مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى-دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆ – قازاق ادەبيەتىنىڭ قادىرلى اقساقالى. 1980 جىلدارى جازعان پروزالىق شىعارمالارى ءالى دە قولدان-قولعا تۇسپەي وقىلادى. پروزادان دراماتۋرگياعا ويىسقانىنا دا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. پەساسى لوندون ساحناسىندا قويىلىپ، بىلتىر ءبىر جەلپىندىك. Qamshy.kzءتىلشىسى قالامگەرمەن اڭگىمەلەسىپ قايتتى. بۇل سۇحباتتا جازۋشى پوستمودەرنيزم وكىلدەرىن سويىپ سالدى. ءوزىنىڭ ماحاببات حيكاياسىن دا جاسىرماي ايتىپ بەردى.
–تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جازىلعان شىعارمالارىڭىزدىڭ باسىم كوپشىلگى دراماتۋرگيا جانرىندا. پروزادان الشاقتاپ كەتتىڭىز بە؟
– سوڭعى كەزدە پەساعا كوپ مويىن بۇرعانىم راس. ويتكەنى پروزادان گورى دراماتۋرگيا ماعان ءتيىمدى بولدى. بىرىنشىدەن، كورەرمەنمەن تىكەلەي بايلانىس. رومان، پوۆەست جازساڭ، ونى كىمنىڭ قالاي قابىلداعانىن بىلمەيسىڭ. ول كەيدە وقىلماي دا قالادى. ەكىنشىدەن، كىتاپتىڭ تارالىم سانى دا قىسقارىپ كەتتى. ءبىر كىتاپ 1000-2000 دانامەن شىعادى. ول، ءتىپتى، ەشكىمنىڭ قولىنا جەتپەيدى. ال پەسا جازۋ الدەقايدا ءتيىمدى جانە كورەرمەنمەن دە بىردەن كەزدەسەسىڭ. زال جانە كورەرمەن. قويىلىم اياقتالعان كەزدە كورەرمەننىڭ پىكىرى قول سوققاندارىنان-اق كورىنىپ تۇرادى. ۇناماعان جەرىندە ءۇنسىز قالعانىن، ءىشى پىسقاندا جان-جاعىنداعىلارمەن اڭگىمەگە كىرىسكەنىن، قويىلىمعا دەگەن كورەرمەننىڭ ىقىلاسىن كورەسىڭ. كورەرمەن – سىنشى. باسقا سىنشىلار سەكىلدى كوپ سوزبەن كەمشىن تۇستارىن ايتىپ جاتپايدى، وزدەرىنىڭ رەاكتسياسى ارقىلى جەتكىزەدى. شىعارمانىڭ قالاي شىققانىن ەكى ساعاتتا ءبىلىپ الاسىڭ. قازىر كورەرمەن وقىعاننان گورى كورگەندى ءجون سانايدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىر-ەكى اڭگىمە جازعانىم بولماسا، پروزاعا قايتا كەلە الماي جاتىرمىن. بىراق پروزاعا ورالۋ – ىشكى ارمانىمنىڭ ءبىرى.
– ال شىعارمالارىڭىزداعى كەيىپكەرلەردىڭ پروتوتيپتەرى كىم؟
– كەيىپكەرلەر ومىردەن الىنادى، ويدان دا شىعادى. ءبىر وقيعانى باستان-اياق كورمەسەڭ دە، ءار جەردە شاشىلىپ جاتقان نارسەلەردىڭ باسىن قوساسىڭ. «قارعىن» رومانىنىڭ باستى كەيىپكەرى جاسىننىڭ ءپروتوتيپى – اسقار سۇلەيمەنوۆ. رومان جازىلعاننان بەرگى 38 جىلدا وسىنى ايتىپ كەلەمىن. جاسىن – جيىنتىق وبراز، بىراق مەن و باستا اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ وزىنە دە ايتقانمىن «ءسىز تۋرالى دوكۋمەنتالنىي رومان» جازىپ جاتىرمىن» دەپ.
جاقسى كورەتىن جانداردىڭ قوسىلماعانى جاقسى…
– ال ون سەگىزدەگى ورىمدەي جاس باعيلا شە؟ اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ ومىرىندە بولعان با؟
– جوق، بولعان جوق. شەت جاعاسى عانا كورىندى. ءدال رومانداعىداي بولعان جوق. قازاقتا ونداي قىز بولۋ قايدا؟! باعيلا – ءار قازاقتىڭ قىزى سونداي بولسا ەكەن دەگەن ارمانىمنان تۋعان وبراز.
– «قارعىن» رومانىن اركىم ءارتۇرلى قابىلدايدى. ال اۆتوردىڭ شەشىمىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– اۆتوردىڭ شەشىمى ايتىلدى. روماندى جەرگە تۇسىرمەي اياقتادىم. جەرگە تۇسىرسەم، ۇيرەنشىكتى تىرشىلىك باستالىپ كەتەتىن ەدى. ەكەۋى ۇيلەندى دەلىك. نە وزگەرەدى؟ ماحاببات ءۇشىن ۇيلەنۋ باستى ماقسات ەمەس. ءبىر-ءبىرىن جاقسى كورەتىن ادامداردىڭ، ءتىپتى، قوسىلماعانى جاقسى.
– نەگە؟
– روماندا مەنىڭ يدەيام سولاي بولدى. «ادام ومىردەن ءبىر ادامدى جاقسى كورىپ ءوتۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمدى ۇستاندىم. ماحابباتتى نەكەنىڭ كۋالىگىنە اينالدىرۋ – كەيىپكەر ءۇشىن قورلىق بولدى. ساياسات دەگەن ءبىر باسقا، تسەنزۋرا دەگەن دە بولەك. ال ادامنىڭ ىشىندەگى تۇساۋدى جەڭۋ قيىن. ءوزى ءبىر جاندى سۇيەدى، بىراق ءوزىنىڭ ۇيىندە ايەلى مەن ەكى بالاسى وتىر. جاقىندارىنا، ءتىپتى، تاعدىرعا قارسى شىعۋ – وڭاي، ال روماندا ونداي قادامعا بارماۋ – ادامگەرشىلىك. ءوزى كوڭىلى قالاعان ادامىمەن بىرگە بولماۋىنىڭ استارىندا ادامگەرشىلىك دەگەن قاسيەت جاتىر. ءوز وتباسىن نەگە تاستاپ كەتۋى كەرەك؟ سوندا ادامنىڭ سەزىمى ۇلكەن قۇرباندىقتى تالاپ ەتە مە؟ ال ەكى كەيىپكەر قوسىلا قويسا، ەش قىزىعى بولمايتىن ەدى. كەيىپكەردىڭ وبرازى دا دۇرىس اشىلمايتىن ەدى. جاسىن – ومىرگە اشۋلى ادام. بولمىسى با، ءبىتىمى دە تىم بولەك. ول ادامگەرشىلىكتەن اتتامادى.
ويىمنان شىقپايتىن ەكى قىز بار...
– ال وزىڭىزدە نەكەمەن ولشەنبەيتىن ماحاببات بولدى ما؟
– بولدى عوي، نەگە بولماسىن؟! مەن ادەبيەتكە ەرتە ارالاستىم. ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە كىتابى شىققان جىگىتتى كىم جاقسى كورمەيدى؟ اقشام دا بار. مەن كينوعا دا ەرتە ارالاستىم. سول كەزدە تالاي وقيعالار بولدى.
– ءجيى عاشىق بولدىڭىز عوي دەمەك؟
– عاشىق بولۋىن بولدىم. ىشىندە ەرەكشەلەرى دە بولدى.
– سول ەرەكشە قىزدار ەسىڭىزدە مە؟
– ويىمنان ءالى دە بولسا شىقپايتىن ەكى قىز بار. وبال جاسادىم دەپ ويلاپ جۇرەمىن. ايەلىمە ۇيلەنەتىن كەزدە كەنەتتەن ەش ەسكەرتپەستەن وزگەگە اۋىپ كەتە سالدىم ول قىزدان. بۇيرىق دەگەن سول شىعار… مەن بەسىنشى، ول ءتورتىنشى كۋرستا. ول قىز فرانتسۋز كافەدراسىندا وقۋشى ەدى. قاتتى جىلاعانى ءالى كوز الدىمدا. ۇيدە سۋرەتى بار. امان بولسا، ءبىر جولىعىپ، اياعىنا جىعىلىپ، كەشىرىم سۇراسام دەيمىن. سەنىڭ وبالىڭا قالدىم، مەنەن قاتەلىك كەتتى دەپ ايتقىم كەلدى. ەكىنشىسى الماتىدا. كينو سالاسىندا ءجۇر قازىر. ارا-تۇرا كەزدەسىپ قالامىز.
دۋانا مەن قايىرشىعا سىرا اپەرگەم…
– قابىر قازۋشى تۋرالى جازىلعان «سۇيەكشى» پوۆەسىڭىزدىڭ جازىلۋ تاريحىن ايتىپ بەرسەڭىز. پوۆەستى جازۋ ءۇشىن مولا قازۋشىمەن اراق ىشكەنىڭىز راس پا؟
– مولا قازۋشىمەن اراق ءىشۋ – كۇنا. قابىرشىنىڭ جاي-كۇيىن كوردىم. جەردىڭ ميى شىعىپ كەتكەن باتپاقتى كۇندە ءبىر كىسى قايتىس بولىپ، زيرات باسىنا باردىق. سول كەزدە جانتالاسىپ مولا قازىپ جاتقان ۇلتى تاتار نەمەسە نوعاي ەر ادامدى كوردىم. كۇرەكتىڭ سابىنا دەيىن باتپاق ەدى. سول كەزدە سول مولا قازۋشىعا ۇزاق قاراپ تۇردىم. «كىم؟ قانداي ادام؟ بۇل دا انادان تۋدى عوي. بۇل اناسىن ەمىپ جاتقاندا شەشەسى قالاي جۇباتتى ەكەن؟ ۇلكەن ءۇمىت ارتتى-اۋ وسى بالاعا. «اقىن بولاسىڭ با، اكىم بولاسىڭ با؟ مەنىڭ بالام سونداي بولادى» دەپ ارمانداعان شىعار، قيالداعان شىعار. بىراق مولا قازىپ كۇن كورەدى دەپ ارمانداعان جوق قوي. ادامنىڭ ءومىرى قانداي؟ بۇل دا ۇيىنە جۇمىستان كەلدىم دەپ بارادى عوي. الدىنان كىمدەر شىعادى؟ وتباسى بار ما ەكەن؟ ايەلى مەن بالا-شاعاسى شە؟ ۇيىنە بارعاندا نە سويلەسەدى ەكەن؟ ايەلىمەن قاي تاقىرىپتا اڭگىمە ايتادى؟ نەگە كۇلەدى؟ نەگە قايعىرادى؟» دەگەن ويلار بولدى. ەشكىم الدىنا شىعىپ كەتە المايتىن تىرشىلىك دەگەن قيىن. ەرتەڭ دە، بىرسىگۇنى دە كەلەتىن جۇمىسى وسى. «وسىعان قاناعاتتانا ما ەكەن؟ بالاسىن قانداي رۋحتا تاربيەلەيدى ەكەن؟ ۇيىنە بارعاندا «اكە» دەپ الدىنان شىعا ما ەكەن بالالارى؟». وسى قيال ارى قاراي جەتەلەپ كەتە بەردى دە، سول مولانىڭ باسىندا تۇرىپ-اق وي تۋدى. جازۋ كەرەك ەكەن دەدىم. ول تەك ءومىر بويى مولا قازبايدى. سول مولا قازۋعا جەتۋ ءۇشىن دە ومىردەن كوپ تەپەرىش كورگەن بولۋى كەرەك. مۇمكىن دۋانا بولدى، قايىرشى بولدى. سول شىعارمانى جازۋ بارىسىندا دۋانا مەن قايىرشىلاردى جيناپ، سىرا اپەرگەنىم بار. سىرا اپەردىم دە، اڭگىمەلەرىن تىڭدادىم. اركىمنىڭ تاعدىرى ءارتۇرلى. وسىنىڭ ءبارىن جازىپ بولعان سوڭ اسقار سۇلەيمەنوۆكە وقىتتىم. ول «سۇيەكشى» دەپ قوي»، – دەدى.
– «اپكە» پەساسىنىڭ جەلىسىمەن سەريال تۇسىرىلگەنى بارىمىزگە ءمالىم. سەريال كوڭىلىڭىزدەن شىقتا ما؟
– جوق، شىققان جوق. ەكى ساعاتتىق وقيعانى 18 بولىمگە شاشىپ جىبەرگەندە، ءبىر وقيعاعا كەلەسى بولىمگە دەيىن سۋىپ قالادى. ال تەاتردا ول ەكى ساعات سومدالدى. ەكى ساعات ىشىندە بىردە جىلايسىڭ، بىردە كۇلەسىڭ. نەگىزى ءبىر جانر ەكىنشى جانرعا اۋىسقان كەزدە كوپ نارسەنى جوعالتادى. ونى «گاۋھارتاستان» ءبىلدىم.
«گاۋھارتاستى» ەستىگەندە كوزىمنەن جاس سورعالادى…
– ال «گاۋھارتاس» وبرازىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟
– سۇلۋلىق تۋرالى ءان جازعىسى كەلگەن كومپوزيتوردىڭ شىعارماسى بۇل. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سوڭ مەنى اسكەرگە الىپ كەتتى. ءوزىم ۇيلەنگەنمىن. ول كەزدە قازمۋ-دا اسكەري كافەدرا بولعان جوق. ماسكەۋدىڭ تۇبىندە كۋبينكا دەگەن جەر بار. كەڭەس وداعىنداعى ەڭ ۇلكەن اسكەري ءبولىم سول جەردە بولدى. باتالوندا كۇزەتتە تۇرعان كەزدە تەمەكى تارتۋعا، گازەت وقۋعا بولمايدى. قالىڭ ورمان ىشىندە ەكى ساعات پوستتا تۇرامىز. ءوزىمىزدىڭ نە كۇزەتىپ تۇرعانىمىزدى ءوزىمىز بىلمەيمىز. اۋىلدىق جەر بولعان سوڭ جەرگىلىكتى جەردىڭ ادامدارىن كورىپ قالامىز. ءبىر كۇنى «ماياك» راديوسىندا بيبىگۇل تولەگەنوۆا «گاۋھارتاستى» ايتىپ جاتتى. سول ساتتە كوزىمنەن جاس سورعالاپ كەتتى. ءوزىم ورماننىڭ اراسىندا تۇرمىن، ۇيگە دەگەن ساعىنىشىم تاعى بار. بيبىگۇل جانە جاندى داۋىس. «قاي ورىس ەكەن بيبىگۇلدى تىڭداپ بارا جاتقان؟» – دەپ ويلادىم. الماتىدا قانشا تىڭداعانىممەن، سول جەردە تىڭداعانىم ەرەكشە. نە دەگەن سۇلۋلىق! نە دەگەن مادەنيەت! ءسوزى مەن ءانى قانداي قابىسىپ تۇر! وسى جايىندا مەن نەگە ەشتەڭە جازبايمىن دەپ ويلادىم. اڭگىمە، ماقالا بولسىن جازۋ كەرەك دەدىم. اسەمدىك پەن نازىكتىكتى تۇسىنبەۋ، ادام جانىن تۇسىنبەۋ، ءاندى تۇسىنبەۋ كەز كەلگەن ورتادا بولاتىن. سونى جيىنتىق وبراز ەتىپ ىبىشتى الدىم. ال سۇلۋلىقتىڭ ەسىمى بىردەن ويىما كەلدى. سالتانات بولۋى كەرەك دەدىم. پوۆەستى پوستتا تۇرىپ جازدىم. ەكى قاراپ، ءبىر شوقىپ ءجۇرىپ، ەكى ساعات دەمالىستى پايدالانىپ، جازىپ ءجۇردىم. قازاق جىگىتتەرىنە وقىپ بەرىپ ەدىم: «ءبىتىردىڭ بە؟»،– دەپ قىر سوڭىمنان قالماي قويدى. داپتەردى ەتىكتىڭ قونىشىنا تىعىپ ءجۇرىپ، ءبىتىردىم پوۆەستى. «گاۋھارتاس» – سۇلۋلىق پەن نازىكتىكتىڭ دورەكىلىكپەن قوسىلۋى.
قازاق ادەبيەتىندە پوستمودەرنيزم جوق…
– قازىرگى جازۋشىلاردان كىمدى وقيسىز؟ ادەبيەتتەگى جاڭا تولقىنعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– قالا وركەنيەتىنە جاقىن، جاڭاشىلدىققا قۇمار تولقىندار كەلىپ جاتىر، بىراق قازىرگى شىعارمالاردا ەرەكشەلىك جوق. ءبىزدىڭ كەزىمىزدەگىدەي قىزىعى مول شىعارمالاردىڭ قاتارى دا سيرەگەن. جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىندا ءوز ءستيلى ەمەس، وزگەگە ەلىكتەۋ باسىم تۇرادى. ودان كەيىن ساپادان گورى سانعا كوپ ءمان بەرەدى. قالا وركەنيەتىنە جاقىن، جاڭاشىلدىققا ۇمتىلاتىن جازۋشىلار بار. ولار، ءتىپتى، وزدەرىن پوستمودەرنيزم وكىلدەرىمىز دەپ اتايدى. قازاق ادەبيەتىندە پوستمودەرنيزم جوق. ءبىز دە فورماليزممەن كۇرەسكەنبىز كەزىندە. اركىمنىڭ ءوز ءستيلى بار. قازىرگى جاستاردىڭ شىعارمالارىن ۇلگەرگەنىمشە وقىپ وتىرامىن. قۇداي ساقتاسىن، «ماعان پىكىر جازىڭىز» دەپ تريلوگيالىق ەڭبەكتەرىن بەرەدى. سوندا مەن ولاردان «تريلوگيا جازۋعا قورىقپايسىڭدار ما؟» دەپ سۇرايمىن. تريلوگيا – بىرنەشە كەزەڭدى قامتيتىن كولەمدى شىعارما. قازاقتا ەكى عانا تريلوگيا بار. ءبىرى – اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى، ەكىنشىسى – ءا. نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەرى». ال جاس تولقىننىڭ شىعارمالارىن وقىپ وتىرىپ، ءتىل جۇتاڭدىعىنا كوڭىلىم تولمايتىن. سوڭعى كەزدەرى ءبىر-ەكى جاس قالامگەردىڭ شىعارمالارىن وقىپ، ول ويىمنان اينىدىم.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
qamshy.kz
