27 jeltoqsanda Almaty qalasynda Qazaqstan Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧyna orai Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgınıŋ ūiymdastyruymen 9 tarihi telehikaianyŋ tanystyrylymy öttı. Onyŋ ışınde 1823-1845 jyldar aralyǧynda Bökei Ordasynda bilık qūrǧan Jäŋgır hanǧa qatysty tarihi oqiǧalarǧa negızdelgen «Sarai syry» atty telehikaia qalyŋ köpşılıkke jaqyn arada jol tartpaq.
Serialda Jäŋgır hannyŋ saiasi arenadaǧy rölımen bırge, saraidaǧy ışkı ömır, hanşalar arasyndaǧy qarym-qatynastar, töreler töŋıregındegı astyrtyn oiyndar tarihi faktılerge süiene otyryp, körkemdık täsılmen ärlenıp berıledı.
Orynbor jäne Ufa qalalary müftiınıŋ qyzy Fatima hanşanyŋ Han Ordasyna kelıp tüsuımen, hikaiadaǧy şytyrman okiǧalar jaŋa öpic alady.
Oqiǧanyŋ köp bölıgı han saraiynda ötedı. Jäŋgır han alyp kelgen jaŋalyqtar öz ordasynyŋ maŋaiynda boi köteredı. Qyzdar uchilişesı, emhana, därıhana, aua raiyn baqylaityn stansiia, baspahana jäne alǧaşqy mūrajai, bank, järmeŋke jäne orman şaruaşylyǧy siiaqty köptegen jaŋalyqtardy engızgenı negızgı ideia retınde köterıledı.
Saraidaǧy oqiǧalar, hannyŋ sūltandardy qabyldauy jäne Fatimanyŋ oqiǧalary qatar örbıp otyrady. Handyqtyŋ soŋǧy jyldarynda oryn alǧan, İsatai men Mahambettıŋ tūlǧasyna qatysty şielenıske toly tarihi oqiǧalar da qamtylady.
Būl oqiǧalardyŋ köpşılıgı tarihi şyndyq bolǧanymen, körkem şyǧarmaǧa tän stilmen ärbır oqiǧa tarihi şyndyqpen astasa berıledı.
Serialda Jäŋgır han rölın akter Medǧat Ömıräliev somdasa, Fatima rölınde - aktrisa Ämina Mektepbaeva. Mahambettı akter Darhan Süleimenov, İsatai rölın Nūrlan Saǧynaev somdaidy.
Telehikaianyŋ erekşılıgı, akterlerdıŋ imidjı men kostiumderıne basa köŋıl bölıngen. Būl turaly «Adyrna» tılşısıne «Sarai syry» telehikaiasynyŋ prodiuserı Arman Sqabylūly:
Sonymen qatar telehikaiadaǧy Jäŋgır obrazyna jäne Mahambet arasyndaǧy qaişylyǧyna qatysty pıkırın:
«İsatai men Mahambet öz biıgınde jäne sol biıkke Jäŋgırdı de köteruge tyrystyq» dep jalǧady Arman Sqabylūly. Osy sūraqqa qatysty telehikaia ssenaristterı Asqar Düisenbı men Jämit Köşerbaev ta pıkırın bıldıre kettı:
İsatai rölın somdaǧan Nūrlan Saǧynaev özınıŋ obrazyna qatysty pıkırın:
«Bökei Ordasyndaǧy qazırgı mūrajaida Jäŋgırdıŋ saraiynda qoldanylǧan ydys-aiaqtan bastap Jäŋgırdıŋ, Fatimanyŋ kimıderıne deiın ılulı tūr. Serialdy tüsıru barysynda däl sol kiımder ülgı retınde alynyp, arnaiy kiımder tıktırılgen bolatyn. Şyndyǧynda da, Jäŋgır - köşpelı qazaq dalasyna örkeniettıŋ tamyryn alǧaş tartqan tūlǧa ǧoi. Özı 5 tıl, jary Fatima 7 tıl bılgen eken. Bügınde elordamyzdyŋ sänıne ainalǧan Botanikalyq saiabaq sol zamannyŋ özınde Bökei ordasynda da bolǧan. Mūrajaidaǧy Fatimanyŋ kigen kiımderı älı de saqtauly. Kiımdı joǧary talǧammen, arnaiy tıktırıp kigenı sezıledı. Bızde bır qatyp qalǧan qaǧida sekıldı bırdeŋe bar. Tarihi kino tüsırsek, qazaqtardy jyrtyq şapanmen, köşıp-qonyp, at soŋynda ılbıp jürgen halyq sekıldı ǧana qylyp körsetu kerek siiaqty. Türık serialdaryn qaraŋyzşy. Sol zamandaǧy Süleimen patşalary tap osy serialdaǧydai bop kiınıp jürdı me eken? Joq, ärine. Bıraq, türıkter özderın älemge qalai körsetu kerektıgın bıledı. Jäŋgır hannyŋ saraiynda jaŋa aitqan qūndy dünielerdıŋ bärı bolǧan. Dälelımız jetedı. Älgı auzymyzdyŋ suy qūryp körgen "Süleimen Sūltandaǧy" äielderdıŋ ǧajaiyp kiımderı Osman imperiiasy tūsynda bolmaǧan da eken. Serialdyŋ kostiumerlerı HVII ǧasyrdaǧy europalyq äielderdıŋ kiımderınıŋ prototipın ala salǧan. Ne üşın? Ūly türık halqyn jaqsy jaǧynan älemge paş etu üşın! Sonymen kütıŋızder! Jaqynda Ūlttyq Arnada —"SARAI SYRY"!» dep pıkırın bıldırdı.
Sonymen qatar telehikaiadaǧy Jäŋgır obrazyna jäne Mahambet arasyndaǧy qaişylyǧyna qatysty pıkırın:
«İsatai men Mahambet öz biıgınde jäne sol biıkke Jäŋgırdı de köteruge tyrystyq» dep jalǧady Arman Sqabylūly. Osy sūraqqa qatysty telehikaia ssenaristterı Asqar Düisenbı men Jämit Köşerbaev ta pıkırın bıldıre kettı:
«Telehikaianyŋ ssenariiın qūru barysynda ruaralyq qatynastarǧa tüsınıstıkpen qarap, ekıjaqty beibıt oidy saqtauǧa tyrystyq. Öitkenı, tarihi közqaraspen qarasaq, kezınde ekı ru da bır-bırıne tılekşı bolǧan. Sol tūrǧydan alǧanda būl jerde eşqandai ruaralyq nemese tarihi terıs pıkır tuyndatatyn sätter joq. Telehikaia arqyly kerısınşe, Jäŋgır hannyŋ jūrtşylyq üşın jasaǧan jaqsylyqtary, sauat aşu mäselesıne asa köŋıl bölıp, otyryqşylyqqa därıptegen ülken reformatorlyq qyryn köremız» dep jauap berdı Asqar Düisenbı.Bügınde «Sarai syrynyŋ» tizerın körgen jūrt, «sarttanǧan özbek ūltyna ūqsas», «Sūltan Süleimannyŋ arzan köşırmesı» degen syndy pıkır aituda. Alaida ssenaristter mūnymen kelıspeidı:
«Türıktıŋ «Sūltan Süleimenımen» salystyratynyn bız bıldık. Sebebı, oqiǧa ūqsas. Jäŋgır – qazaq handarynyŋ ışındegı orda tūrǧyzyp, saraida ömır sürgen bırden-bır han. Alaida telehikaiada, Jäŋgır hannyŋ saraidaǧy oqiǧalary, otyryqşylyqqa asa män bergendıgı, tarihta bar derekterge süienıp onyŋ tört äielı bolǧandyǧy beinelenedı. Onyŋ ışınde şalǧaidan ūzatylyp kelgen Fatima esımdı äielınıŋ boluy, Süleimen sūltannyŋ Hiurremıne de ūqsas boluy da mümkın. Alaida, būnyŋ barlyǧy tarihta bolǧan oqiǧa. Kiım jaǧynyŋ ūqsas boluy, Bökei Ordasynyŋ geografiialyq ornalasuynyŋ Europaǧa, sauda daŋǧylyna jaqyn boluy da sebepker. Kiım de, tūtynatyn būiym da, ydys-aiaqtary da ar jaǧy Reseimen, ber jaǧy Būharanyŋ mädenietımen bıtısıp qainap jatyr. Sondyqtan kiız üi körınısıne üirenıp qalǧan bızdıŋ körermenge, bır körgennen özgeşe körınuı mümkın. Jalpy ssenarii negızdelıp qūrylǧan tarihi derekter, Jäŋgır hannyŋ saraiyna qatysty qūjattar, Orynbor, Astrahan guberniiasynda qūjat türınde barlyǧy saqtauly tūr. Ssenariidı tarihi qūjattardy zerttep, derekterge süienıp otyryp qūrdyq» dep jauap berdı Jämit Köşerbaev.
İsatai rölın somdaǧan Nūrlan Saǧynaev özınıŋ obrazyna qatysty pıkırın:
«Älı premera bolǧan joq. Sondyqtan baǧa berıp, kesıp aitu qiyndau, Alaida İsatai obrazyn tolyqtai küşımdı salyp, jaqsy oinap şyǧuǧa tyrystym. Qalyŋ köpşılık özı de körıp, oŋ baǧasyn beredı degen niettemın» dedı.Qazaq dalasyna batys örkenietın alyp kelıp, köptegen mädeni jaŋalyqtardyŋ halqymyzǧa keluıne sebepker bolǧan Jäŋgır han turaly «Sarai syry» tuyndysy jaqyn arada Ūlttyq arnada körermenge jol tartady.
Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
