(ابىلاي حاننىڭ تۋعانىنا 310 جىل تولۋىنا وراي)
«الىستان ورىس، قىتاي - اۋىر سالماق.
جاقىننان تىنشىتپايدى قالىڭ قالماق.
ارتىندا ور، الدىندا كور، جان-جاعى جاۋ.
سول كەزدە ەلگە قورعان بولعان ابىلاي،
كوپ جاۋدىڭ ءبىرىن شاۋىپ، ءبىرىن ارباپ».
(ماعجان جۇماباي)
بيىل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعىمەن قاتار اتالىپ ءوتىپ جاتقان ماڭىزى ەرەك داتالاردىڭ ءبىرى قازاقتىڭ ىرگەلەنۋىنە كۇش سالعان ۇلى ابىلاي حاننىڭ تۋعانىنا 310 جانە حان اتانعانىنا 250 جىل تولىپ وتىر. ابىلاي دەگەندە كەز-كەلگەن قازاقتىڭ كوز الدىنا جاۋىنا اتوي سالىپ شاپقان باتىردىڭ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ۇلى ساياساتكەردىڭ جانە بارشا قازاقتىڭ الەۋەتىن اسىرۋعا ۇمتىلعان تاريحي تۇلعا ەلەستەيتىنى ءسوزسىز. وسىنداي ايتۋلى داتاعا وراي ەر ابىلايدىڭ تاريحي تۇلعاسىن تاعى ءبىر مارتە زەردەلەپ، ەسكە تۇسىرگەنىمىز ابزال. ابىلاي حاننىڭ شىن ەسىمى ءابىلمانسۇر. ول 1771—1781 جىلدار ارالىعىندا بيلىك قۇرعان قازاقتىڭ 18-ءشى حانى. «اقتابان شۇبىرىندى» جىلدارىندا جەتىم قالىپ، تولە ءبيدىڭ قولىندا وسكەن بولاشاق ۇلت قايراتكەرى ونىڭ ءتالىم-تاربيەسىن مولىنان كورەدى. قازاقتىڭ بولاشاعى تەك بىرلىكتە ەكەندىگىن ۇعىنعان ابىلاي حان ات جالىن تارتىپ مىنگەن ساتتەن باستاپ، سانالى عۇمىرىن وسى جولعا ارنايدى. ءابىلمانسۇر ەل ومىرىنە ەرتە ارالاسادى. بۇقار، ۇمبەتەي جىراۋلاردىڭ جانە ت.ب. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس 20 جاسىندا قان مايداندا ەرلىگىمەن تانىلادى. بۇل تۋرالى بۇقار جىراۋ «سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ، التىن تۇعىر ۇستىندە اق سۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ» - دەپ اتاپ وتەدى. 1730 جىلدارى ورىن العان ءبىر ۇرىستا ءابىلمانسۇر جەكپە-جەككە شىعىپ، قالماقتىڭ باس باتىرى شارىشتى جەڭىپ، جاۋعا «ابىلاي!» - دەپ ات قويادى. وسى ۇرىستان سوڭ ءابىلمانسۇر ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى دەپ تانىلىپ، ەندىگى جەردە حالىق اراسىندا ابىلاي اتانادى.
ابىلاي فەنومەنى قازاق ءۇشىن الماعايىپ زاماندا قازاق جەرىنە جوڭعارلار تاراپىنان جاسالعان شاپقىنشىلىقتار مەن ورىس پاتشالىعىنىڭ قولعا العان وتارلىق ساياساتى كۇشەيە باستاعان كەزەڭدە پايدا بولدى. قازاقتىڭ بولاشاقتا ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالۋ ماسەلەسى وتكىر بولعان بۇل زاماندا ۇلتتىق رۋح پەن بولمىستى، ودان تۋىندايتىن نامىس، قاجىر-قايرات پەن ۇلت مۇددەسىن جەكە باستىڭ مۇددەسىنەن جوعارى قويۋعا ۇندەيتىن ۇلتتىق ۇستانىمى بار تۇلعانىڭ ەل باسشىلىعىنا كەلۋى تاريحي ماڭىزى ەرەك جايت ەدى. بۇل زاماندا جاراتۋشىنىڭ ابىلايعا جۇكتەگەن مىندەتى از قازاقتىڭ ەلدىگىن ساقتاپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ەل ەتۋ ەدى. ابىلاي زامانى ۇتقىر ساياسات پەن شەبەر ديپلوماتياعا تولى بولدى. سول داۋىردە كۇشەيگەن ەكى ءىرى مەملەكەتتىڭ ورتاسىندا قازاق مەملەكەتتىلىگىن ساقتاپ، جوڭعار مەن ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ اسكەري قيمىلدارىنا تويتارىس بەرۋ، اقتابان شۇبىرىندى مەن القاكول سۇلامادا تۋ-تالاقايى شىققان ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، قازاقتىڭ رۋحىن ولتىرمەي امان الىپ شىققان ابىلاي 1771 جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى اتانىپ، قازاق ءۇشىن اسا اۋىر زاردابى بولعان، ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ نۇكتەسىن قويدى. بۇل داۋىردەگى قازاقتىڭ جەتكەن باستى جەتىستىگى تۇتاس ەل بولىپ وتىرۋىندا ەدى. وسىنى قامتاماسىز ەتكەن ەر ابىلايدىڭ ەسىمى قازاق بىرلىگىنىڭ سيمۆولى دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، ۇلتتىق ۇرانعا اينالدى. (ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ، ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان قازاق كۇنتىزبەسىندە 9 قىركۇيەك – الاش ۇرانى بولىپ بەلگىلەنگەن.) ابىلاي زامانى ەلدىكتى تۋ ەتكەن كوپتەگەن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ جارقىراپ كورىنىپ، قازاقتىڭ ىرگەسىنىڭ بەرىك بولا تۇسۋىنە ىقپال ەتتى. ولاردىڭ قاتارىندا بۇقار جىراۋ، تولە بي، قازىبەك بي، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، شاپىراشتى ناۋرىزباي جانە تاعى ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ الىپتارى بار. بۇل رەتتە «ابىلاي فەنومەنى قالاي قالىپتاستى؟» – دەگەن ساۋالدىڭ تۋىنداۋى زاڭدى. ونىڭ جاۋابىن ءبىز ابىلايدىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭىنەن ايقىن كورەمىز. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇلتتىق قۇندىلىقتارى ساقتالعان ورتادا وسكەن ابىلاي، سول كەزدەگى قازاققا ءتان ءوزارا تۋىستىق، رۋلىق جاۋاپكەرشىلىك قاعيدالارىنا نەگىزدەلگەن قوعامنىڭ تاربيەسىن كوردى. الداعى ۋاقىتتا بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى ول تۇتاس قازاق اتىنان ءوز موينىنا الدى. بۇعان قوسا، سول كەزدە بارشا قازاق اراسىندا توبە بي اتانعان تولە ءبيدىڭ جانىندا جۇرگەن ابىلاي ەل مۇددەسى جولىندا قولعا الىنعان ناقتى ارەكەتتەر مەن ەلدىڭ جايىن ءسوز قىلعان كەڭەستەردى كورىپ وسكەنى ءسوزسىز. «قىران ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» - دەگەندەي ابىلايدىڭ جاسىندا كورگەنى مەن تۇيگەنى ەلدىڭ جايىن جاساۋ بولسا، ات جالىن تارتىپ مىنگەندەگى جۇزەگە اسىرعانى تاعى سول قازاقتىڭ جايى. بۇل جولدا ول اۋەلدە قازاقتىڭ ءداستۇرلى باتىرلار ينستيتۋتىنىڭ وكىلى رەتىندە كورىنىپ، ودان ءارى ۇلتتىق ۇستانىمداعى شوقتىعى بيىك ۇلت قايراتكەرلەرى ينستيتۋتىنىڭ جارقىن وكىلىنە اينالدى (قازاقتىڭ ۇلتتىق كۇنتىزبەسىندە 24 ءساۋىر – ۇلت قايراتكەرلەرى، ال 15 قاراشا – باتىرلار كۇنى بولىپ بەلگىلەنگەن.) ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ابىلاي حان ءجۇرىپ وتكەن جول مەن ول ۇستانعان باعىت-باعدار ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە قالىپتاساتىن ءتالىم-تاربيەدەن باستاۋ الىپ، ۇلتقا قىزمەت ەتۋگە ۇندەيتىن جانە سول ارقىلى ومىردەن ءوز ورنىن تابۋعا ىقپال ەتەتىن ۇلتتىق ۇستانىم، ياعني قازاق جولى بولىپ تابىلادى.
بەكبولات قارجان.
