Соңғы күндері Каспий мен Қара теңізді жерасты туннелі арқылы қосу идеясы қайтадан өзекті бола бастады. Бұл утопиялық жоба алғаш рет ХХ ғасырдың басында Иосиф Сталиннің тарапынан ұсынылған еді, ал ХХІ ғасырдың басында сол кездегі Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев оны қайта күн тәртібіне енгізді.
«Фантастикалық жоба» аталған осы бастаманы соңғы кезде атышулы әзербайжандық олигарх Мұса Сүлейманов қайта көтерді. Оның есімі бұған дейін бірнеше ірі алаяқтық істерге байланысты аталған болатын.
КАСПИЙ ҚАШЫП БАРАДЫ...
Біраз бұрын ADO-G компаниялар тобы мен Зыря халықаралық теңіз порты атынан сөйлеген Мұса Сүлейманов Каспий маңындағы мемлекеттердің басшыларына үндеу жасап, бұл ұсынысты Каспий теңізінің тартылу мәселесін шешуге бағытталған «тұжырымдамалық бастама» деп атады.
Сүлейманов Қара теңіз бен Каспийді қосатын диаметрі 10 метрлік жер асты туннелін салуды ұсынды. Оның айтуынша, Қара теңіздің деңгейі жоғары болғандықтан, су Каспийге өздігінен ағып келіп, теңіз деңгейін тұрақтандыруға көмектеседі. Әзербайжандық олигархтың сөзіне қарағанда, ADO-G тобы жобаның техникалық-экономикалық негіздемесін дайындау үшін өз ресурстарын жұмылдыруға дайын.
Бұл бастама әзербайжандық ақпараттық кеңістікте айтарлықтай қызығушылық тудырмағанымен, Қазақстанда қоғамда елеулі резонанс тудыруда.
2006 жылдан бері Каспий теңізінің су деңгейі екі метрге төмендеген. Бұл жағдай өзге мәселелермен қатар, өңірлік сауда мен инфрақұрылым үшін де айтарлықтай қауіп төндіріп отыр. Бүгінде Каспий теңізі суының күрт төмендеуінен ең көп зардап шегіп отырған ел — Қазақстан. Бұл мәселе елдің теңіз сауда порттарының жұмысына, сондай-ақ жағалаудағы өңірлердің әлеуметтік-экономикалық ахуалына да әсерін тигізе бастады.
АҚТАУ АЙЛАҒЫНДАҒЫ КЕДЕРГІ
Astana Times басылымының жазуынша, Әзербайжанда көтерілген бұл идея Қазақстанға көптен күткен Дүниежүзілік мұхитқа шығу мүмкіндігін беріп қана қоймай, порт инфрақұрылымына төнген қатерді де жоюға көмектесуі мүмкін.
Қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдары Қара теңіз бен Каспийді қосу идеясын талқылауға белсенді түрде араласуда.
«Ресми ұсыныс Қазақстанға әлі түспегенімен, біздің ел бұл жобада негізгі қатысушы ретінде қарастырылып отыр, себебі Каспийдің таяздануы Ақтау портының жұмысына кедергі келтіре бастады», - деп жазды ҚазАқпарат агенттігі.
Порт әкімшілігі өкілдерінің айтуынша, су деңгейінің төмендеуі салдарынан кемелердің жүк көтергіштігі 1 000 тоннаға азайған. Егер жағдай одан әрі нашарласа, бұл сауда кемежайы саласының толық тоқтап қалуына әкелуі мүмкін.
НАЗАРБАЕВҚА ДЕЙІНГІ ДӘУІРДЕ
Каспий мен Қара теңізді қосатын канал салу туралы Еуропа дәуірінің басында-ақ антикалық авторлар жазған. Алайда бұл жоба 1917 жылы Қазан төңкерісінен соң нақтырақ сипат ала бастады. 1921 жылы инженер Ф.П. Моргуненков ұсынған Маныч каналының құрылыс сызбасы кейінгі барлық жобаларға негіз болды. Осы идеялардың кейбірі кеңестік кезеңде ішінара жүзеге асырылған.
1951 жылы іске қосылған Волга-Дон каналы есепке алынбаса, Каспий мен Қара теңіз арасын жалғайтын кеме жүретін канал салудың жалғыз мүмкін нұсқасы – Кумо-Маныч ойпаты. Бұл аймақ Еуропа мен Азияның шартты шекарасы саналады. Көне замандарда бұл ойпат Каспий мен Азов теңізін жалғап жатқан бұғаз болған, сондықтан екі су айдыны арасындағы ең төмен орналасқан құрлық бөлігі.
КСРО кезінде мұндай канал салу жұмыстары басталып та кеткен еді. Құрылыс батыс бағыттан – Дон өзені мен Ростов облысы жағынан жүргізілді. 1936 жылы Усть-Маныч, ал 1941 жылы Веселовский мен Пролетарский гидротораптары іске қосылған соң, каналдар мен шлюздер арқылы байланысқан су қоймалары тізбегі пайда болды.
«ЕУРАЗИЯҒА» ҚАРЖЫ БӨЛГЕН ЕҚДБ
2007 жылы Маныч каналының құрылысы туралы жоба жаңа атаумен қайта жанданды. Сол жылдың сәуірінде Ресей президенті Владимир Путин Федералды жиналысқа жыл сайынғы жолдауында Қара және Каспий теңіздері арасындағы кеме қатынасын жақсарту мақсатында Волга-Дон каналының екінші тармағын салу мәселесін үкіметке қарауды ұсынды.
Арада бірнеше ай өткенде, маусым айында Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев Санкт-Петербург экономикалық форумында Волга-Дон каналымен салыстырғанда жолды 1000 шақырымға қысқартатын «Еуразия» каналын салу идеясын ортаға салды. Жоспар бойынша, жаңа канал Каспий мен Азов (Қара) теңіздерін қосып, Қазақстан кемелері үшін Жерорта теңізіне және әрі қарай ашық мұхитқа дейінгі теңіз жолын ашуы тиіс еді.
Канал ежелгі замандарда Каспий мен Қара теңізді табиғи жолмен жалғаған бұғаз орналасқан Кумо-Маныч ойпатының табанымен жүргізіледі деп жоспарланған. Жобада каналдың ені – 60 метр, тереңдігі шамамен 10 метр, ал ұзындығы 700-ден 850 шақырымға дейін жетуі тиіс болған. Салыстырар болсақ, Тынық және Атлант мұхиттарын қосатын Панама каналының ұзындығы – 81 шақырым, ал Египеттегі Суэц каналы – 170 шақырымнан сәл асады.
«Еуразия» каналымен «өзен-теңіз» санатындағы, салмағы 10 мың тоннаға дейінгі кемелер жүруі тиіс еді. Бұл кемелер Каспий, Азов, Қара теңіздерінде және Шығыс Жерорта теңізінде еркін жүзе алатын болады деп болжанған.
Қызығы, бұл жобаны зерттеу мен пысықтауға 2009 жылы Еуропа қайта құру және даму банкі (ЕҚДБ) қаржы бөлген.
2010 жылы Ресей мен Қазақстанның бірлескен жұмыс тобы «Еуразия» каналын салудың құнын 4,5 миллиард еуро деп бағалады. Ал 2014 жылы Қазақстан президенті бұл бастамаға қайта оралып, ММУ студенттеріне оқыған дәрісінде бұл жоба туралы тағы да айтты.
СҮЛЕЙМАНОВТЫҢ СУДА НЕСІ БАР?
Каспий мен Қара теңізді қосу идеясы бірден сарапшылар мен экологтардың алаңдаушылығын тудырды. Олардың пікірінше, мұндай жобаны жүзеге асыру экологиялық тұрғыдан үлкен қауіпке әкелуі мүмкін.
Ресейлік экологтар «Еуразия» каналын салу Ресейдің оңтүстігіндегі ауыл шаруашылығы жерлерінің тұздануы мен тозуын жылдамдатады деп есептеді. Бұдан бөлек, Қара теңіз бен Каспийді қосу мәселесі геосаяси тұрғыда да талқыланды. Сарапшылардың пайымдауынша, бұл бастаманы Каспий жағалауындағы барлық елдер бірдей қолдай қоймауы мүмкін.
Егер кезінде Нұрсұлтан Назарбаев ұсынған «Еуразия» каналының жобасы екі теңіз арасында кемелердің қатынауын көздеген болса, қазіргі Мұса Сүлейманов ұсынған жоба – мүлде басқа сипатта. Бұрын кабельдік телехабар тарату саласында жұмыс істегендіктен халық арасында «TV Мұса» атанып кеткен Сүлеймановтың бастамасы – Қара теңізден Каспийге су тартатын диаметрі он метрлік жерасты туннелін салу.
Каспийдің таяздануы бүкіл аймақ үшін экологиялық тұрғыда үлкен қауіп екені сөзсіз. Алайда әзербайжандық олигархтың бұл бастамасы Каспий маңы елдерінде қандай да бір байыпты талқылауға түрткі болады деу екіталай.
Еске сала кетейік, бірнеше жыл бұрын Сүлейманов Әзербайжандағы шағын және орта бизнесті қолдауға арналған жеңілдетілген несие қорынан 25 миллион доллар алуға тырысқан алаяқтық схемаға қатысы бар деп айыпталған. Ол бұл қаражатты Батуми қаласында қонақүй-казино салуға жұмсамақ болған.
