Memlekettik syılyqtyń laýreaty, jazýshy-dramatýrg Dýlat Isabekov – qazaq ádebıetiniń qadirli aqsaqaly. 1980 jyldary jazǵan prozalyq shyǵarmalary áli de qoldan-qolǵa túspeı oqylady. Prozadan dramatýrgııaǵa oıysqanyna da biraz jyldyń júzi boldy. Pesasy London sahnasynda qoıylyp, byltyr bir jelpindik. Qamshy.kztilshisi qalamgermen áńgimelesip qaıtty. Bul suhbatta jazýshy postmodernızm ókilderin soıyp saldy. Óziniń mahabbat hıkaıasyn da jasyrmaı aıtyp berdi.
–Táýelsizdik kezeńinde jazylǵan shyǵarmalaryńyzdyń basym kópshilgi dramatýrgııa janrynda. Prozadan alshaqtap kettińiz be?
– Sońǵy kezde pesaǵa kóp moıyn burǵanym ras. Óıtkeni prozadan góri dramatýrgııa maǵan tıimdi boldy. Birinshiden, kórermenmen tikeleı baılanys. Roman, povest jazsań, ony kimniń qalaı qabyldaǵanyn bilmeısiń. Ol keıde oqylmaı da qalady. Ekinshiden, kitaptyń taralym sany da qysqaryp ketti. Bir kitap 1000-2000 danamen shyǵady. Ol, tipti, eshkimniń qolyna jetpeıdi. Al pesa jazý áldeqaıda tıimdi jáne kórermenmen de birden kezdesesiń. Zal jáne kórermen. Qoıylym aıaqtalǵan kezde kórermenniń pikiri qol soqqandarynan-aq kórinip turady. Unamaǵan jerinde únsiz qalǵanyn, ishi pysqanda jan-jaǵyndaǵylarmen áńgimege kiriskenin, qoıylymǵa degen kórermenniń yqylasyn kóresiń. Kórermen – synshy. Basqa synshylar sekildi kóp sózben kemshin tustaryn aıtyp jatpaıdy, ózderiniń reakııasy arqyly jetkizedi. Shyǵarmanyń qalaı shyqqanyn eki saǵatta bilip alasyń. Qazir kórermen oqyǵannan góri kórgendi jón sanaıdy. Táýelsizdik alǵannan keıin bir-eki áńgime jazǵanym bolmasa, prozaǵa qaıta kele almaı jatyrmyn. Biraq prozaǵa oralý – ishki armanymnyń biri.
– Al shyǵarmalaryńyzdaǵy keıipkerlerdiń prototıpteri kim?
– Keıipkerler ómirden alynady, oıdan da shyǵady. Bir oqıǵany bastan-aıaq kórmeseń de, ár jerde shashylyp jatqan nárselerdiń basyn qosasyń. «Qarǵyn» romanynyń basty keıipkeri Jasynnyń prototıpi – Asqar Súleımenov. Roman jazylǵannan bergi 38 jylda osyny aıtyp kelemin. Jasyn – jıyntyq obraz, biraq men o basta Asqar Súleımenovtiń ózine de aıtqanmyn «Siz týraly dokýmentalnyı roman» jazyp jatyrmyn» dep.
Jaqsy kóretin jandardyń qosylmaǵany jaqsy…
– Al on segizdegi órimdeı jas Baǵıla she? Asqar Súleımenovtiń ómirinde bolǵan ba?
– Joq, bolǵan joq. Shet jaǵasy ǵana kórindi. Dál romandaǵydaı bolǵan joq. Qazaqta ondaı qyz bolý qaıda?! Baǵıla – ár qazaqtyń qyzy sondaı bolsa eken degen armanymnan týǵan obraz.
– «Qarǵyn» romanyn árkim ártúrli qabyldaıdy. Al avtordyń sheshimine kóńilińiz tola ma?
– Avtordyń sheshimi aıtyldy. Romandy jerge túsirmeı aıaqtadym. Jerge túsirsem, úırenshikti tirshilik bastalyp ketetin edi. Ekeýi úılendi delik. Ne ózgeredi? Mahabbat úshin úılený basty maqsat emes. Bir-birin jaqsy kóretin adamdardyń, tipti, qosylmaǵany jaqsy.
– Nege?
– Romanda meniń ıdeıam solaı boldy. «Adam ómirden bir adamdy jaqsy kórip ótý kerek» degen ustanymdy ustandym. Mahabbatty nekeniń kýáligine aınaldyrý – keıipker úshin qorlyq boldy. Saıasat degen bir basqa, enzýra degen de bólek. Al adamnyń ishindegi tusaýdy jeńý qıyn. Ózi bir jandy súıedi, biraq óziniń úıinde áıeli men eki balasy otyr. Jaqyndaryna, tipti, taǵdyrǵa qarsy shyǵý – ońaı, al romanda ondaı qadamǵa barmaý – adamgershilik. Ózi kóńili qalaǵan adamymen birge bolmaýynyń astarynda adamgershilik degen qasıet jatyr. Óz otbasyn nege tastap ketýi kerek? Sonda adamnyń sezimi úlken qurbandyqty talap ete me? Al eki keıipker qosyla qoısa, esh qyzyǵy bolmaıtyn edi. Keıipkerdiń obrazy da durys ashylmaıtyn edi. Jasyn – ómirge ashýly adam. Bolmysy ba, bitimi de tym bólek. Ol adamgershilikten attamady.
Oıymnan shyqpaıtyn eki qyz bar...
– Al ózińizde nekemen ólshenbeıtin mahabbat boldy ma?
– Boldy ǵoı, nege bolmasyn?! Men ádebıetke erte aralastym. Ýnıversıtette oqyp júrgende kitaby shyqqan jigitti kim jaqsy kórmeıdi? Aqsham da bar. Men kınoǵa da erte aralastym. Sol kezde talaı oqıǵalar boldy.
– Jıi ǵashyq boldyńyz ǵoı demek?
– Ǵashyq bolýyn boldym. Ishinde ereksheleri de boldy.
– Sol erekshe qyzdar esińizde me?
– Oıymnan áli de bolsa shyqpaıtyn eki qyz bar. Obal jasadym dep oılap júremin. Áıelime úılenetin kezde kenetten esh eskertpesten ózgege aýyp kete saldym ol qyzdan. Buıryq degen sol shyǵar… Men besinshi, ol tórtinshi kýrsta. Ol qyz Franýz kafedrasynda oqýshy edi. Qatty jylaǵany áli kóz aldymda. Úıde sýreti bar. Aman bolsa, bir jolyǵyp, aıaǵyna jyǵylyp, keshirim surasam deımin. Seniń obalyńa qaldym, menen qatelik ketti dep aıtqym keldi. Ekinshisi Almatyda. Kıno salasynda júr qazir. Ara-tura kezdesip qalamyz.
Dýana men qaıyrshyǵa syra ápergem…
– Qabir qazýshy týraly jazylǵan «Súıekshi» povesińizdiń jazylý tarıhyn aıtyp berseńiz. Povesti jazý úshin mola qazýshymen araq ishkenińiz ras pa?
– Mola qazýshymen araq ishý – kúná. Qabirshiniń jaı-kúıin kórdim. Jerdiń mıy shyǵyp ketken batpaqty kúnde bir kisi qaıtys bolyp, zırat basyna bardyq. Sol kezde jantalasyp mola qazyp jatqan ulty tatar nemese noǵaı er adamdy kórdim. Kúrektiń sabyna deıin batpaq edi. Sol kezde sol mola qazýshyǵa uzaq qarap turdym. «Kim? Qandaı adam? Bul da anadan týdy ǵoı. Bul anasyn emip jatqanda sheshesi qalaı jubatty eken? Úlken úmit artty-aý osy balaǵa. «Aqyn bolasyń ba, ákim bolasyń ba? Meniń balam sondaı bolady» dep armandaǵan shyǵar, qııaldaǵan shyǵar. Biraq mola qazyp kún kóredi dep armandaǵan joq qoı. Adamnyń ómiri qandaı? Bul da úıine jumystan keldim dep barady ǵoı. Aldynan kimder shyǵady? Otbasy bar ma eken? Áıeli men bala-shaǵasy she? Úıine barǵanda ne sóılesedi eken? Áıelimen qaı taqyrypta áńgime aıtady? Nege kúledi? Nege qaıǵyrady?» degen oılar boldy. Eshkim aldyna shyǵyp kete almaıtyn tirshilik degen qıyn. Erteń de, birsigúni de keletin jumysy osy. «Osyǵan qanaǵattana ma eken? Balasyn qandaı rýhta tárbıeleıdi eken? Úıine barǵanda «áke» dep aldynan shyǵa ma eken balalary?». Osy qııal ary qaraı jetelep kete berdi de, sol molanyń basynda turyp-aq oı týdy. Jazý kerek eken dedim. Ol tek ómir boıy mola qazbaıdy. Sol mola qazýǵa jetý úshin de ómirden kóp teperish kórgen bolýy kerek. Múmkin dýana boldy, qaıyrshy boldy. Sol shyǵarmany jazý barysynda dýana men qaıyrshylardy jınap, syra ápergenim bar. Syra áperdim de, áńgimelerin tyńdadym. Árkimniń taǵdyry ártúrli. Osynyń bárin jazyp bolǵan soń Asqar Súleımenovke oqyttym. Ol «Súıekshi» dep qoı», – dedi.
– «Ápke» pesasynyń jelisimen serıal túsirilgeni bárimizge málim. Serıal kóńilińizden shyqta ma?
– Joq, shyqqan joq. Eki saǵattyq oqıǵany 18 bólimge shashyp jibergende, bir oqıǵaǵa kelesi bólimge deıin sýyp qalady. Al teatrda ol eki saǵat somdaldy. Eki saǵat ishinde birde jylaısyń, birde kúlesiń. Negizi bir janr ekinshi janrǵa aýysqan kezde kóp nárseni joǵaltady. Ony «GaýHartastan» bildim.
«Gaýhartasty» estigende kózimnen jas sorǵalady…
– Al «GaýHartas» obrazynyń astarynda ne jatyr?
– Sulýlyq týraly án jazǵysy kelgen kompozıtordyń shyǵarmasy bul. Ýnıversıtet bitirgen soń meni áskerge alyp ketti. Ózim úılengenmin. Ol kezde QazMÝ-da áskerı kafedra bolǵan joq. Máskeýdiń túbinde Kýbınka degen jer bar. Keńes odaǵyndaǵy eń úlken áskerı bólim sol jerde boldy. Batalonda kúzette turǵan kezde temeki tartýǵa, gazet oqýǵa bolmaıdy. Qalyń orman ishinde eki saǵat postta turamyz. Ózimizdiń ne kúzetip turǵanymyzdy ózimiz bilmeımiz. Aýyldyq jer bolǵan soń jergilikti jerdiń adamdaryn kórip qalamyz. Bir kúni «Maıak» radıosynda Bıbigúl Tólegenova «Gaýhartasty» aıtyp jatty. Sol sátte kózimnen jas sorǵalap ketti. Ózim ormannyń arasynda turmyn, úıge degen saǵynyshym taǵy bar. Bıbigúl jáne jandy daýys. «Qaı orys eken Bıbigúldi tyńdap bara jatqan?» – dep oıladym. Almatyda qansha tyńdaǵanymmen, sol jerde tyńdaǵanym erekshe. Ne degen sulýlyq! Ne degen mádenıet! Sózi men áni qandaı qabysyp tur! Osy jaıynda men nege eshteńe jazbaımyn dep oıladym. Áńgime, maqala bolsyn jazý kerek dedim. Ásemdik pen náziktikti túsinbeý, adam janyn túsinbeý, ándi túsinbeý kez kelgen ortada bolatyn. Sony jıyntyq obraz etip Ybyshty aldym. Al sulýlyqtyń esimi birden oıyma keldi. Saltanat bolýy kerek dedim. Povesti postta turyp jazdym. Eki qarap, bir shoqyp júrip, eki saǵat demalysty paıdalanyp, jazyp júrdim. Qazaq jigitterine oqyp berip edim: «Bitirdiń be?»,– dep qyr sońymnan qalmaı qoıdy. Dápterdi etiktiń qonyshyna tyǵyp júrip, bitirdim povesti. «Gaýhartas» – sulýlyq pen náziktiktiń dórekilikpen qosylýy.
Qazaq ádebıetinde postmodernızm joq…
– Qazirgi jazýshylardan kimdi oqısyz? Ádebıettegi jańa tolqynǵa kóńilińiz tola ma?
– Qala órkenıetine jaqyn, jańashyldyqqa qumar tolqyndar kelip jatyr, biraq qazirgi shyǵarmalarda erekshelik joq. Bizdiń kezimizdegideı qyzyǵy mol shyǵarmalardyń qatary da sıregen. Jazýshylardyń shyǵarmalarynda óz stıli emes, ózgege elikteý basym turady. Odan keıin sapadan góri sanǵa kóp mán beredi. Qala órkenıetine jaqyn, jańashyldyqqa umtylatyn jazýshylar bar. Olar, tipti, ózderin postmodernızm ókilderimiz dep ataıdy. Qazaq ádebıetinde postmodernızm joq. Biz de formalızmmen kúreskenbiz kezinde. Árkimniń óz stıli bar. Qazirgi jastardyń shyǵarmalaryn úlgergenimshe oqyp otyramyn. Qudaı saqtasyn, «maǵan pikir jazyńyz» dep trılogııalyq eńbekterin beredi. Sonda men olardan «Trılogııa jazýǵa qoryqpaısyńdar ma?» dep suraımyn. Trılogııa – birneshe kezeńdi qamtıtyn kólemdi shyǵarma. Qazaqta eki ǵana trılogııa bar. Biri – Áýezovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasy, ekinshisi – Á. Nurpeıisovtiń «Qan men teri». Al jas tolqynnyń shyǵarmalaryn oqyp otyryp, til jutańdyǵyna kóńilim tolmaıtyn. Sońǵy kezderi bir-eki jas qalamgerdiń shyǵarmalaryn oqyp, ol oıymnan aınydym.
– Áńgimeńizge raqmet!
qamshy.kz
