27 جەلتوقساندا الماتى قالاسىندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىنا وراي اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 9 تاريحي تەلەحيكايانىڭ تانىستىرىلىمى ءوتتى. ونىڭ ىشىندە 1823-1845 جىلدار ارالىعىندا بوكەي ورداسىندا بيلىك قۇرعان جاڭگىر حانعا قاتىستى تاريحي وقيعالارعا نەگىزدەلگەن «ساراي سىرى» اتتى تەلەحيكايا قالىڭ كوپشىلىككە جاقىن ارادا جول تارتپاق.
سەريالدا جاڭگىر حاننىڭ ساياسي ارەناداعى رولىمەن بىرگە، سارايداعى ىشكى ءومىر، حانشالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار، تورەلەر توڭىرەگىندەگى استىرتىن ويىندار تاريحي فاكتىلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، كوركەمدىك تاسىلمەن ارلەنىپ بەرىلەدى.
ورىنبور جانە ۋفا قالالارى ءمۇفتيىنىڭ قىزى فاتيما حانشانىڭ حان ورداسىنا كەلىپ تۇسۋىمەن، حيكاياداعى شىتىرمان وكيعالار جاڭا ءوpic الادى.
وقيعانىڭ كوپ بولىگى حان سارايىندا وتەدى. جاڭگىر حان الىپ كەلگەن جاڭالىقتار ءوز ورداسىنىڭ ماڭايىندا بوي كوتەرەدى. قىزدار ۋچيليششەسى، ەمحانا، ءدارىحانا، اۋا رايىن باقىلايتىن ستانتسيا، باسپاحانا جانە العاشقى مۇراجاي، بانك، جارمەڭكە جانە ورمان شارۋاشىلىعى سياقتى كوپتەگەن جاڭالىقتاردى ەنگىزگەنى نەگىزگى يدەيا رەتىندە كوتەرىلەدى.
سارايداعى وقيعالار، حاننىڭ سۇلتانداردى قابىلداۋى جانە فاتيمانىڭ وقيعالارى قاتار ءوربىپ وتىرادى. حاندىقتىڭ سوڭعى جىلدارىندا ورىن العان، يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ تۇلعاسىنا قاتىستى شيەلەنىسكە تولى تاريحي وقيعالار دا قامتىلادى.
بۇل وقيعالاردىڭ كوپشىلىگى تاريحي شىندىق بولعانىمەن، كوركەم شىعارماعا ءتان ستيلمەن ءاربىر وقيعا تاريحي شىندىقپەن استاسا بەرىلەدى.
سەريالدا جاڭگىر حان ءرولىن اكتەر مەدعات ومىراليەۆ سومداسا، فاتيما رولىندە - اكتريسا ءامينا مەكتەپباەۆا. ماحامبەتتى اكتەر دارحان سۇلەيمەنوۆ، يساتاي ءرولىن نۇرلان ساعىناەۆ سومدايدى.
تەلەحيكايانىڭ ەرەكشىلىگى، اكتەرلەردىڭ ءيميدجى مەن كوستيۋمدەرىنە باسا كوڭىل بولىنگەن. بۇل تۋرالى «ادىرنا» تىلشىسىنە «ساراي سىرى» تەلەحيكاياسىنىڭ پروديۋسەرى ارمان سقابىلۇلى:
«بوكەي ورداسىنداعى قازىرگى مۇراجايدا جاڭگىردىڭ سارايىندا قولدانىلعان ىدىس-اياقتان باستاپ جاڭگىردىڭ، فاتيمانىڭ كيمىدەرىنە دەيىن ءىلۋلى تۇر. سەريالدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا ءدال سول كيىمدەر ۇلگى رەتىندە الىنىپ، ارنايى كيىمدەر تىكتىرىلگەن بولاتىن. شىندىعىندا دا، جاڭگىر - كوشپەلى قازاق دالاسىنا وركەنيەتتىڭ تامىرىن العاش تارتقان تۇلعا عوي. ءوزى 5 ءتىل، جارى فاتيما 7 ءتىل بىلگەن ەكەن. بۇگىندە ەلوردامىزدىڭ سانىنە اينالعان بوتانيكالىق ساياباق سول زاماننىڭ وزىندە بوكەي ورداسىندا دا بولعان. مۇراجايداعى فاتيمانىڭ كيگەن كيىمدەرى ءالى دە ساقتاۋلى. كيىمدى جوعارى تالعاممەن، ارنايى تىكتىرىپ كيگەنى سەزىلەدى. بىزدە ءبىر قاتىپ قالعان قاعيدا سەكىلدى بىردەڭە بار. تاريحي كينو تۇسىرسەك، قازاقتاردى جىرتىق شاپانمەن، كوشىپ-قونىپ، ات سوڭىندا ءىلبىپ جۇرگەن حالىق سەكىلدى عانا قىلىپ كورسەتۋ كەرەك سياقتى. تۇرىك سەريالدارىن قاراڭىزشى. سول زامانداعى سۇلەيمەن پاتشالارى تاپ وسى سەريالداعىداي بوپ كيىنىپ ءجۇردى مە ەكەن؟ جوق، ارينە. بىراق، تۇرىكتەر وزدەرىن الەمگە قالاي كورسەتۋ كەرەكتىگىن بىلەدى. جاڭگىر حاننىڭ سارايىندا جاڭا ايتقان قۇندى دۇنيەلەردىڭ ءبارى بولعان. دالەلىمىز جەتەدى. الگى اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ كورگەن "سۇلەيمەن سۇلتانداعى" ايەلدەردىڭ عاجايىپ كيىمدەرى وسمان يمپەرياسى تۇسىندا بولماعان دا ەكەن. سەريالدىڭ كوستيۋمەرلەرى حVII عاسىرداعى ەۋروپالىق ايەلدەردىڭ كيىمدەرىنىڭ ءپروتوتيپىن الا سالعان. نە ءۇشىن؟ ۇلى تۇرىك حالقىن جاقسى جاعىنان الەمگە پاش ەتۋ ءۇشىن! سونىمەن كۇتىڭىزدەر! جاقىندا ۇلتتىق ارنادا —"ساراي سىرى"!» دەپ پىكىرىن ءبىلدىردى.
سونىمەن قاتار تەلەحيكاياداعى جاڭگىر وبرازىنا جانە ماحامبەت اراسىنداعى قايشىلىعىنا قاتىستى پىكىرىن:
«يساتاي مەن ماحامبەت ءوز بيىگىندە جانە سول بيىككە جاڭگىردى دە كوتەرۋگە تىرىستىق» دەپ جالعادى ارمان سقابىلۇلى. وسى سۇراققا قاتىستى تەلەحيكايا ستسەناريستتەرى اسقار دۇيسەنبى مەن ءجاميت كوشەرباەۆ تا پىكىرىن بىلدىرە كەتتى:
«تەلەحيكايانىڭ ستسەناريىن قۇرۋ بارىسىندا رۋارالىق قاتىناستارعا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، ەكىجاقتى بەيبىت ويدى ساقتاۋعا تىرىستىق. ويتكەنى، تاريحي كوزقاراسپەن قاراساق، كەزىندە ەكى رۋ دا ءبىر-بىرىنە تىلەكشى بولعان. سول تۇرعىدان العاندا بۇل جەردە ەشقانداي رۋارالىق نەمەسە تاريحي تەرىس پىكىر تۋىنداتاتىن ساتتەر جوق. تەلەحيكايا ارقىلى كەرىسىنشە، جاڭگىر حاننىڭ جۇرتشىلىق ءۇشىن جاساعان جاقسىلىقتارى، ساۋات اشۋ ماسەلەسىنە اسا كوڭىل ءبولىپ، وتىرىقشىلىققا دارىپتەگەن ۇلكەن رەفورماتورلىق قىرىن كورەمىز» دەپ جاۋاپ بەردى اسقار دۇيسەنبى.
بۇگىندە «ساراي سىرىنىڭ» تيزەرىن كورگەن جۇرت، «سارتتانعان وزبەك ۇلتىنا ۇقساس»، «سۇلتان سۇلەيماننىڭ ارزان كوشىرمەسى» دەگەن سىندى پىكىر ايتۋدا. الايدا ستسەناريستتەر مۇنىمەن كەلىسپەيدى:
«تۇرىكتىڭ «سۇلتان سۇلەيمەنىمەن» سالىستىراتىنىن ءبىز بىلدىك. سەبەبى، وقيعا ۇقساس. جاڭگىر – قازاق حاندارىنىڭ ىشىندەگى وردا تۇرعىزىپ، سارايدا ءومىر سۇرگەن بىردەن-ءبىر حان. الايدا تەلەحيكايادا، جاڭگىر حاننىڭ سارايداعى وقيعالارى، وتىرىقشىلىققا اسا ءمان بەرگەندىگى، تاريحتا بار دەرەكتەرگە سۇيەنىپ ونىڭ ءتورت ايەلى بولعاندىعى بەينەلەنەدى. ونىڭ ىشىندە شالعايدان ۇزاتىلىپ كەلگەن فاتيما ەسىمدى ايەلىنىڭ بولۋى، سۇلەيمەن سۇلتاننىڭ حيۋررەمىنە دە ۇقساس بولۋى دا مۇمكىن. الايدا، بۇنىڭ بارلىعى تاريحتا بولعان وقيعا. كيىم جاعىنىڭ ۇقساس بولۋى، بوكەي ورداسىنىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنىڭ ەۋروپاعا، ساۋدا داڭعىلىنا جاقىن بولۋى دا سەبەپكەر. كيىم دە، تۇتىناتىن بۇيىم دا، ىدىس-اياقتارى دا ار جاعى رەسەيمەن، بەر جاعى بۇحارانىڭ مادەنيەتىمەن ءبىتىسىپ قايناپ جاتىر. سوندىقتان كيىز ءۇي كورىنىسىنە ۇيرەنىپ قالعان ءبىزدىڭ كورەرمەنگە، ءبىر كورگەننەن وزگەشە كورىنۋى مۇمكىن. جالپى ستسەناري نەگىزدەلىپ قۇرىلعان تاريحي دەرەكتەر، جاڭگىر حاننىڭ سارايىنا قاتىستى قۇجاتتار، ورىنبور، استراحان گۋبەرنياسىندا قۇجات تۇرىندە بارلىعى ساقتاۋلى تۇر. ستسەناريدى تاريحي قۇجاتتاردى زەرتتەپ، دەرەكتەرگە سۇيەنىپ وتىرىپ قۇردىق» دەپ جاۋاپ بەردى ءجاميت كوشەرباەۆ.
يساتاي ءرولىن سومداعان نۇرلان ساعىناەۆ ءوزىنىڭ وبرازىنا قاتىستى پىكىرىن:
«ءالى پرەمەرا بولعان جوق. سوندىقتان باعا بەرىپ، كەسىپ ايتۋ قيىنداۋ، الايدا يساتاي وبرازىن تولىقتاي كۇشىمدى سالىپ، جاقسى ويناپ شىعۋعا تىرىستىم. قالىڭ كوپشىلىك ءوزى دە كورىپ، وڭ باعاسىن بەرەدى دەگەن نيەتتەمىن» دەدى.
قازاق دالاسىنا باتىس وركەنيەتىن الىپ كەلىپ، كوپتەگەن مادەني جاڭالىقتاردىڭ حالقىمىزعا كەلۋىنe سەبەپكەر بولعان جاڭگىر حان تۋرالى «ساراي سىرى» تۋىندىسى جاقىن ارادا ۇلتتىق ارنادا كورەرمەنگە جول تارتادى.
دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
