(Abylai hannyŋ tuǧanyna 310 jyl toluyna orai)
«Alystan orys, qytai - auyr salmaq. Jaqynnan tynşytpaidy qalyŋ qalmaq. Artynda or, aldynda kör, jan-jaǧy jau. Sol kezde elge qorǧan bolǧan Abylai, Köp jaudyŋ bırın şauyp, bırın arbap». (Maǧjan Jūmabai)
Biyl Täuelsızdıgımızdıŋ 30 jyldyǧymen qatar atalyp ötıp jatqan maŋyzy erek datalardyŋ bırı qazaqtyŋ ırgelenuıne küş salǧan Ūly Abylai hannyŋ tuǧanyna 310 jäne han atanǧanyna 250 jyl tolyp otyr. Abylai degende kez-kelgen qazaqtyŋ köz aldyna jauyna atoi salyp şapqan batyrdyŋ, üş jüzdıŋ basyn bırıktırgen ūly saiasatkerdıŋ jäne barşa qazaqtyŋ äleuetın asyruǧa ūmtylǧan tarihi tūlǧa elesteitını sözsız. Osyndai aituly dataǧa orai Er Abylaidyŋ tarihi tūlǧasyn taǧy bır märte zerdelep, eske tüsırgenımız abzal. Abylai hannyŋ şyn esımı Äbılmansūr. Ol 1771—1781 jyldar aralyǧynda bilık qūrǧan qazaqtyŋ 18-şı hany. «Aqtaban şūbyryndy» jyldarynda jetım qalyp, Töle bidıŋ qolynda ösken bolaşaq ūlt qairatkerı onyŋ tälım-tärbiesın molynan köredı. Qazaqtyŋ bolaşaǧy tek bırlıkte ekendıgın ūǧynǧan Abylai han at jalyn tartyp mıngen sätten bastap, sanaly ǧūmyryn osy jolǧa arnaidy. Äbılmansūr el ömırıne erte aralasady. Būqar, Ümbetei jyraulardyŋ jäne t.b. auyz ädebietınıŋ ırı ökılderınıŋ mälımetterıne säikes 20 jasynda qan maidanda erlıgımen tanylady. Būl turaly Būqar jyrau «Sen jiyrma jasqa jetken soŋ, Altyn tūǧyr üstınde Aq sūŋqar qūstai tüledıŋ» - dep atap ötedı. 1730 jyldary oryn alǧan bır ūrysta Äbılmansūr jekpe-jekke şyǧyp, qalmaqtyŋ bas batyry Şaryşty jeŋıp, jauǧa «Abylai!» - dep at qoiady. Osy ūrystan soŋ Äbılmansūr Orta jüzdıŋ sūltany dep tanylyp, endıgı jerde halyq arasynda Abylai atanady. Abylai fenomenı qazaq üşın almaǧaiyp zamanda qazaq jerıne joŋǧarlar tarapynan jasalǧan şapqynşylyqtar men orys patşalyǧynyŋ qolǧa alǧan otarlyq saiasaty küşeie bastaǧan kezeŋde paida boldy. Qazaqtyŋ bolaşaqta ūlt retınde saqtalyp qalu mäselesı ötkır bolǧan būl zamanda ūlttyq ruh pen bolmysty, odan tuyndaityn namys, qajyr-qairat pen ūlt müddesın jeke bastyŋ müddesınen joǧary qoiuǧa ündeitın ūlttyq ūstanymy bar tūlǧanyŋ el basşylyǧyna keluı tarihi maŋyzy erek jait edı. Būl zamanda Jaratuşynyŋ Abylaiǧa jüktegen mındetı az qazaqtyŋ eldıgın saqtap, üş jüzdıŋ basyn bırıktırıp el etu edı. Abylai zamany ūtqyr saiasat pen şeber diplomatiiaǧa toly boldy. Sol däuırde küşeigen ekı ırı memlekettıŋ ortasynda qazaq memlekettılıgın saqtap, joŋǧar men Orta Aziia handyqtarynyŋ äskeri qimyldaryna toitarys beru, Aqtaban şūbyryndy men Alqaköl sūlamada tu-talaqaiy şyqqan eldıŋ eŋsesın köterıp, qazaqtyŋ ruhyn öltırmei aman alyp şyqqan Abylai 1771 jyly üş jüzdıŋ hany atanyp, qazaq üşın asa auyr zardaby bolǧan, ūzaq uaqytqa sozylǧan joŋǧar şapqynşylyǧynyŋ nüktesın qoidy. Būl däuırdegı qazaqtyŋ jetken basty jetıstıgı tūtas el bolyp otyruynda edı. Osyny qamtamasyz etken Er Abylaidyŋ esımı qazaq bırlıgınıŋ simvoly därejesıne köterılıp, ūlttyq ūranǧa ainaldy. (Ūlttyq qūndylyqtardy saqtau, nasihattauǧa baǧyttalǧan Qazaq küntızbesınde 9 qyrküiek – Alaş ūrany bolyp belgılengen.) Abylai zamany eldıktı tu etken köptegen ūlt qairatkerlerınıŋ jarqyrap körınıp, qazaqtyŋ ırgesınıŋ berık bola tüsuıne yqpal ettı. Olardyŋ qatarynda Būqar jyrau, Töle bi, Qazybek bi, Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Şaqşaq Jänıbek, Şapyraşty Nauryzbai jäne taǧy ūlttyq tarihymyzdyŋ alyptary bar. Būl rette «Abylai fenomenı qalai qalyptasty?» – degen saualdyŋ tuyndauy zaŋdy. Onyŋ jauabyn bız Abylaidyŋ ömır sürgen kezeŋınen aiqyn köremız. Qazaqtyŋ dästürlı ūlttyq qūndylyqtary saqtalǧan ortada ösken Abylai, sol kezdegı qazaqqa tän özara tuystyq, rulyq jauapkerşılık qaǧidalaryna negızdelgen qoǧamnyŋ tärbiesın kördı. Aldaǧy uaqytta būl jauapkerşılıktı ol tūtas qazaq atynan öz moinyna aldy. Būǧan qosa, sol kezde barşa qazaq arasynda Töbe bi atanǧan Töle bidıŋ janynda jürgen Abylai el müddesı jolynda qolǧa alynǧan naqty äreketter men eldıŋ jaiyn söz qylǧan keŋesterdı körıp öskenı sözsız. «Qyran ūiada ne körse, ūşqanda sony ıledı» - degendei Abylaidyŋ jasynda körgenı men tüigenı eldıŋ jaiyn jasau bolsa, at jalyn tartyp mıngendegı jüzege asyrǧany taǧy sol qazaqtyŋ jaiy. Būl jolda ol äuelde qazaqtyŋ dästürlı Batyrlar institutynyŋ ökılı retınde körınıp, odan ärı ūlttyq ūstanymdaǧy şoqtyǧy biık Ūlt qairatkerlerı institutynyŋ jarqyn ökılıne ainaldy (Qazaqtyŋ ūlttyq küntızbesınde 24 säuır – Ūlt qairatkerlerı, al 15 qaraşa – Batyrlar künı bolyp belgılengen.) Üş jüzdıŋ basyn qosqan Abylai han jürıp ötken jol men ol ūstanǧan baǧyt-baǧdar ūlttyq qūndylyqtar negızınde qalyptasatyn tälım-tärbieden bastau alyp, ūltqa qyzmet etuge ündeitın jäne sol arqyly ömırden öz ornyn tabuǧa yqpal etetın ūlttyq ūstanym, iaǧni Qazaq joly bolyp tabylady.Bekbolat QARJAN.
