Арийлер мәселесі жөнінде бірден-бір ғана сүйенетін жазба деректер – «Ригведа» және «Авеста» кітаптары. Осы туындылар – арийлер деп аталатын этностың тарихы мен тұрмысы сәулеленген зороастрийлердің қасиетті кітаптары. Б.з.б. VI-IV ғасырларда «Авеста» парсы тілінде жазылса, б.з. XIII-XIV ғасырларында оның парсы тілінде жазылған нұсқасы бізге жеткен. Парсы тілі үндіеуропалық тілдер тобына жатады.
Морфологиялық жолмен зерттегенде дүниежүзіндегі барша халықтардың тілдері грамматикалық құрылысының ұқсастығы бойынша 10 үлкен тіл тобына бөлінеді. Солардың бірі – үндіеуропалық тілдер тобы. Бұл топқа Еуропаның жергілікті халықтарының тілдері түгел кіреді.Соның ішінде парсы (Иран) тілі де бар. Осы лингвистикалық бірлікке сүйеніп, «Авестаның» бізге жеткен нұсқасы парсы тілінде болғандықтан, Еуропа ғалымдарының басым көпшілігі арийлердің шыққан тегі Алдыңғы Азия (Отаны) деп, Еуропа құрлығындағы үндіеуропалық тіл семьясына жататын барлық этностардың ежелгі бабалары арийлер болатынын қағаз бетіне толтырды. Олардың негізгі сүйенетін деректері – шығарманың парсы тілінде жазылуы. Олай болса, еуроцентристер «Авеста» кітабының мазмұнындағы кешенді деректерге көңіл бөлмей, мәселені біржақты қараумен келе жатыр. Осындай көзқарастағы еуроцентристердің пікірлері тарихта былай тұжырымдалған: «Единственно оправданным и принятым в настоящее время в науке является применение термина Арии по отношению к племенам и народам, говорящим на индоиранских языках (восточной ветвей индоевропейской семьи)».
Келтірілген үзіндіде ашық айтылған. Еуроцентристер ұзақ жылдардан бері арийлер мәселесін тек үндіеуропалық тілге негізделіп, осы тіл тобында сөйлейтін тайпалар мен халықтардың бабасы болған деген ғылыми тұжырымдама жасаған. Міне, осы тұжырымдама әлі күнге дейін әлем тарихында үстемдік етуде. Бұл мәселені біржақты қараудың нәтижесінде оны ғылыми тұрғыдан түбегейлі шешу мүмкін емес. Орталық Азия түріктері ежелден Алдыңғы Азияны мекендеген парсылармен кешенді қарым-қатынаста болған. Парсылардан шыққан ғұламалар түрік тілін жақсы білсе, түрік ғұламалары да солай парсыша жазған, сөйлеген. Сондықтан бізге жеткен «Авеста» кітабы ертедегі түркі тілінен парсы тіліне көшірілген болуы да мүмкін. «Авеста» кітабының авторы әлі анықталмаған. Бұл мәселенің әлі түбегейлі шешілмегенін мойындауымыз қажет.
Бұл тұжырымның ғылыми негізі жеткіліксіз болғандықтан, арийлер мәселесін қайта қарайтын уақыт келді. Біріншіден, «Авеста» кітабында жазылған арий тайпалары мен халықтардың кешенді тұрмысын негізге алып, олардың өрбіген мекенін, табиғи, саяси, экономикалық және рухани мәдениеттерін талдап, зерттеп, бір ғылыми тұжырым шығару қажет. Екіншіден, ХІХ ғасырда, әсіресе, ХХ ғасырда археология ғылымы дамып, алғашқы адамдардың өрбіген Көне құрлықтарды зерттеу жұмыстары жүргізілді. Соның ішінде Орталық Азияда археологиялық зерттеулер кеңінен жүргізіліп, жаңадан тас, қола, темір және орта ғасыр ескерткіштері ашылды. Нәтижесінде бұрын хабарымыз болмаған жаңалықтар топталып, өте бай археологиялық деректер жиналды. Археология тарих ғылымының өрісін кеңейтті. ХХ ғасырдағы белгілі ағылшын археологы Г.Чайлд осы ғылымның жетістіктерін: «Археология произвела переворот в исторической науке. Она расширила пространственный горизонт истории почти в той же степени, в какой телескоп расширил поле зрения астрономии. Она в сотни раз увеличила для истории перспективу в прошлое, точно так же, как микроскоп открыл для биологии, что за внешним обликом больших организмов скрывается жизнь мельчайших клеток. Наконец, она внесла такие же изменения в объем и содержание исторической науки, какие радиоактивность внесла в химию. Прежде всего, археология имеет дело преимущественно с повседневными предметами практического применения, приспособлениями и изобретениями, таким, как дом, осушительные канавы, топоры и т.д., которые сами по себе оказали значительно более глубокое влияние на жизнь горазда большего числа людей, чем любое сражение или заговор, но заниматься каторым ученые-историки прежде считали ниже собственного достоинства», – деп тамаша тұжырымдаған
Ғұламаның археологиялық жетістіктерді талдап, қорытқан пікірін сол күйінде келтірдік. Ол археология ғылымының соңғы ғасырлардағы жетістіктерін талдап, ой елегінен өткізіп, ғылыми тұжырымдаған. Адам баласының алғашқы дәуірлерін зерттеуде бұл ғылым өте бай кешенді жиылған деректерді жинап, көне заманның тарихын сәулелендіруде шешуші қызмет атқарады. Осы артефактілерге негізделіп, жер шарын мекендеген халықтардың алғашқы тарихы жарық көрді. ХІХ-ХХ ғасырлардағы палеолит, қола, темір және ортағасырлық дәуірлер бойынша өте бай археологиялық деректер жиналды. Бұл ғылыми бұлақтар бұрын жарық көрген кейбір тұжырымдарды қайта қарауды қажет етеді. Оған қосымша, кейінгі жылдарда әлемдік мұрағаттардан өте бай жазба деректер табылды. Міне, осы деректерге сүйене отырып, әлем халықтарының тарихының кейбір көнерген проблемаларын қайта қарайтын тарихи кезең келді. Солардың бірі – арийлер мәселесіне деген жаңа көзқарас.
«Арийлер дегеніміз кімдер?» деген сұрақ ХІХ ғасырда тарих ғылымында көтеріліп, «Авеста» кітабының үндіеуропалық (парсы) тілінде жазылғанына сүйеніп, көне заманда арийлер ирандық тайпалар болып, жайылым мал шаруашылығымен айналысқан деген пікірге келген. Бұл тұжырым мейлінше көнерген, оны бүгінгі таңда мойындау қиын.
ХХ ғасырдың тарихшылары «Арийлердің өрбіген Отаны» мәселесін көтергенде, оған қатысушылардың пікірі екіге бөлінген. Біріншісі үндіеуропалық көзқарасты ұстанып, арийлердің өрбіген жері Алдыңғы Азия мен Еуропа құрлығы десе; екіншілері арийлердің Отаны Орталық Азия екендігін айтқан.
Бұл мәселе бойынша, үндіеуропалық бағыттағы ғалымдар басым түскен: «Авеста» кітабының парсы тілінде жазылғанын тілге тиек етіп, еуроцентристер көптеген еңбектерді жариялады. Үндіеуропалық ағылшын санскритолог У.Джонс: «высказал утверждение, что др. – индоевропейский язык санскрит, др. – греч., латинский, персидский и некоторые др. Языки имеют общее происхождение». Ғалымның бұл пікіріне қарағанда, үндіеуропалық тіл тобына кіретін тілдердің жалпы тегі, түбірі бір екенін тұжырымдаған. Осы пікір еуроцентристер, әсіресе, неміс ұлтшылдары тарапынан қолдау тапқан, үндіеуропалық тілде сөйлеушілердің, соның ішінде немістердің ата-бабалары арийлер болатыны туралы тұжырымдама жасап, оны фашистік Германияның идеологиясына айналдырған. Олардың пікірлестері болып аталатын ғалымдар: А.В.Шлегья, Ф.Боппа, Лассен сияқты фашистік Германияның идеологтары халқының «тегі арийлер» деген тұжырымды қалыптастырып, Гитлер басқарған Германияның, оның Одақтас елдерінің халықтарының бастарын айналдырған. Бұл идеологияның фашистік Германияның сарбаздары мен офицерлерінің санасын улағанын әлем халықтары біледі. Бұл туралы жазған мерзімді басылымдар, кітаптар мен мақалалардың нақтылы санын белгілеу қиын шығар. Бірақ олардың мазмұны біреу-ақ болып, «арийлердің ұрпақтары – немістер» деген қияли тұжырымды уағыздаған.
У.Джонстың пікірі бойынша, үндіеуропалық тіл семьясында сөйлейтін халықтардың тілдерінің түбірі бір болып, олардың Солтүстік Үндістаннан батысқа қарай орналасқаны тілге тиек етілген. Бірақ Үндістанның барлық халқының тілі үндіеуропалық тіл тобына жатпайды, тек оның солтүстік батысындағы бөліктерінің тілдері ғана жатады. Үндістанның басым көпшілік халықтары Дравид тіл тобында сөйлейді. «Дравид тіл семьясында Оңтүстік Үндістанның, Цейлон аралының бір бөлігінде мекендеушілер сөйлейді. Олар – телуг, тамиль, каннар, малаяя және т.б.». Солай болса, Үндістанның солтүстігі мен батысын мекендеген халықтарының тілдері үндіеуропа тіл семьясына жатса, олар Үндістанның солтүстігіндегі Орталық Азия және батысындағы Ауғанстан, Иран елдерімен шектескен жерлердегі халықтардың тілдері осы тіл семьясына кірген. Оның себебі, батыс көршілері Үндістердің тіліне әсер еткен болса, неге солтүстік көршілерінің оңтүстік көршілеріне ондай әсері болмаған. Тарихи деректерге қарағанда, ежелден Үндістан халықтары барлық көршілерімен саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынаста болғанын ешкім жоққа шығара алмайды.
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы нәсілшілдік сарынындағы ғалымдар арийлердің Отаны – Еуропа, оның ішінде Скандинавия (австр. ғалымы К.Пенка), Солтүстік Германияның (неміс филологы Г.Хорт), Дунай өңірлері (ағылшын ғалымдары Г.Джайлс, Э.Рапсон) және т.б. нәсілдік сарындағы ғалымдар тек үндіеуропалық тілге негізделіп, арийлердің өрбіген географиялық аймағы Еуропа құрлығы болып, оның әртүрлі аймақтарын мекендегеніне тоқталған. Олар арийлерді басқа құрлықтардан өрбіді деуге ауыздары бармай, қалай болса да осы Еуропа құрлығынан шығармау үшін барлық күштерін салған.
Еуроцентристер, оның ішіндегі нәсілдік сарындағы ғалымдар Орталық Азиядан шығып жатқан археологиялық және жазба деректермен санаспай, бұл аймақтың этностарын жаппай көшпелілердің қатарына қосып, оларға «жабайылар» деген айдар тағумен келе жатыр. Бірақ шындық бәрібір өзінің күшіне енеді. Бұл аймақтың шынайы тарихы алдағы уақытта жазылады және еуроцентристердің теріс пікірлеріне соққы береді.
Екінші көзқарасты қолдаған еуропалық ғалымдардың арасынан шыққан, нәсілдік пікірде болмаған ғалымдар: неміс филологы Т.Бенфей, ағылшын археологы Г.Чайлд. Олардың саны онша көп болмаса да, тарихи деректерді кешенді қарастырып, Қара теңіздің солтүстік жағалауынан созылып жатқан кең даламен Солтүстік Кавказ аймақтарын арийлердің жайлаған жерлері деген пікірлерін айтқан. Сөйтіп, бұл ғалымдардың арийлер проблемасын шешуде шындыққа біршама жақындағанын байқаймыз. Олар аталған географиялық аймақтар арийлердің ұрпақтары болған скифтердің, сарматтардың Отаны екенін алға тартқан. Себебі осы пікірді ұстанған ғалымдар жиналған өте бай артефактілерге сүйенген.
Бұл пікірді қолдаушылардың ірі өкілі – Г.Чайлд. ХХ ғасырдың белгілі археологтарының бірі Чайлд Вир Гордан (1892-1957 ж.ж.) Эдинбургте, Лондонда профессор болып, ғылыми, педагогикалық жұмыс атқарған. Негізінен, артефактіге сүйеніп, алғашқы қоғамды және оның мәдениетін зерттеген. Ол, әсіресе, Еуропадағы алғашқы қоғамға тиісті артефактілерді талдап, өзінің құнды еңбектерін жазған: «На заре европейской цивилизации» (1925 ж.); «Социальная эволюция» (1951 ж.); «Восстановление прошлого» (1956 ж.). Осы еңбектерінде Г.Чайлд арийлердің өрбіген жері Қара теңіздің солтүстігіндегі далалар болуы керек деген тұжырым жасаған. Ғұламаның бұл пікірлері осы аймақта жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижесінде табылған артефактілерге негізделген. Бұл аймақ түркітілдес скиф этностарының тараған жері екенін артефакті мен жазба деректер дәлелдейді.
Г.Чайлдтың пікірін шығысқа қарай жалғастырып, арийлердің Отаны Орталық Азия құрлығы деп қараған ғалымдар көбірек болған. Олардың арасында Үндістанды зерттеуші неміс ғалымдары М.Мюллер, Э.Мейер, Б.Г.Тилак, Н.К.Састри және т.б. болған. М.Мюллер мен Э.Мейерлер арийлер Орталық Азиядан шыққан десе, Б.Г.Тилак Солтүстік Сібірден өрбіген деген пікір білдірген. Ал Н.К.Састри болса, олардың Тибет өлкесін жайлағанын айтқан. Орталық Азиядан шыққан деген пікірді білдіруші ғалымдар «Авеста» кітабындағы тілден басқа мағлұматтарды ескеріп, қолындағы азды-көпті артефактілерге сүйеніп, арийлердің Отанын анықтауда біраз шындыққа жақын теориялық тұжырымдарды жазып қалдырған.
Аттары аталған ғұламалардың пікірлері ертедегі Қытай жазба деректерімен үндес келеді. Белгілі синолог Бахаддин Өгел «Ұлы Хүн империясының тарихы» кітабының «Солтүстік батыс тайпалары. Хүндар мен түріктер» атты бөлімінде мынадай пікір жазған: «Біздің бұл кітаптағы негізгі зерттеу әдісіміз белгілі, айқын фактілерден, белгісіз, бұлдыр уақыт тұңғиығына қарай бойлай ену болмақ. Осыдан былай қарай келтірер деректеріміз қай халықтың қай жерде өмір сүргендігін айқын көрсетіп береді. Қытайдың солтүстік-батысына таралған бұл мәдениеттің моңғолдарға ешбір қатысы болған емес… Бұлардан кейінгі түрік тайпаларының ата-бабалары болғандығына шүбә келтірмейміз. Тарихта алғаш көріне бастаған дәуірден, яғни б.з.б. ІІІ мың жылдан кейінгі аралықта да бастапқы мағыналық сипатын сақтап қалды… Бұл маңдағы тайпалар ту баста аңшылар еді. Келе-келе мал шаруашылығы басым орынға шыға бастады. Бидай, тары қатарлы дақылдар да егілетін болды. Сиыр көптеп бағылатын. Алайда олардың күнкөрісі жылқы шаруашылығына тікелей байланысты болды… Ертеректе бұл маңайда өмір сүрген тайпаларды хиениун және хунну деп атайтын болған. Қытайлықтар бұларды кейінгі хундардың ата-бабалары болар деген түйінде. Ал олардың отырықшыланған бөліктері біржола орнығып, қалалар салды, қорғандар тұрғызып, бекіністерге бекінді… Тарихта түріктенген тибеттер де, тибеттенген түріктер де аз болмағаны жайлы деректі алда көресіздер».
Ғұламаның хундар мен түріктер туралы айқын пікірлері Қытай деректеріне негізделген. Жоғарыдағы аталған ғалым Н.К.Састридің арийлердің бабалары Тибеттен шықты деуінің негізі бар екенін байқаймыз. Оны орыс тарихшысы К.А.Иностранцев те өзінің «Хунну и Гунну» деген еңбегінде гундарды түркітілдес халықтарға жатқызып, олардың батысын-гунндер, шығысын-хуннулер деп екіге бөлген. Солай болса, гуннулер мен хүннулар батыстан шығысқа қарай таралып, ұлан-байтақ жерлерді иеленіп, Қытай шекарасы мен тибеттермен араласып жатқаны тарихи шындыққа келеді. Осы келтірілген деректерге қарағанда, ертедегі скифтердің ұрпақтары осы хунну мен гүннулер, олардың жалғасы – иеменектер. Бұл этностар Қара теңіздің солтүстік өңірінен Шығыс Түркістанды түгел иеленген түркітілдес халықтар болып, Қытай және Тибет елдерімен тығыз байланыс жасаған.
Б.з.б. IV-II мың жылдарда арийлер солтүстік-батыс Үндістанды жаулап алғаны туралы көптеген тарихи әдебиеттерде жазылған. Бірақ арийлердің Үндістанға күшпен басып кіргенін дәлелдейтін айтарлықтай деректер келтірілмеген. Сондықтан арийлердің Үндістанға жүргізген басқыншылық саясатына күмән келтірушілер және ашықтан-ашық жоққа шығарушылар өздерінің ойларын білдірген. Олардың басым көпшілігінің ғылыми пікірлері бойынша арийлер бейбітшілік жолмен оңтүстік көршісі болған Үндістанға біртіндеп тараған. Ғалымдардың осы пікірлері шындықтан алшақ емес. Ежелден арийлер солтүстік Үндістанның көршілері болып, олар біртіндеп Үндістанның солтүстігіне бейбітшілік жолмен кіріп, жергілікті тұрғындарға үстемдігін жүргізген деген пікір шындыққа жақын. Себебі Үндістанның солтүстігінде түріктердің ертедегі бабалары болған арийлердің ықпалы күшті болғанын тарих мойындайды. Арийлер иеленген жерінде мемлекетті ұйымдастырып, соғысқанда арийлік әскерлер қолға түскендерді өлтірмей, оларды құлға айналдырып, жұмысқа пайдаланған. Нәтижесінде құлшылық мемлекеттің негізін салып, қоғамда құқықтық теңсіз адамдар тобы келіп шыққан. Осындай жолмен Үндістанда кастаға бөлінушілік пайда болғаны, құлшылық мемлекеттің болғанын хабарлайды. Үндістан халықтарының арасындағы осындай саяси, экономикалық және мәдени даму арийлердің ықпалында болды деген пікірлерді жазған.
Үндістанның солтүстік-батыс көршілері арийлер болғаны жазба деректерде кең тараған. «В ХIV-XII в.в. в cеверо-запад Индии приходят скотоводческие племена так называемых ариев, поселяющиеся вначале в Пенджабе, а затем и в долине Ганга. Веды-собрание др.-инд. религиозных гимнов и заклинаний (по предположению большинства санскритологов, созданные в 1500-1000 до н.э.), рисуют эти племена уже частично оседлыми (они выращивали ячмень с применением плуга и искусственного орашения), знавшими различные ремесла (в т.ч. производство оружия и др. предметов из меди, а возможно, также из бронзы); они вели торговлю, используя в качестве денег скот и золотые украшения (нишка). Племена (джана) ведических ариев (бхарата, яду, пуру, гандхары и др.) делились на роды (вши), состоявшие в свою очередь, из нескольких больших патриархальных семей (кула)».
Келтірілген сілтемедегі пікірді түгел қолдаймыз. Өйткені Үндістанның солтүстік-батысындағы ежелгі көршілері арийлердің Орталық Азияның оңтүстігінен келгені айтылған. Осы аймақтағы белгілі Ария өзенінің алқаптарын мекендеген этностарды ирандықтар мен үнділер арийлер деп атаған. Ежелден көршілес арийлер бейбітшілік жолмен өздерімен шекаралас Пенджабқа, кейін Ганга өзенінің жоғарғы алқабына таралып, Балх (Балық) қаласын, Ариана (Герат) қалаларын салған. Ертеде түріктер қаланы «Балық» деп атаған. Бұл аймақты арийлер иеленіп, суармалы диқаншылықпен, мал шаруашылығымен, қолөнер кәсібімен және саудамен айналысқаны айтылған. Ұлы Жібек жолы Балх қаласына да келген. Арийлер руларға бөлінгенін талдап көрсеткен. Бұндай этникалық руларға бөліну – ежелден түріктерге тән қасиет. Арийлердің қолөнер кәсібінде алтыннан сәнді бұйымдарды және соғыс бұйымдарын мол шығаратыны айтылған. Міне, осындай тығыз байланыстың барысында арийлер бейбітшілік жолмен Үндістанға енген деген тұжырым ғылыми тұрғыдан дұрыс жазылған.
«Арийлер Үндістанға келгенге дейін жергілікті тұрғындардың мәдениеті төмен болды» деген тұжырымдамаларға қатты соққы берілді. ХХ ғасырдың 20-жылдарында Инда өзенінің алқабынан ашылған Хараппа (Начарра) мәдениеті. Ол Инда өзенінің алқабындағы Пенджабтағы Рави өзенінің жағасында орналасқан. Ол Мохенджо-Даро ескерткішінің солтүстік-шығысындағы 643,6 шақырым қашықтықта. Хараппа – ертедегі қаланың орны. Бұл жерде археологиялық зерттеулер кең көлемде өткен ғасырдың 20-46 жылдары жүргізілген. Қазба кезінде қам кірпіштен өрілген ені 12,2 метр дуалдар ашылып, олардың сырты күйдірілген кірпіштермен өрілген. Ашылған құрлықтың солтүстік жағынан қолөнер кәсіпшілердің қызмет орындары мен қоныстары, сауда орталықтары ашылған. Қаланың оңтүстігінде молалардың (қойымалылықтық) орындары табылған. Бөлмелердің дуалдарында тауыс құсының әртүрлі және өсімдіктердің геометриялық бейнелері салынған суреттер кездескен.
Сөйтіп, Хараппа мәдениеті арийлер Үндістанға таралмастан 1000 жыл бұрын пайда болған өркениет екені күмән тудырмайды. Хараппамен теңдес Махенджо-Даро ескерткіші. Бұл мәдениеттер б.з.б. ІІІ мыңыншы жылдардың ортасынан, ІІ мыңыншы жылдардың ортасына дейінгі уақыттарды қамтиды. Махенджо-Даро мен Хараппа – отырықшы қалалық тұрғындардың мәдениет ескерткіші. Бұл орындардан табылған құнды археологиялық деректер Оңтүстік Азия халықтарының арғы тегін анықтауда, жергілікті мәдениеттің даму заңдылығын түсінуде құнды мағлұматтар. Соның нәтижесінде ғасырлар бойы Оңтүстік Азияның аборигендерінің мәдени дәрежесі жөніндегі еуроцентристердің, солардың арийлер Үндістанға өркениет әкелді деушілерге соққы береді. Сондықтан арийлер Үндістанға келгенге дейін, аборигендер өздерінің автохтондық (жергілікті) мәдениетін орасан зор қарқынмен дамытқан. Сөйтіп, еуроцентристер арийлердің қайдан шыққаны мен олардың Үндістанды қашан жаулап алғаны туралы осы күнге дейін бір тұжырымға келе алған жоқ. Өйткені олар «Авеста» кітабының жазылған тіліне ғана сүйеніп, бұл мәселені шешкілері келді. Бұл жолмен арийлер проблемасын түбегейлі шешу мүмкін емес.
ХХ ғасырда арийлер мәселесін шешуде Г.Чайлдтың пікірін қолдап, арийлердің өрбіген Отаны Қара теңіздің солтүстік далаларынан, Еділ өзенінің төменгі бойларында қола мәдениетін пайда еткен тайпалар деген пікірлер айтушылар көбірек болған. Олар: «…что степы Северного Причерноморья в давности были первоначальной родиной индоиранских племен, что легендарная река Ранха было иранским названием матушки Волги; проводились исследования о влиянии индоиранских языков на финно-угорские» (Абаев, 1949; его же, 1972; Топоров, Турбачев, 1962; Стрижак, 1965; Барроу, 1976; Миллер, 1987).
Аттары аталған ғалымдардың пікірлерін толық қолдау қиын. Қара теңіздің солтүстік даласынан Волга (Еділ) өзенінің алқаптарын қамтыған аймақтар үндіирандық тайпалардың алғашқы қоныстанған Отаны деген тұжырымның ғылыми негізі жоқ. Еділ өзенін парсылардың Ранха деп атағаны туралы пікір дұрыс емес. Сондай-ақ жергілікті этностарды үндіеуропалық тілде сөйлеушілер деу де қисынға келмейді. Парсы халықтары өздерінің солтүстік және шығыс көршілерін ертеден білген. Олардың жайлаған табиғи-географиялық орталықтарынан хабары болып, кейбір ономостикалық терминдерді өздерінше атаған болуы мүмкін. Парсылардың қойған жер атамалары Орталық Азияда жеткілікті. Мысалы, Амудария мен Сырдарияны парсылар бірнеше құбылтып атаған. Сол көне заманның өзіне тән этникалық қарым-қатынастары болған. Оған қосымша скифтер мен сарматтар иран тілінен хабары болған. Себебі Геродоттың айтуы бойынша, скифтер Алдыңғы Азияны 28 жыл билеп, өздерінің үстемдігін жүргізген. Бұл географиялық аймақ ежелден арийлердің туын тіккен Отанының бір бөлігі болып, олардың ұрпақтары скифтер, сарматтар, массагеттер Солтүстік Қара теңізден бастап, Солтүстік Кавказды және Еділ бойларын мекендеген түркітілдес этностар болған.
Б.з.б. ІІ мыңыншы жылдардың екінші жартысында Қара теңіздің солтүстік даласын, Еділ өзенінің шығысындағы кең далалықты арийлер мекендеп, олар қола мәдениетін пайда еткен деген ғалымдар: Л.Н. Гумилев, Г.А.Федров-Давидов, А.П.Окладников, С.В.Киселеев, С.П.Толстов, С.С.Черников және т.б. С.П.Толстов былай жазған: «Датировка памятников Тазабагьябской культуры соответсвует датировке культур андроновской и срубной и может быть определена временем около середины ІІ тысячелетия до н.э.». Бұл пікірді айтушылардың басым көпшілігі – Кеңес өкіметі жылдарындағы Орталық Азияны зерттеген белгілі тарихшылар мен археологтар. Олардың жазған географиялық аймақтарда қола дәуіріндегі андронов пен срубный мәдениетінің ашылғанында ешбір келіспеушіліктер жоқ. Бірақ сол мәдениеттерді жасаған үндіирандық этностар деген тұжырымды қолдау мүмкін емес. Ежелден Қара теңіздің солтүстігіндегі кеңестік, Солтүстік Кавказ және Еділ өзенінің алқаптары түркітілдес арийлердің, оның ұрпақтары скиф пен сарматтардың жайлаған автохтондық Отанының бір бөлігі. Үндіеуропалық ирантілдес бұл аймақта еш уақытта болмаған. Ертеде Еділ өзенін парстар Ранха деп атаған болса, олар өздерінің төңірегіндегі көршілердің жер, су атамаларын иран тілінде атағандары баршаға мәлім. Жоғарыда аталған ғалымдар еуроцентристердің әсері бойынша пікірлерін ашық айта алмаған.
Қола дәуіріндегі осы мәдениеттерді пайда еткен үндіирандық тайпалар емес, жергілікті түркітілдес этностардың ата-бабалары – арийлер. Сібір, Орал алқабын, бүкіл Орталық Азияны – қола дәуірінде осынша кеңістікті мекендеген өзара туысқан түркі нәсілді этностар тамаша мәдениетті пайда еткен. Бұл жетістік тарих ғылымында «андронов мәдениеті» деп аталып келеді. Тарихтың бұл кезеңіне жататын алғашқы ескерткіш Батыс Сібірдегі Ачинсктың жанындағы Андронов селосының қасындағы обадан (қорғаннан) табылған. Осы ескерткіштен табылған жәдігерлерді «андронов мәдениеті» деп атап кеткен. Қола дәуіріне жататын мәдениеттің аты жасалмалы, яғни топономиялық селоның аты. Олай болса, осы тарихи кезеңде алғашқы өркениетке жеткен этностар – арийлер және олардың ұрпақтары. Сөйтіп, қола дәуірінде өмір сүрген, осынша алға өрлеп, өз дәуірінің мәдениетін жасаған адамдардың ақыл-ойларының жемісі екенін мойындауымыз қажет.
Қола дәуірінің ескерткіштері Орталық Азияда, оның бір бөлігі Қазақстанда кең көлемде мол сақталған. ХХ ғасырда қола мәдениеті Қазақстанда кең көлемде зерттелді. Оларды зерттеуші ғалымдар: М.П.Грязнов, О.А.Кривцова-Гракова, К.В.Сальников, А.Х.Марғұлан, К.А.Акишев, А.М.Оразбаев, С.С.Черников, М.К.Қадырбаев, З.Самашев, Ж.Құрманқұлов, А.Т.Төлеубаев, А.Бисенов және т.б. Бұлардың бәрі Қазақстан жерінен түгел қола дәуірінің мәдениетін ашты. Қазақстандағы қола ескерткіштерін А.Х.Марғұлан, К.А.Акишев және А.М.Оразбаевтар төмендегі дәуірлерге бөледі: «Были выделены 2 этапа андроновской культуры: нуринский – ХVІ-ХV в.в. до н.э. и атасуский – ХІV-ХІІІ в.в. до н.э.; бегазы-дандыбаевская культура эпохи поздней бронзы – Х-VІІІ в.в. до н.э. и памятники переходного периода – ХІІ-ХІ в.в., до н.э.».
Қола дәуірінің осы кезеңдеріне жататын ескерткіштер Қазақстанның барлық аймақтарынан ашылды. Сөйтіп, Қола мәдениеті Орталық Азиядан, әсіресе, оның орталықтарынан, солтүстік Кавказ бен Қара теңіздің солтүстік далаларынан ашылып, бұл мәдениеттің жоғары дәрежеде дамығаны адамдарды таңғалдырды. Б.з.б. ІІ мың жылдықтың жартысы мен 1 мыңыншы жылдардың басында Батыс Сібір мен Орталық Азияны мекендеген тайпалардың мәдениетін алғашқы рет 1914 жылы Ачинск қаласының қасындағы Андронов селосына жақын жердегі обадан табылған артефактыны осы отырықшы орынның атымен атаған. Ол мәдениетті пайда етуші, оны мейлінше дамытушы қандай этностар екенін тарих ғылымы дәлелдеген жоқ. Сондықтан қола дәуірінде осы мәдениетті пайда еткен қандай этностар екенін біле алмай, оны Андронов селосының атымен атап келе жатыр. Мәдениетті, тұрақты мекендерді адамдар жасайды. Бұл проблеманың осынша уақыт ішінде шешімінің табылмау себебі, біздіңше, еуроцентристік көзқарастың салдары. Қола дәуірінде өмір сүріп, алғашқы өркениеттің негізін салған арийлер екенін «Авеста» кітабындағы деректер дәлелдейді. «Авестадағы» тілден басқа деректердің басым көпшілігі Орталық Азиядан, Солтүстік Кавказ бен Қара теңіздің солтүстік өңірлерінен және Сібірден археологтар ашып келеді. Олар тамаша сапалы, мәндері зор жәдігерлер тапты. Солай болса да, аттары аталған географиялық аймақтардан ашылған мәдениетті үндіирандық, үндіеуропалық тілдегі аттары белгісіз этностар емес, оның негізін салушы және дамытушы – арийлер. Олар осы географиялық орталықты ежелден иеленген, автохтондық ертедегі түріктердің бабалары – арийлер. Осы шындықты бұрмалап, еуроцентристер әлем түріктерін «жабайы», «тағы», «артта қалған туземецтер» деген пікір негізінде қарап, арийлердің қола дәуірінде алғашқы өркениеттерге жеткен этнос екендігін мойындағылары келмейді. Бірақ шындық қапшықтың түбінде тек жатпайтынын еске алсақ, түбі ақиқат өзінің тиісті бағасын алады. Орталық Азияда қола мәдениетін жасап, оны жоғарғы сатыға көтерген – арийлер этносы. Бұл көзқарасты жиналған жәдігерлер мен жазба деректер жыл сайын дәлелдеуде.
Кейінгі жылдарда «Авеста» (Занд. Авеста) кітабына деген қызығушылық қазақ зиялыларының арасынан да шыға бастады. Олардың арасында бұл құнды еңбекті қазақ тілінде айрықша талдап, көп жылдар бойына зерттеген Хамза Көктәндіні айтуға болады. Ол бірнеше прозалық шығармаларды жариялаған жазушы бола тұра, осындай тарихи-философиялық мәселеге қалам тартқан.
Бұл кітап төрт бөлімнен құрылған: «Ху-Тара тәңірінің ұмытылған тарихы»; «Заратуштра пайғамбардың ұмытылған тарихы»; «Афрасиабтың ұмытылған тарихы»; «Шыңғыс ханның ұмытылған тарихы». Осы бөлімдердің екіншісі: «Заратуштра пайғамбардың ұмытылған тарихы» туындысы біздің көтеріп отырған проблемаға тікелей қатысы бар. Монографияның осы бөлімінде «Авеста» (Абасты) кітабын жан-жақты талдап, оған шамасы келгенше объективті пікір білдірген. Автор түркітілдес халықтың өкілі болғандықтан, «Авеста» кітабындағы оқиғаларды терең білгендігі және оның ғылыми көзқарасы кең екені байқалады. Осы еңбегінде «Авеста» кітабының негізгі мазмұны Орталық Азияның автохтондық тұрғындары болған түркітілдес халықтардың тарихымен тығыз байланысты екенін көрсете білген.
Хамза Көктәндіден кейін «Абеста» (Авеста) деген атпен ғылыми мұраны С.И.Оспанов қазақ тіліне аударған. Бұрын парсы, араб, орыс тілдерінде жарық көрген «Авестаға» негізделіп, осы кітапты аударған. Аударма кезінде көне парсы тілдерімен пехевтік дыбыс ерекшеліктеріне айрықша мән бергенін айта келіп: «Біздің мұндай дыбыстық бейімделуіміз жалпы Заратуштра пайғамбардың өте ертедегі сақтар арасынан шыққандығына, оның өзінің ашқан жаңа діни көзқарасы үшін өзінен бұрынғы тәңіршілер тарапынан қысым көріп, Тұраннан Иран еліне кетуге тура келген. Яғни оның шығармасындағы Құдай, пірлер, жер, су, т.б. атаулары иран тілінен гөрі алтай, ескі түркі тіліне жақын болған деп білеміз. Ол кездегі дыбыстық жүйе әуелі 8 дауысты және 14 дауыссыз дыбыстардан басталып, кейін 11 дауысты, 22 дауыссыз дыбыстарға дейін жіктеліп көбейген (Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. – М., Наука, 1988. – с. 15-16).
…Сонымен бірге Б.Қыдырбекұлы («Түгел сөздің түбі бір»), Р.Сыздықова («Сөздер сөйлейді») еңбектеріндегі ескі түркі-қазақ сөздерін де пайдаландық. Бұл да «Авестаның» тілдік құрылымын өзінің бастапқы нұсқасына бір табан жақындата түседі деп есептейміз».
Осы келтірілген үзіндіде «Авестаны» қазақ тіліне аударушы С.И.Оспанов өте сақтықпен, маман ретінде жауапкершілікпен шығармаға кешенді қарап, өзінен бұрынғы бұл мұраның аударылғанын ойдың елегінен өткеріп, «Авестаны» аударуда қажырлы еңбек еткені байқалады. Сонымен бірге аудармашы «Авеста» кітабының мазмұнына айрықша көңіл бөліп, кітаптағы Заратуштра пайғамбардың сақ тайпасынан шығып, Орталық Азиядағы өзінен бұрынғы діншілдерден қысымшылық көріп, оның Иран еліне қоныс аударғанын баяндайды. Жарық көрген кейбір түркітанушылардың еңбектеріне сүйеніп, «Авестада» баяндалатын Құдай, пірлер, жер, су, жерлеу салты және т.б. атамалар иран тілінен гөрі түріктердің көне тілдеріне жақын екенін ерекше атап өткен.
«Авестаның» мазмұны: Ясна, Вендидад (Виеперед), Виеперд (Видеварат), Яшты (Яшт) бөлімдерден құралған. «Абаста» («Авеста») – біздің зерттеуімізде, осыдан 4000-5000 мың жылдай бұрын өмір сүрген Заратуштра деп аталып кеткен (біздіңше, «Жаратушы», оның басқа бір «Зоротуштра» деген аты «Зор-от-ұстаушы» деген нұсқаларға келеді) пайғамбардың «отқа табыну» дінінің негізін салушының ілімі болып табылады».
Келтірілген сілтеме «Авеста» кітабын үндіеуропалық тілде жазылған деп айтудың қисынсыз екендігін көрсетеді. Заратуштра деген пайғамбардың түрікше «Жаратушы», «Зор-от-ұстатушы» сөздерінің Алтай тіл семьясына жататынына ешкім күмәнданбайтын шығар. Соған қарағанда, алғашқы Авестаның пайда болған жері Орталық Азия болып, кейін әртүрлі субъективті саяси жағдайлардың нәтижесінде Тұраннан Иран жеріне таралды деген пікірдің ғылыми негізі бар. Ол кітаптың авторы қазір бізге белгісіз. Бізге жеткен кітаптан қай этностың өкілдері жазғанын, әйтпесе, көшіргенін анықтау оңай емес. Мүмкін парсы тілін жетік білген түркітектес ғұлама болар немесе керісінше, парсытілдес ғалым шығар. Бірақ бұл кітапты үндіеуропалық тілде жазылған деп, оның дүниеге келген жері Иран деудің ғылыми негізі жоқ.
Қазіргі тарихи түсінігіміз бойынша, «Авеста» кітабында баяндалатын арийлер этносы тарихтың қола дәуіріне тура келетініне тоқталдық. Бұл дәуір адам баласының тарихында алғашқы тапсыз қоғамға жатады деген тұжырымнама бойынша ұрпақтарды тәрбиелеп келе жатырмыз. Ал «Авеста» кітабына қарасақ, таптық қоғам қола дәуірінде пайда болып, құл иеленушілік мемлекеттердің пайда болғанын жазған. Бұл осы тарихи кезеңді баяндаған, жазба мәлімет беретін бірден-бір жазба дерек болған соң, оған сенбейтіндей басқа деректер жоқ. Міне, осы жазба деректерге сүйеніп, «Авеста» кітабына негізделіп, арийлердің өрбіген географиялық орталықтарына, кешенді шаруашылықтарына, өлікті жерлеу салттарына және рухани мәдениеттеріне көңіл аударайық.
Уахит ШӘЛЕКЕНОВ,
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінің профессоры
