şäkeŋnen aiyrylyp qalǧan kezdegı, köŋılınıŋ jartysy synyp qalǧan kezdegı sahnaǧa kelıp, elmen qauyşyp tūrǧandaǧy ökpe-nazy dep tüsınemız. Būl kısınıŋ älı de aitary köp. 4-şı tomyn jazyp jatyr. 5-şısın jazamyn dep jatyr. Sondyqtan būl kezdesudegı Sofy Smataev aǧamyzdyŋ eŋbegı ülken orasan zor. Jyldar ötken saiyn jazuşy esımı biıktei beredı, asqaqtai beredı! Būl kısıden alatyn tälım de, tärbie de öte köp. Tek qana būl kısınıŋ şyǧarmasyn tereŋırek boilap oqysa, aitary köp dep oilaimyn!Erjan BAZARBEKOV, Q. Baijanov atyndaǧy konserttık bırlestıgı «Arqa sazy» folklorlyq ansamblınıŋ ärtısı, dästürlı änşı:
- Bügıngı Sofy Smataev aǧamyzdyŋ myna mereilı jasy qūtty, qaiyrly bolsyn! Qaraǧandyda jalpy Arqanyŋ apai tösınde, saŋlaq belınde keremet bır saliqaly keş öttı dep aituǧa bolady. Bızge aŋyz qylyp aitatyn, abyz qylyp aitatyn kısılerdı alystan ızdeuge bolmaidy. Mıne, özımızdıŋ osy Arqanyŋ Kiıktı stansiiasynyŋ tumasy, osy aqsaqaldyŋ ülken eŋbegımen tanysyp, şyǧarmaşylyǧymen bılısıp, bügın bır keremet ruhani liazzat aldyq. "Qazaq özı sal, qazaq özı serı" - demekşı, būl kısı jazuşy, özı dramaturg, özı aqyn, öleŋ-jyrlaryn qalai tamaşa oqidy! Būl aqsaqal rasynda da «Arqanyŋ aŋyzy, Alaştyŋ abyzy! Bızdıŋ aldymyzda tūrǧan ülken baǧdarşam ıspettes. Qazaqty körgıŋ kelse, mıne osy dep körsetseŋ, jer jüzınen ūialmaityn degendei, qazaqtyŋ aqsaqaldary osyndai-aq bolsyn! Klassik jazuşymyz I.Esenberlinnen keiın rasynda da seŋdı būzyp, mūzdy jaryp osy Alaşqa söz aitqan, qazaqtyŋ qamyn jegen ekınşı kısı– osy kısı! Rasynda da solai eken!Mūnan soŋ oblys önerpazdary men S.Seifullin atyndaǧy oblystyq akademiialyq qazaq drama teatrynyŋ ärtısterı öner körsetıp, än men jyrdan şaşu şaşty.
Bauyrjan JAQYP, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, aqyn:
SOFY SMATAEVQA ARNAU
Men bügın jyrǧa orandym borataiyn, Auzyma düiım jūrtty qarataiyn! Seksennıŋ seŋgırıne şyqqan kezde, Sofydai dara tuǧan aǧataiym! Däl qazır kelıp otyr qaraly bop, Jüregı qaiǧy-şeŋnen jaraly bop, Aiyrylǧan aqqudaiyn syŋarynan, Aiyryldy jeŋgemızden jazataiym. Türegel jolbarystai qairattanyp, Alǧa bas arystandai aibattanyp! Auylyŋa asyl sözdıŋ kelgende bız, Boi tüzep, sızge qarai oi baptadyq. Jasynda jas tūlpar bop jaryp şyqqan, Qara söz qaimaǧyna qanyp şyqqan, Ol tuǧan Saryarqanyŋ dalasynan, Būqardai, Qazybektei alyp şyqqan. Şyqtyn sen tar zamanda Elım-ailap... Qaşan da qara qazaq qamyn oilap! Kök jalǧai jauǧa atyldyŋ taisalmastan, Qolyna tık köterıp, börı bailap. Jas ūrpaq jazǧanyŋdy azyq ettı, Talaidy taǧdyr joly jazyp ettı. Täuelsız erkın oidyŋ jetegınde, Tırılttıŋ Qaz dauysty Qazybektı! Kölıne qaita oralyp bezgen su, Özıŋe tyŋ taqyryp, kez keldı şyn! Ornattyŋ qalamyŋdy otqa janyp, Qarqabat anamyzǧa sözde müsın! Oiyŋda ystyq qairat türe kelsın! San ret būl saparda tülegensın! Ömırge tuǧan jerden quat alyp, Sofy aǧam 100-ge deiın jüre bersın! 100-den asyp ömır süre bersın! İä, rasynda da közı tırısınde aŋyzǧa ainalǧan Sofy Smataevtyŋ bar ǧūmyry ūltynyŋ ūrpaǧyn tügendep, joǧyn joqtauǧa arnaldy. Bügınde abyz qart abyroi men ataqtyŋ asqar biıgınde. Körsetılıp jatqan qūrmet te şeksız, şapaǧat ta şekteusız. Alaştyŋ ardaqtysy üşın marapattyŋ töresı – el yqylasy, halyq qoşemetı. «Ökınışım de bar, ötınışım de bar» - dep keş soŋynda söz alǧan aŋyzǧa ainalǧan abyz tūlǧa ömırdıŋ san salaly soqpaǧynan sürınbei ötıp keledı. Öner ölımnen qūtqardy, öner ökınış pen öksıkten saqtady...Zarina ÄŞIRBEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
