اق پاراق

2842
Adyrna.kz Telegram
(ەسسە)
باسقا بiرەۋ ەمەس، تالاي جىلدان بەرi ايگiلi «كومسومولسكايا پراۆدانىڭ» قۇتىنا اينالعان تابيعات تامىرشىسى ۆاسيلي پەسكوۆتiڭ ءوزi بiردە وعان بىلاي دەپتi:
– سەن ءوزiڭ جاپ-جاس جiگiت ەكەنسiڭ. مىنا اق پاراق سەكiلدiسiڭ. ءومiرiڭ جاڭا عانا باستالدى. كوپ بولسا، جۋرناليستiك ءومiربايانىڭا بiر-ەكi-اق سويلەم عانا جازىلعان شىعار. قالعانىنىڭ ءبارi اپپاق. سوندىقتان سەن ءوزiڭ بەلگiلi بiر تاقىرىپ تاۋىپ ال. ايتپەسە، ءبارi بەكەر...
* * *
بۇل ماسكەۋدiڭ تورiندەگi جاستار جۋرناليستيكاسىنىڭ شىنايى شەبەرحاناسى «كومسومولسكايا پراۆدانىڭ» شاڭىراعىندا، جازۋ ونەرiنiڭ مايتالمانى پەسكوۆتiڭ بولمەسiندە بولعان اڭگiمە. سول كەزدەگi وداقتىڭ استاناسىنا تاجiريبە جيناقتاۋعا بارعان جاس جۋرناليست تابيعاتتىڭ تiلiن بiلەتiن، تورتكۇل دۇنيەگە تانىمال اعا بۋىن ارiپتەسiن iزدەپ، كۇندە كەلەدi. ول كiسi رەداكتسيادا كوپ وتىرمايتىن كورiنەدi. جولقاپشىعىن ارقالاپ، فوتواپپاراتىن موينىنا iلiپ، دۇنيەنiڭ قوينى-قونىشىن شارلايدى دا جۇرەدi ەكەن. قوس ات مiنiپ قۋساڭ دا ۇستاي المايسىڭ. بiر كۇنi ول كەزەكتi ساپاردان كەلەدi. اتاعى جەر جارعانىمەن، قاراپايىم ادام ەكەنi بايقالادى. شىنىندا دا، جۋرناليستيكانىڭ جامپوزى ەشقاشان ماقالاسىنىڭ سوڭىنا لەنيندiك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ەكەنiن كورسەتپەيتiن. تiپتi اتى-ءجونiن دە تولىق جازباي، «ۆ.پەسكوۆ» دەپ قانا قىسقا قايىرىپ، قول قوياتىن. ۆاسيلي ميحايلوۆيچ ءوزiن iزدەپ، سوناۋ قازاق جۇرتىنان كەلiپ وتىرعان قاعiلەز قارا جiگiتكە ريزاشىلىق بiلدiرەدi. سويتەدi دە اڭگiمەگە تارتادى.

(ايگىلى ارىپتەس - ۆاسيلي پەسكوۆ)
– ءيا، جارقىنىم! نەمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرسiڭ ءوزi? ايتشى ماعان؟
– جازىپ ءجۇرمiن...
– ال نە جازاسىڭ سوندا؟
– نە جازايىن... تاپسىرما بەرەدi. زىرىلداپ زاۆودقا كەتەم. شاپقىلاپ شارۋاشىلىققا اتتانام. بارىپ كەلەمiن دە بۇرقىراتىپ جازام، – دەيدi بۇل.
– سەن ولاي iستەمە، – دەپتi سوندا ايگiلi ارiپتەسi جاس جۋرناليسكە. – ونداي ناۋقاندىق تاپسىرمالاردى سول قولىڭمەن سۇيكەي سال. ال ءوزiڭنiڭ رۋحاني دiڭگەگiڭە اينالاتىن دۇنيەلەرiڭدi وڭ قولىڭمەن جاز. سوندا ءۇش-ءتورت جىل وتكەن سوڭ ارتىڭدا iز قالادى. جازعانىڭ ەرتەڭ كiتاپ بولىپ شىعادى. ال قار توقتاتۋ، مال تولدەتۋ، قورا-قوپسىنى جوندەۋ تۋرالى جازدىڭ دەلiك. مۇنىڭ بارiنەن ەشقانداي بەلگi قالمايدى. ونى ەرتەڭ پاراقتايسىڭ دا تەرەڭ بiر كۇرسiنەسiڭ. سوندىقتان توسىن تاقىرىپتىڭ سوڭىنا ءتۇس. ناتيجەسi جامان بولمايدى. ءسويت، كوگەرشiنiم!
تالايعا ارمان بولعان «كومسومولسكايا پراۆدانىڭ» شاڭىراعىندا وتىرىپ، پەسكوۆپەن پiكiرلەسiپ قايتقان جيىرما التى جاستاعى جانبولات اۋپباەۆ كەلگەن سوڭ تالاپ تۇلپارىنا قامشىنى باستى دەيسiڭ. بۇل كەزدە ونىڭ «لەنينشiل جاستىڭ» قابىرعاسىندا جۇرگەنiنە ءۇش جىل بولىپ ەدi. بiر تاقىرىپقا بەيiمدەلۋ ورىس جۋرناليستەرiنiڭ داستۇرiندە قاشاننان بار ءۇردiس. ىلعي ناۋقاندىق شارۋالاردان كوز اشپايتىن جاستار گازەتiنiڭ قىزمەتكەرلەرi سولارعا قاتتى قىزىعاتىن. «شiركiن-اي، بiز دە وسىلاي جازساق قوي»، – دەپ ارماندايتىن. ول تۇستا قازاق باسپاسوزiندەگiلەردiڭ iشiندە بiر تاقىرىپتى قاۋزاعانى نەكەن-ساياق. سەيداحمەت بەردiقۇلوۆ جاس كۇنiنەن سپورت تاقىرىبىن سەرiك ەتتi. اقسەلەۋ سەيدiمبەك ەتنوگرافيالىق تاقىرىپقا بويلادى. ولاردىڭ سوڭىن الا جۋرناليستيكاعا ات قوسقان جارىلقاپ بەيسەنبايۇلى سۋرەت ونەرi تۋرالى قالام تەربەپ، گازەتتiڭ «اققۋ» ەستەتيكالىق كلۋبىن جۇرگiزدi. كەيiن جولقاپشىعىن ارقالاپ، شوقان عۇمىر كەشكەن، ۇلى عالىمنىڭ iزi قالعان مەكەندەردi بەتكە الىپ، ساياحاتقا شىقتى. اعا بۋىننىڭ iشiنەن بەلگiلi بiر تاقىرىپقا ماماندانعان وسى ۇشەۋiنiڭ عانا اتى اۋىزعا iلiنەتiن ەدi.
سودان كەيiپكەرiمiز پەسكوۆتiڭ «تاڭعى شىق» دەپ اتالاتىن كiتابىنا جازىپ بەرگەن قولتاڭباسىنا قاراپ وتىرىپ، ويعا بەرiلدi. تىڭنان جول iزدەدi. اقىرى، جەكە تۆورچەستۆوسىنىڭ كiلتiن تاپتى. تاعدىرى ەرەك، مiنەز-قۇلقى بولەك، ايرىقشا ادامدار اۋپباەۆ شىعارماشىلىعىنىڭ التىن ارقاۋىنا اينالدى. ەلدi ەلەڭ ەتكiزگەن، تالايدى تاڭعالدىرعان، بۇرىن بەيمالiم بولىپ كەلگەن قازاقتار جايىندا قۇلشىنا قالام سiلتەدi. الەم قۇلاق تۇرگەن وقيعالاردىڭ ءوز جۇرتىنا قاتىستى قالتارىس تۇستارىن قازبالادى، توسىن قۇبىلىستاردىڭ قىر-سىرىن اشۋعا ۇمتىلدى. جەر جاھاندى قانعا بوكتiرگەن سۇراپىل سوعىس تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردى iزدەپ تاپتى. بۇل جاعىنان ول قازاق جۋرناليستيكاسىنا «كومسومولسكايا پراۆدانىڭ» ۇلگiسiن اكەلدi. بiراق جازعان دۇنيەسiنiڭ ءون بويىندا ۇلتتىق ۇستىن ايقىن اڭعارىلىپ تۇردى. جۋرناليستيكادا جاڭا جول تاپقان جانبولات اۋپباەۆ ءار ماقالاسى ارقىلى ەلدi سەلت ەتكiزەتiن جاڭالىق ۇسىنىپ، قالىڭ قازاق ەلiنەن ءسۇيiنشi سۇراپ وتىردى. ونىڭ ءاربiر جاريالانىمى كەلەسi ماقالاسىنا جارناما بولدى. سول كەزدiڭ جاستارى جانبولاتتىڭ جازعاندارىن جاتا-جاستانىپ وقىدى. ءسويتiپ، ول جاڭا باستالعان جۋرناليستiك ءومiرiنiڭ اق پاراعىن وزگەشە ورنەكتەپ تولتىرا باستادى.

(كوكتەم. سۋرەتتى سالعان ج.اۋپباەۆ (1965 جىل، 28 ءساۋىر))
اق پاراق دەمەكشi...
جالپى، جانبولات اق پاراققا ەرتە قول سوزدى. ول الدىمەن اق پاراققا سۋرەت سالدى. زەردەلi بالا ومiردەن ويعا تۇيگەنiن قاعاز بەتiنە ءتۇرلi-ءتۇستi قارىنداشپەن ورنەكتەدi. بiر سۋرەتiن ءالi كۇنگە دەيiن قاستەرلەپ ساقتاپ قويىپتى. ونى 1965 جىلى 28 ءساۋiر كۇنi سالىپتى. كوكتەم كەلگەن مەزگiل. قار سۋىنان دەڭگەيi كوتەرiلiپ، توڭiرەكتi سۋ العان وزەن جاعاسى. جارقاباقتا جۇمىر قاراعايدان قيىپ سالعان ءۇي سۇلباسى كورiنەدi. ودان بەرiرەكتەگi اعاش باسىندا قاراتورعاي ۇياسى تۇر. اربيعان بۇتاقتار مەن كۇشiكتەي باستاعان شىبىقتار... بىلاي قاراساڭ، سول جىلداردا قازاقتىڭ بار بالاسى جاپپاي سالاتىن ءداستۇرلi سۋرەت. بiراق جاقاڭنىڭ تەرەكتە وتىرعان تورعايلارىنىڭ تۇرقى بولەك. تiپتi تورعايدان گورi توپشىسى قاتتىراق باسقا بiر ماقۇلىققا كوبiرەك كەلە مە، قالاي؟ الايدا سۋرەتتiڭ كوركەمدiك شەشiمiندە جاي بالانىڭ ورنەگiنە ۇقساڭقىرامايتىن وزگەشە بiر ءۇردiس بار. اۋپباەۆتىڭ قۇستارى ورشەلەنiپ، العا ۇمسىنىپ تۇر. ياعني، ومiرشەڭدiكتiڭ، ورلەۋ مەن ورمەلەۋدiڭ نىشانى بار. بالاڭ تۋىندىعا پسيحولوگتىڭ كوزقاراسىمەن ۇڭiلسەك، اۆتوردىڭ ۇستانىمى وپتيميزممەن ورايلاس ەكەنiن انىق اڭعاراسىڭ. سونى سەزسە كەرەك، سۋرەت ءپانiنiڭ مۇعالiمi بۇل «تۋىندىعا» «بەس» قويىپتى. سۋرەتشiدە الدىمەن بوياۋ، سوسىن كوڭiلi وياۋ بولۋى كەرەك دەگەن قاعيداعا جۇگiنسەك، بالا جانبولات تاپ وسى ونەردi شىنداپ قۋسا، ويلى تۇجىرىم جاسايتىن قارىمدى قىلقالام يەسi بولىپ قالىپتاسقانداي ەكەن.

ء(بىلىم قۋعان بوزبالا (جاس جانبولات))
سودان كەيiن ول اق پاراققا ولەڭ جازدى. العاشقى ولەڭi 1967 جىلى اۋداندىق گازەتكە شىقتى. بiراق اقىندىق ونەردi وزiنە سەرiك ەتە قويعان جوق. سەبەبى، ادام اقىن بولىپ قالىپتاسپايتىن، كەرiسiنشە اقىن بولىپ تۋاتىن كورiنەدi. تابيعي تالانتتىڭ تiپتi ولەڭدi جازىپ اۋرە بولمايتىنىن، ونىڭ كەۋدەسiنەن جىر دەگەنiڭ وزiنەن-ءوزi اعىل-تەگiل توگiلiپ جاتاتىنىن ەرتە ۇقتى. مىسال كەرەك پە؟ مiنەكەي. الىستان iزدەۋدiڭ دە قاجەتi جوق. تاپ وسى نارىنقولدان شىققان ەكi بiردەي سۇراپىل اقىن اعاسى مۇقاعالي مەن ەركiن دۇنيەنi دۇرiلدەتiپ تۇر. جازا الساڭ، سولارشا جاز! ال ولاي بولمايدى ەكەن، وندا... سوسىن قويدى ولەڭدi. ورتاقول اقىن بولعاندى قالامادى.
بiراق اق پاراقتى قولىنان تاستامادى. ەندi وعان ماقالالارىن جازدى. «جاقسى جۋرناليست بولىپ تا ەلگە قىزمەت ەتۋگە بولادى عوي»، – دەگەن ويدى ەرتە ۇقتى. سوعان مىقتاپ بەكiندi. ءۇش-ءتورت-اق ورىسى بار نارىنقول سياقتى الىستاعى اۋىلدان قازاق مەكتەبiن بiتiرiپ-اق كەڭەس وداعىنىڭ «پراۆدا» سەكiلدi باس باسىلىمىنىڭ قازاقستانداعى تiلشiسi بولعان تەلمان جانۇزاقوۆ اعاسى جۋرناليستيكاداعى جامپوزدىقتىڭ ۇلگiسiن كورسەتكەن جوق پا؟! وسى تۇجىرىمعا توقتاعان جاس ورەن اق ارماندارىن توعىتقان اق پاراقتىڭ جالىنا مىقتاپ جارماستى. ءسويتiپ اق نيەتپەن بولاشاققا جول تارتتى.
* * *
سەكسەنiنشi جىلداردىڭ باسىندا جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiنە وقۋعا تۇسكەن بiزدەردiڭ كۋميرiمiز جانبولات اۋپباەۆ بولدى. «وسى كۇنگi ەڭ مىقتى جۋرناليست كiم؟»، – دەسەڭ، جاستار بiر اۋىزدان جانبولات اۋپباەۆتى اتايتىن. تاڭەرتەڭ پوشتاشى جاتاقحانانىڭ كiرە بەرiسiندەگi ۇستەل ۇستiنە «كومسومولسكايا پراۆدانى» ءۇيiپ اكەپ تاستايدى. سول-اق ەكەن، ستۋدەنتتەر ونى پىشاق ۇستiنەن ءبولiپ اكەتەدi. بۇل باسىلىمعا سول تۇستا جاتاقحاناداعىلاردىڭ بiرi قالماي جازىلادى. ءوزi دە گازەت بiتكەننiڭ تورەسi. ۇيرەنەتiن نارسە جەتكiلiكتi. بۇرىنعى وداقتىڭ قالامى قارىمدى جۋرناليستەرiنiڭ ءبارi سوندا شوعىرلانعان. فوتواپپاراتىن وڭگەرiپ، ادام اياعى باسپاعان قيىرلاردى شارلاۋعا قۇمار ۆاسيلي پەسكوۆ، قوعام ءھام مورال تاقىرىبىنىڭ يiن قاندىرىپ يلەيتiن يننا رۋدەنكو، عارىش ماسەلەلەرiن جiلiكشە شاعاتىن ياروسلاۆ گولوۆانوۆتىڭ ماقالالارى شىققان گازەت قولدان-قولعا كوشiپ جۇرەدi. كۇنiنە ەلدi ەلەڭ ەتكiزەتiن كەمiندە بiر تانىمدىق دۇنيە جارىق كورەدi. جاپاتارماعاي تالاسىپ-تارماسىپ وقيمىز.
(اڭىزعا اينالعان اۋپباەۆ)
بۇل تۇستاعى «لەنينشiل جاستىڭ» دا وقىرماندار اراسىنداعى بەدەلi «كومسومولسكايا پراۆدادان» بiر كەم ەمەس. پوشتاشى ونى دا قاپتاتىپ اكەلەدi. سەيداحمەت بەردiقۇلوۆ باسقاراتىن باسىلىم جۋرناليستەرiنiڭ ايدارىنان جەل ەسiپ تۇر. ەسiمدەرi جالپاق جۇرتقا كەڭ تانىمال. ەل iشiنە ساپارعا شىعا قالسا، حالىق ولاردى عارىشكەردi كۇتكەندەي الپەشتەپ قارسى الادى. سولاردىڭ iشiندە، اسiرەسە، جۇرتشىلىقتىڭ جانبولات اۋپباەۆقا دەگەن ىقىلاسى الابوتەن ەدi. ول «لەنينشiل جاستاعى» بۇرىننان بار ليريزمدi بەرiك ۇستانۋمەن بiرگە «كومسومولسكايا پراۆدا» مەن «ليتەراتۋرنايا گازەتاداعى» دراماتيزم مەن پسيحولوگيزم ۇردiستەرiن جاستار باسىلىمىنا باتىل ورنىقتىرا باستادى. ءسويتiپ ونىڭ ماقالالارى مەن وچەركتەرi وسى ەرەكشەلiكتەرi ارقىلى ەلدi اۋىق-اۋىق ءدۇر ەتكiزۋمەن بولدى. جۇرتتىڭ اۋزىندا تەك سونىڭ اتى جۇرەدi. وقيمىز. قىزىعامىز. تاڭ قالامىز.
قالاي تاڭ قالمايسىڭ؟ اتاقتى قولباسشى گەورگي جۋكوۆ 1945 جىلى جەڭiس پارادىنا مiنiپ شىققان اراب اتتى سايگۇلiك بiزدiڭ لۋگوۆويدا ومiرگە كەلگەن ابسەنتتiڭ «اكەسi» كورiنەدi. وسىنى جىلقى زاۋىتىنا بارىپ، جىلنامالاردى اقتارىپ وتىرىپ، اۋپباەۆ انىقتادى. الەكساندر ماتروسوۆتىڭ ەرلiگiن قايتالاعانداردىڭ ءبارi شەيiت بولعانى بەلگiلi. «ماتروسوۆ ەرلiگi» دەگەن ۇعىم – ءولiم سەبەلەپ تۇرعان پۋلەمەتتiڭ ۇياسىن كەۋدەڭمەن جاۋىپ، ءوز ەركiڭمەن جان تاپسىرۋ دەگەن ءسوز. دەمەك، تiرi قالۋ مۇمكiن ەمەس. بiراق سوعان قاراماستان، ودان دا امان قالعان كiسi بار ەكەن! ونى ايتاسىڭ، ول ادام باسقا ەمەس، ءوزiمiزدiڭ قازاق بولىپ شىقتى. اتى-ءجونi – سابالاق ورازالينوۆ. ءالi كۇنگە دەيiن ارامىزدا كوپتiڭ بiرi بولىپ ەلەۋسiز جۇرگەن ونى اۋپباەۆ iزدەپ تاۋىپ، تەمiرجول بويىنداعى شاعىن كۇركەنiڭ iشiندە وتىرىپ ساعاتتاپ اڭگiمەلەسiپتi. سول سابالاقتىڭ عايىپتان تايىپ، امان قالعانىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ۇلى اسقار ورازالينوۆ كەيiن سۋ دوبىنان ەلiمiز قۇراماسىنىڭ كاپيتانى بولىپ، الامان بايگەلەردە تالاي رەت توپ جاردى. Fارىشقا العاش رەت سامعاعان يۋري گاگاريننiڭ ۇستازى قازاق ەكەن. ونى دا جالپاق جۇرتقا جانبولات اعا تانىستىردى.
سوعىس كەزiندە باتىس قازاقستان اسپانىندا جاۋ ۇشاعى ويقاستاي بوي كورسەتiپتi. بiراق سول نەمiس ۇشاعىن كوپ ەركiنسiتپەي بiزدiڭ ۇشقىش تاران ادiسiمەن سوعىپ، وردا اۋدانىنىڭ قۇمىنا قۇلاتىپتى. مۇنىڭ دا جاي-جاپسارىن باسقا ەمەس جانبولات اۋپباەۆ باياندايدى. الەمدi شارلاعان ايگiلi سۋرەتتiڭ جايىن ايتساڭشى... بiر اياعى جوق مايدانگەر برەست قامالىنداعى 1941 جىلعى شايقاسقان جەرiنە جيىرما جىلدان كەيiن كەلiپ، وكوپتىڭ جاقتاۋىنا ماڭدايىن سۇيەپ، جىلاپ تۇر. بۇل سۋرەتتi بەلارۋس تەلەگراف اگەنتتiگiنiڭ فوتوتiلشiسi ميحايل انانين تۇسiرگەن. ول اتاقتى پۋبليتسيست، لەنيندiك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى سەرگەي سميرنوۆتىڭ «برەست قامالى» اتتى كiتابىندا جاريالانعان. ال تالاي حالىقارالىق كورمەلەرگە قويىلىپ، بۇكiل دۇنيە ءجۇزiن شارلاپ شىققان «سوعىسقا لاعىنەت!» دەپ اتالاتىن وسى سۋرەتتەگi كiسiنiڭ كiم ەكەنiن بiلەسiز بە؟ سويتسەك، ءوزiمiز كازگۋ-دiڭ كوريدورىندا كۇندە كورiپ، جانىنان ويقاستاپ ءوتiپ جۇرگەن بيوفاكتىڭ پروفەسسورى ۆلاديمير فۋرسوۆ ەكەن. بەلگiلi عالىم. Fىلىم دوكتورى. تاعدىرى تىم ايانىشتى كورiنەدi. اياعىنان جارالانىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن. جiلiنشiگiن سونداعى لاگەردە كەسكiزiپ، ءولiم اۋزىنان قالعان. كورمەگەن قورلىعى جوق. سونىڭ بارiنەن امان-ەسەن وتكەن. كويلەگiن قۇشاقتاپ تۋعان با دەرسiڭ. دەمەك، جۇرتتى ەستەن تاندىراتىن جاڭالىق الىستا عانا ەمەس، iرگەڭدە، تiپتi يەگiڭنiڭ استىندا دا تۇراتىن كورiنەدi. تەك ونى iزدەپ تابۋ كەرەك. جانبولات اۋپباەۆ وسى قاعيدانى قازاق باسپاسوزiنە مىقتاپ ورنىقتىردى.
مiنە، ونىڭ تاعى بiر تاماشا دۇنيەسiن وقىپ وتىرمىز. قۇپياسى كوپ كوككولدiڭ جاعاسىندا كۇنۇزاققا سارىلىپ، الىپ قۇبىجىقتى اڭدىپتى. وسى كولدi مەكەن ەتكەن اجداھا ارا-تۇرا باسىن كوتەرiپ، توڭiرەككە كوز سالادى ەكەن دەگەن قاۋەسەت تاراپ كەتكەن. سوعان وراي ارنايى كەلگەن بەتi. سول ەڭبەگiنە قاراي الگi ەلدi دۇرلiكتiرگەن قۇبىجىعى قۇرعىر كول بەتiنە شىعا قويمايدى. اۆتورمەن بiرگە سول جەكسۇرىن پالەنiڭ تەزiرەك كورiنۋiن سەن دە تاعاتسىزدانا كۇتەسiڭ. بiراق كۇتكەن عۇرلى بەرەكەتiڭ كەتەدi. كوككول قۇبىجىعى انە-مiنە دەگەنشە اياق استىنان سوپاڭ ەتiپ، سۋ بەتiندە پايدا بولىپ، جۋرناليست اعامىزدى اساي-مۇسەيiمەن قوسىپ جۇتىپ جiبەرەتiندەي كورiنەدi. ءسويتiپ، ماقالانىڭ اياعىنا جەتكەنشە جۇرەگiڭ سۋىلداپ، ابدەن دiڭكەڭ قۇريدى.
بالا كوڭiل بiزگە جانبولات اۋپباەۆ قولىنان كەلمەيتiنi, iزدەپ تاپپايتىنى جوق، مۇمكiندiگi شەكسiز ادام سەكiلدi سەزiلەتiن. تiپتi ونىڭ سول تۇستا سۇم سوعىستىڭ نەبiر قوياسىن اقتارعانى سونشالىق، ماتروسوۆتىڭ ەرلiگiن ماتروسوۆتان بۇرىن قايتالاعان قازاقتى تاۋىپ بەرسە دە تاڭعالمايتىن ەدiك.
وسىنىڭ ءبارi جۋرناليست ماماندىعىن يگەرەمiن دەپ الماتىعا كەلگەن بiز سەكiلدi بوزوكپەلەرگە قاتتى اسەر ەتتi. «قوي، رەداكتسياعا بارايىق، اتاعى جەر دۇنيەنi تiتiرەتiپ تۇرعان اۋپباەۆتى ءوز كوزiمiزبەن كورەيiك»،– دەستiك. «مەن ونى جاقسى بiلەمiن، – دەدi تاستاي پىسىق كۋرستاسىمىز مۇراتبەك توقتاعازين. – مەنiڭ جەزدەم عوي ول. بiزدiڭ اۋىلداعى ءلاززات دەگەن ادەمi اپكەمiزگە ۇيلەنگەن. سەندەردi ءوزiم ەرتiپ اپارىپ تانىستىرايىن». تۇنiمەن قالعىپ-مۇلگiپ وتىرىپ، بۇرقىراتىپ جيi ماقالا جازاتىن مۇراتبەكتiڭ ءوزi كۇندە «لەنينشiل جاستان» شىقپايدى. بiردە جەزدەسiنە بارادى، بiردە وزگەسiنە بارادى، ايتەۋiر كەشكە قاراي جاتاقحاناعا بiر قۇشاق بۋ الا كiرەدi. بiراق قولى تيمەدi مە، الدە ۇمىتىپ كەتتi مە، توقتاعازيننiڭ بiزدi جانبولات اۋپباەۆپەن تانىستىرۋ ءراسiمi ءتۇرلi سەبەپتەرگە بايلانىستى كەشەۋiلدەي بەردi. سوسىن بiر-ەكi جiگiت ماكسيم گوركي كوشەسiندەگi 50-شi ءۇيدi بەتكە الىپ، تارتىپ كەتتiك.

جانبولات اۋپباەۆ — جۋرناليست، رەداكتور

(جانبولات اۋپباەۆ — جۋرناليست، رەداكتور)
ءسويتiپ، جەتiنشi قاباتتاعى «لەنينشiل جاسقا» جانبولات اۋپباەۆتى iزدەپ كەلiپ تۇرمىز. تانىسۋعا باتىلدىعىمىز جەتە قويماس. ەڭ بولماسا سىرتىنان كورiپ كەتسەك دەيمiز. ول كەزدە قازiرگiدەي قيت ەتسە جۋرناليستەردiڭ ماقالالارىن سۋرەتiمەن قوسا بەرiپ جاتاتىن ءۇردiس جوق. «لەنينشiل جاستىڭ» سايىپقىراندارىنىڭ اتىن ەستiگەنiمiز بولماسا، ەشقايسىسىن تۇستەپ تانىمايمىز. قارسى الدىمىزدان بىلعارى كۇرتە كيگەن كەربەز جiگiت اعاسى شىعا كەلدi. ءجۇرiس-تۇرىسى ماڭعاز. شاشى قالىڭ. كوزi وتتاي جانىپ، توڭiرەگiنە سىناي كوز تاستايدى. مiنەز-قۇلقىندا پاڭدىق بار. اتاق-داڭقى دۇرiلدەپ تۇرعان اۋپباەۆ ءداۋ دە بولسا وسى شىعار دەيمiز. باسقاشا بولۋى مۇمكiن ەمەس. قاسىنا بارۋعا جiگەرiمiز جەتپەدi. اينالسوقتاپ ءجۇرiپ، بiرەۋلەردەن سىر تارتىپ كورسەك، اۋپباەۆ ەمەس، سول تۇستا ەسiمi ەلگە كەڭ تانىلعان سىنشى قامبار كەرەيقۇلوۆ ەكەن. ءارi قاراي كەتتiك.
انە، بiر جiگiت اعاسى بولمەدەن شىعىپ بارادى. شاشى ەپتەپ بۋرىل تارتقان. بويى ەكi مەترگە جۋىق. ادىمى كەڭ. اسىقپاي قوزعالادى، سىبىرلاڭقىراپ سويلەيدi. «بوي-سويى كەلiسكەن كiسi ەكەن، اتاقتى جاقاڭ وسى شىعار»، – دەپ سونىڭ iزiنەن ەردiك تە وتىردىق. ۇزىنتۇرا اعايدىڭ سوڭىنان قالماي، گازەتتiڭ ماشبيۋروسىنا، ودان ءارi «لەنينسكايا سمەنا» باسىلىمى ورنالاسقان ارعى قاناتقا دا بارىپ قايتتىق. ول دا: «بۇلار نەعىپ مەنiڭ توڭiرەگiمدە كۇيبەڭدەپ ءجۇر؟» دەگەندەي بiزگە جايمەن عانا كۇدiكتەنە كوز تاستاپ قويادى. بiراق سونشا اڭدىعان ەڭبەگiمiز اقتالمادى. بۇل اعامىز دا iزدەگەن كiسiمiز ەمەس، گازەتتiڭ شارۋا جاستار ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi ساتتار ساپاربەكوۆ بولىپ شىقتى.

«اجالعا اتتانعاندار» ماقالاسى ءۇشىن "ۇركەر" سىيلىعىن ەنشىلەپ تۇرعان ءسات

(«اجالعا اتتانعاندار» ماقالاسى ءۇشىن "ۇركەر" سىيلىعىن ەنشىلەپ تۇرعان ءسات)

مiنە، تاعى بiر اعامىز بەرi قاراي باياۋ اياڭداپ كەلەدi. كوزiلدiرiك تاققان، كەلبەتi كەلiسكەن جiگiت ەكەن. شاشىنىڭ ءاربiر تالىنا دەيiن قيسايماي ورنىندا تۇر. اسا ۇقىپتى ەكەنi بiردەن بايقالادى. مودالار سالونىنىڭ iشiنەن قازiر عانا جۇتىنىپ شىعا كەلگەندەي اسەر قالدىرادى. ەندەشە، مۇنتازداي كيiنگەن مىنا كiسiنiڭ اۋپباەۆ بولماۋى مۇمكiن ەمەس. بۇل ەندi تازا سونىڭ ءوزi. تەك بارىپ امانداسۋىمىز عانا قالدى. سوندا دا الدىمەن انىقتاپ الايىق دەپ، جول-جونەكەي جولىققان بiر كiسiدەن سۇراپ ەدiك: «سەندەر نە، جاۋاپتى حاتشىمىز ەرعالي ساعاتوۆتى تانىمايسىڭدار ما؟» – دەپ بiزگە ءبiرتۇرلi كوزبەن قارادى.
ءسويتiپ ءجۇرiپ ونى كوردiك-اۋ اقىرى. قاعiلەز قارا جiگiت ەكەن. سول كەزدە ونىڭ iلگەرiدە باۋىرجان مومىشۇلىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەندە «تىرىلي ارىق قارامىن» دەيتiنi ەسiمە ءتۇستi. بۇل قالاي ويىمىزعا كەلمەگەن؟ تەز قيمىلدايدى. باعانادان بەرi قاسىمىزدان سان رەت وتكەن-دi. ول كiسiنi اۋپباەۆتiڭ ءدال ءوزi دەپ كiم ويلاعان؟ وتە قاراپايىم ءارi كiشiپەيiل كورiندi. ال ەندi بiزگە سونىسى قاتتى ۇنادى. ەشقانداي جاساندىلىعى جوق، مiنەز-قۇلقى تابيعي مۇنداي ادامداردىڭ الدىنا ماقالاڭدى ەركiن الىپ كiرەسiڭ. تەرiسiنە سىيماي سىزدانىپ وتىراتىندارعا مۇلدە جولاعىڭ كەلمەيدi. كوپ ۇزاماي جۋرفاكتىڭ ستۋدەنتتەرi اۋپباەۆتىڭ اينالاسىنا ۇيiرiلە باستادى. جازعان-سىزعانىمىزدى الدىمەن سوعان ۇسىناتىن بولدىق.
بiر كۇنi اتاقتى ەلەكترمەن دانەكەرلەۋشi مانات احمەتوۆا تۋرالى وچەرك جازىپ اپاردىم. بۇل سول كەزدە اتاعى دۇرiلدەپ شىعا باستاعان قۇرىلىسشى اپامىزدىڭ ماسكەۋدە وتەتiن سەزگە دەلەگات بولىپ ۇسىنىلىپ جاتقان كەزi ەدi. جانبولات اعا قالىڭ قاعازدىڭ اراسىندا كومiلiپ وتىرىپ، جازعانىمدى كوپ جوندەمەي، ەپتەپ قانا مۇرتىن باسىپ، گازەتكە ۇسىندى. مەنiڭ بالاڭدىقتىڭ يiسi اڭقىپ تۇرعان سۇرەڭسiزدەۋ تاقىرىبىمدى «قالا وتتارى جىمىڭدايدى» دەپ وزگەرتتi. ۇزاماي جارق ەتiپ، «لەنينشiل جاسقا» شىعا كەلدi. ول وسىلايشا جالعىز مەن عانا ەمەس، ءوزiمiز قاتارلى تالاي ستۋدەنتتiڭ قالامىن قاتىرىپ تۇرىپ ۇشتاپ بەردi.
* * *
جاقاڭ رۋحاني ءناردi ءوزiنiڭ وتىنىڭ باسىنان الىپتى. اكەسi قاراپايىم ۇستا بولعان. قازاق ۇستانى جاقسى كورەدi عوي. ونىڭ ۇستiنە ءاليحان اقساقالدىڭ تاقۋالىعى كەرەمەت. كەڭەس داۋiرiندە ناماز وقىدى. ەشكiمنەن قارىز المادى. ەشكiمگە قارىز بولمادى. ءومiر بويى وردەن-مەدال دەگەندەرگە قارسى ەكەن. بۇعان ول كiسi ادامداردى تالاستىراتىن، قىزعانىش تۋعىزاتىن جاعىمسىز نارسە دەپ قاراپتى. وسى مiنەز جاقاڭا دا دارىعان. بايگەگە سۋىرىلىپ كوپ تۇسە بەرمەيدi. جەتكەن بيiگiنiڭ ءبارiن قاناعات قىلادى. ماقالاسىنىڭ سوڭىندا تۇرعان اتى-ءجونiن ماراپاتتىڭ بارiنەن دە ارتىق كورەدi.
بiرەۋدiڭ الدىنا تۇسەمiن دەپ ەشقاشان جانىعىپ ۇمتىلعان ەمەس. اتاق-ابىرويى، باق-نەسiبەسi مۇنى ءوزi iزدەپ تاپتى. سوعان قاراماستان الماتىداعى جۋرناليستيكا ەنتسيكلوپەدياسىن شىعارۋشىلار جاقاڭدى جيناققا ەنگiزۋدi «ۇمىتىپ» كەتiپتi. بالكiم، «ول كiسiنiڭ ءوزi دە بiر ەنتسيكلوپەديا عوي»، – دەگەن شىعار.
شەشەسi اكەسiندەي ەمەس، مiنەزدi كiسi ەكەن. تiلگە وتە جۇيرiك. ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتiن، ەل ەستiمەگەن ماقال-ماتەلدەردi تۇيدەكتەتە ايتىپ تاستاپ وتىرعان. ونىڭ ايتقان تiركەستەرiن قازاقتىڭ تiل عىلىمىنىڭ تارلاندارى تۇزگەن فرازەولوگيالىق سوزدiكتi ون قايىرا اقتارساڭ دا تابا المايسىڭ. مىسالى: «كۋانiڭ ەكi بەتi قاپ-قارا» دەيدi. ادەپكiدە ءار نارسەگە زەرەك ۇلدىڭ ءوزi وسىنى ۇقپاي قالاتىن. سويتسە، كۋا دەگەن داۋلاسقان ەكi جاقتىڭ ورتاسىندا قالعان بiر بەيشارا ەكەن عوي. اناعان دا، مىناعان دا جالتاقتايدى. «ەلەمەگەن بۇتا كوز شىعارادى» دەپ ەسكەرتiپ وتىرادى. شىنىندا دا سولاي عوي. بايقاماساڭ باسىڭا تاس بوپ تيەتiن نارسە از با...
كورپەسi جينالماي، ءۇيiنiڭ iشi شاشىلىپ جاتاتىن ايەلدەردi كورسە: «اقسارى الىپ قاشقانداي»، دەپ كۇيiنەدi ەكەن جارىقتىق. بالا جانبولات «اقسارى» دەگەننiڭ نە ەكەنiن تۇسiنە قويمايتىن. سوعان ەسەيگەندە كوزi جەتتi. بiردە وزەن جاعاسىندا وتىردى. مامىراجاي تىنىش تiرشiلiك. سيىردىڭ جاپاسىن شوقىعان قارا قارعا، شىقىلىقتاعان ساۋىسقان، جونiمەن جايىلعان مال... بiر ۋاقىتتا بiر قۇس كەلiپ، الگiلەردiڭ تۋ-تالاقايىن شىعاردى. اقسارى دەگەن نالەت سول ەكەن. وتە بiر تەنتەك كiشكەنە عانا بەرەكەسiز قۇس. داۋسى دا جامان. تىنىشتىقتىڭ شىرقىن بۇزىپ، ءبارiن الاتايداي ءبۇلدiردi دە كەتتi. سونىڭ كەسiرiنەن جاڭاعى تiرشiلiك يەلەرiنiڭ ارقايسىسى ءار جاققا قاشتى. وسىنداي سوزدەردi ءسات سايىن توعىتىپ وتىراتىن ەل iشiندەگi كوزi تiرi «فرازەولوگيالىق سوزدiك» – نۇرشا اپامىز جانبولاتتىڭ بويىنا ءسوز قۇنارىن ابدەن سiڭiرiپ بارىپ ومiردەن ءوتتi.
ەل جاپپاي باس قويىپ وقىعان ماقالالار مەن وچەركتەرگە دەرەك iزدەۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. قولعا تۇسپەيتiن كەيiپكەرلەرiن دامىلسىز اڭدىعان كەزدەرi بولدى. ايگiلi پۋبليتسيست گەنريح بوروۆيكتi پاۆلوداردىڭ قوناق ۇيiندە ۇيقى كورمەي تۇنiمەن كۇتiپ وتىردى. جانىنا بارايىن دەسە، شiرەنگەن شەنەۋنiكتەر قاقپايلاپ جولاتپايدى. سودان ءتۇننiڭ بiر ۋاعىندا قۇرمەتتi قوناقتى ماسكەۋگە ۇشىرىپ جiبەرۋدiڭ الدىندا جولاياق جاساپ جارباڭداعاندارعا قاراماي، اتاقتى ارiپتەسiنiڭ بولمەسiنە كەشiرiم سۇراپ كiرiپ باردى. باسقاشا جول جوق ەدi. گەنريح بوروۆيك – 1967 جىلى اقش-تا اپن-نىڭ تiلشiسi بولعان كەزىندە باياعى ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ باسشىسى كەرەنسكيمەن اڭگiمەلەسكەن ادام. ونىڭ: «مەن 1917 جىلعى 7 قاراشادا قىسقى سارايدان ايەلدiڭ كيiمiن كيiپ قاشقانىم جوق. تاريحشىلارىڭىز سولاي جازىپ ءجۇر. قاقپادان امەريكا ەلشiلiگi جiبەرگەن ماشيناعا مiنiپ كەتكەنمiن. قۇداي ءۇشiن ەلگە سونى جەتكiزiڭiزشi»، – دەگەن جالىنىشتى داۋىسىن ءوز قۇلاعىمەن ەستiگەن، حالىقارالىق دارەجەدە مويىندالعان قالامگەر. پاۆلودارعا ءوزi كەلiپ تۇرعان وسىنداي «ولجانى» قولدان جiبەرiپ الۋ اعاتتىق بولار ەدi. Fاجابى سول، گەنريح اۆيەزوروۆيچ وتە يناباتتى ادام ەكەن. جالپاڭبايلاردىڭ ءوز بولمەسiنەن شىعا تۇرۋىن ءوتiندi دە، جاس تiلشiگە جارتى ساعات بويى سۇحبات بەردi. وسى كەزدە ونىڭ الماتىدان بiرگە ەرiپ كەلگەن ارiپتەستەرi قوناق ءۇيدiڭ بولمەسiندە شالقاسىنان ءتۇسiپ، ءتاتتi ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا بەرiلiپ جاتىر ەدi. بۇل بiر عانا مىسال. جانبولات اعا بارلىق ماقالاسىنىڭ كەيiپكەرلەرi مەن دەرەكتەرiن وسىلاي جانكەشتiلiكپەن iزدەدi. سونىڭ ءبارiن تەرەڭنەن تولعانىپ، ار iسiنiڭ ازابىمەن ارپالىسىپ وتىرىپ، جۇرەگiمەن جازدى. «لەنينشiل جاستىڭ» («جاس الاش») وقىرماندارىن ءدۇر سiلكiندiرگەن تالاي دۇنيەنiڭ رەداكتسياداعى جۇمىس كابينەتi مەن ۇكiنiڭ ۇياسىنداي قازىنالىق پاتەردiڭ اينالىمعا كەلمەيتiن كۋحنياسىندا جازىلعانىن بۇگiندە بiرەۋ بiلسە، بiرەۋ بiلمەس.
ول قازاقتىڭ تۇعىرى بيiك بەس باسىلىمىندا قىزمەت iستەدi. جاستىعىن «جاس الاشقا» ارنادى. بايىپتى بايلامدارىن «قازاقستان كوممۋنيسiندە» قالدىردى. «حالىق كەڭەسiندە» شىعارماشىلىعىنىڭ جاڭا تىنىسىن اشتى. اتى وزگەرگەن «اقيقاتتى» پاراساتتى پايىمدارىمەن بايىتتى. «استانا اقشامىنىڭ» iزاشارى بولىپ، ونىڭ سونى سۇرلەۋگە تۇسۋiنە ۇلەس قوستى. اعا باسىلىم «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» باس رەداكتورى بولدى. مۇندا كەلگەن سوڭ «ەتجەڭدi «ەگەمەندi» ەلمەن قاۋىشتىردى. «جادiگەر» جيناعى ارقىلى گازەتتiڭ تاريحىن ءتۇزدi. «پوتانيننiڭ تۋىسى»، «بالۋان شولاقتىڭ نەمەرەسi»، «اس!»، «كونسترۋكتور كالاشنيكوۆ»، «نوماد»، «تيان-شاننىڭ كوۆبويى»، «ديماش اعانىڭ دارiگەرi»، «تيمۋر»، «قويشىباي مەن تويشىباي» سەكiلدi جۇزدەگەن تانىمدىق ماقالالاردى رۋحانيات قازىناسىنا قوستى. باسشىلىق قىزمەتتە جۇرسە دە جازۋدان قول ۇزگەن جوق. ەڭ باستىسى وسى دا.
* * *
ول ءالi كۇنگە دەيiن ءوزiنiڭ جۋرناليستiك عۇمىرىنىڭ اق پاراعىن تاعدىرى ەرەكشە، بولمىسى بولەكشە ادامدار تۋرالى ويلى جازبالارمەن، تىڭ دەرەكتەرمەن، ءماندi مالiمەتتەرمەن تولتىرىپ كەلەدi. بiراق ونى كiر شالدىرماي ۇنەمi تازا ۇستادى. اۋپباەۆتىڭ اق پاراعىنا قالامنىڭ سياسىنان باسقا ەشتەڭەنiڭ داعى تۇسكەن ەمەس.
* * *
اق پاراعىن ءالى كۇنگە دەيىن ايالاپ كەلە جاتقان جانبولات اعام بۇگىن جەتپىستىڭ جوتاسىنا شىقتى! جىگەرلى جەتپىس... جايدارى جەتپىس... جۇمىسكەر جەتپىس... قۇتتى بولسىن، اعا!
باۋىرجان ومارۇلى
پىكىرلەر