ناقشبانديا تاريقاتى — يسلامداعى سوپىلىق ىلىمدەردىڭ ءبىرى. ورتا ازيادا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا بۇل تاريقاتتىڭ ءىزباسارلارى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان. بۇگىندە الماتىدا ناقشبانديا ءدىنى بەلگىلى ءدىنتانۋشىلار اراسىندا تانىمال.
XIV عاسىردا باحاۋددين ناقشباند نەگىزىن قالاعان تاريقات رۋحاني كەمەلدەنۋدى سىرتقى ومىردەن باس تارتۋ ارقىلى ەمەس، كەرىسىنشە، قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسۋ ارقىلى ىزدەيدى. تاريقاتتىڭ نەگىزگى ۇرانى — «حالىقتىڭ ىشىندە، بىراق جۇرەگى — اللامەن». بۇل ۇران ناقشبانديلەردىڭ الەۋمەتتىك جانە رۋحاني تەپە-تەڭدىككە ەرەكشە ءمان بەرەتىنىن بىلدىرەدى، ولار دۇنيەدەن تولىقتاي باس تارتۋدى ەمەس، ىشكى رۋحاني تازالىق پەن سىرتقى بەلسەندى ءومىردى قاتار الىپ ءجۇرۋدى قولدايدى. بۇل الماتى سياقتى كوپ مادەنيەتتى مەگاپوليستە ءومىر سۇرەتىندەر ءۇشىن وزەكتى ءارى تارتىمدى.
الماتىداعى ناقشبانديا وكىلدەرى، كوبىنەسە، رۋحاني تاربيە بەرۋ، قوعامداعى ءدىني قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى مەشىتتەر مەن ءدىنتانۋ ورتالىقتارىندا بايقالادى. الماتى قالاسىنداعى «كەڭەس بەرۋ جانە وڭالتۋ ورتالىعى» ساراپشىسى، ءدىنتانۋ ماگيسترى نۇرجان قاليەۆتىڭ پىكىرىنشە، ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى قازاقستان قوعامىنا بەيبىت ىقپال ەتىپ كەلەدى. دەگەنمەن، كەيبىر ساراپشىلار تاريقاتتىڭ سىرتقى ساياسي كۇشتەر تاراپىنان مانيپۋلياتسياعا ۇشىراۋ قاۋپىن دە جوققا شىعارمايدى.
ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ەرەكشەلىگى — ونىڭ پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلۋى. ورتا عاسىرلاردا بۇل تاريقات تۇركى حالىقتارى اراسىندا كەڭ تارالىپ، ولاردىڭ مادەنيەتىنە ەداۋىر ىقپال ەتتى. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى زىكىريا جانداربەك اتاپ وتكەندەي، ناقشبانديلەر اراسىندا سىرتقى ساياسي كۇشتەرمەن بايلانىس ورناتۋعا بەيىم اعىمدار پايدا بولعان. مىسالى، اۋعانستانداعى كەيبىر راديكالدى توپتار ناقشبانديانىڭ «دەوبانديا» تارماعىن ۇستانادى. بۇل اعىمنىڭ ماقساتتارى ايقىن جانە ولار بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ىقپال ەتۋگە تىرىسادى.
«دەموس» قب توراعاسى تۇراربەك قۇسايىنوۆتىڭ پىكىرىنشە، «ناقشباندى تاريقاتى ورتا ازيادا، سونىڭ ىشىندە وزبەكستاندا كەڭ تارالعان. ناقشباندى تاريقاتى ماتۋريدي باعىتى يسلام دىنىندەگى ءدىني-تانىمدىق سەنىم (اقيدا), ال ءدىني راسىمدەردە حانافي مازحابىنىڭ جولىن ۇستانادى.
ماتۋريدي سەنىمىندە تاريح بويىنشا سوپىلىق جولدى ۇستانىپ، ءدىندى قالقان ەتكەن، ياعني يسلامدى قىلىشتىڭ جۇزىمەن باعىندىرعان ءارتۇرلى تاريقاتشىل توپتار بولعانى دا ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ماتۋريدي سەنىمىن ۇستاناتىنداردىڭ قاتارىنا تەرروريستىك ۇيىم بوپ سانالاتىن تاليبان ەكسترەميستىك توبى، وزبەكستان يسلام قوزعالىسى، پاكىستانداعى نەشە ءتۇرلى فۋندامەنتاليستىك جاماعاتتاردى جاتقىزۋعا بولادى. ناقتىراق ايتسام ناقشبانديا سوپىلارى جانە قۇربانالى جاماعاتى قازاقستان اۋماعىندا بەلسەندى ارەكەت ەتەتىن قوزعالىس بولىپ تابىلادى.
2009 جىلى تاريقات جەتەكشىسى قوقاندىق يبراحيم حازىرەت دۇنيەدەن ءوتىپ، ۇستازدىق قىزمەت قازاقستاندىق ناسريددين ابدۋۆويتوۆكە ءوتتى. وسى كەزەڭدە قۇربانالى احمەد ءوز جاماعاتىمەن ناسريددين باسقارعان جاماعاتتان ءبولىنىپ شىقتى.
قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس وڭىرلەرىندە قۇربانالى احمەد جاماعاتىنىڭ كەڭىنەن تارالۋ ءۇردىسى بايقالادى. دەگەنمەن وڭىرلىك ءدىني احۋالدى زەردەلەۋ جۇمىستارى بارىسىندا قازىرگى قوعامدا قۇربانالى احمەد تۇلعاسى مەن جاماعاتىنا قاتىستى بىرتەكتى پىكىر قالىپتاسپاعاندىعى اڭعارىلدى. جاماعات مۇشەلەرى مەشىت جاماعاتىنىڭ اراسىندا ءدىني نەگىزدەگى پىكىر قايشىلىقتارىن تۋدىرۋدا.
سونىمەن قاتار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا تيىم سالىنعان "وزبەكستان يسلام قوزعالىسى " ، تاجىكستانداعى " يسلام " پارتياسى، " حيزبۋت -تاحرير", " مۇسىلمان باۋىرلارى" ت.ب ەكسترەميستىك توپتاردىڭ بارلىعى سوپىلىق ءدىني-ساياسي يدەولوگياسىنان باستاۋ الادى.»
ناقشبانديا جولىنىڭ تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلەسى — ونىڭ كەيبىر وكىلدەرى اراسىنداعى شەكتەن شىققان قۇرمەت كورسەتۋ ءداستۇرى. مىسالى، قازاقستاندا تانىمال قۇربانالى احمەت قاجى ءوزىن ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ 36-ءپىرى رەتىندە جاريالاعان. ونىڭ ءىزباسارلارى اراسىندا وعان ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىپ، ءتىپتى ونىڭ اياعىن ءسۇيۋ ارەكەتتەرى دە كەزدەسكەن. يسلام ءدىنىنىڭ العاشقى قاعيداتتارى بويىنشا، مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءوزى دە ءوزىن ءپىر تۇتۋدى قولداماعان، سوندىقتان بۇل ارەكەتتەر يسلامنىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنا قايشى كەلەدى.
قورىتا ايتقاندا، تاريقاتتىڭ كەيبىر راديكالدى تارماقتارىنىڭ ىقتيمال قاۋىپتەرى دە بار، سوندىقتان ولاردىڭ قىزمەتىن دۇرىس باعىتتا دامىتىپ، قاداعالاپ وتىرۋ ماڭىزدى. الماتىداعى ءدىني ۇيىمدار ءدىني اعىمداردىڭ قوعامعا كەرى اسەر ەتپەۋىن قاداعالاپ وتىرادى. ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارما مەن ءتيىستى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى راديكالدانۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءدىني بىرلەستىكتەرمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەيدى. الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسى قالا تۇرعىندارىنا رەسمي ءدىني ۇيىمداردان اقپارات الۋدى ۇسىنادى. بۇل ءدىني ءبىلىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن تۋىندايتىن شالىس ارەكەتتەردىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان شارالاردىڭ ءبىرى.
