Ariiler mäselesı jönınde bırden-bır ǧana süienetın jazba derekter – «Rigveda» jäne «Avesta» kıtaptary. Osy tuyndylar – ariiler dep atalatyn etnostyŋ tarihy men tūrmysy säulelengen zoroastriilerdıŋ qasiettı kıtaptary. B.z.b. VI-IV ǧasyrlarda «Avesta» parsy tılınde jazylsa, b.z. XIII-XIV ǧasyrlarynda onyŋ parsy tılınde jazylǧan nūsqasy bızge jetken. Parsy tılı ündıeuropalyq tılder tobyna jatady.
Morfologiialyq jolmen zerttegende düniejüzındegı barşa halyqtardyŋ tılderı grammatikalyq qūrylysynyŋ ūqsastyǧy boiynşa 10 ülken tıl tobyna bölınedı. Solardyŋ bırı – ündıeuropalyq tılder toby. Būl topqa Europanyŋ jergılıktı halyqtarynyŋ tılderı tügel kıredı.Sonyŋ ışınde parsy (İran) tılı de bar. Osy lingvistikalyq bırlıkke süienıp, «Avestanyŋ» bızge jetken nūsqasy parsy tılınde bolǧandyqtan, Europa ǧalymdarynyŋ basym köpşılıgı ariilerdıŋ şyqqan tegı Aldyŋǧy Aziia (Otany) dep, Europa qūrlyǧyndaǧy ündıeuropalyq tıl semiasyna jatatyn barlyq etnostardyŋ ejelgı babalary ariiler bolatynyn qaǧaz betıne toltyrdy. Olardyŋ negızgı süienetın derekterı – şyǧarmanyŋ parsy tılınde jazyluy. Olai bolsa, eurosentrister «Avesta» kıtabynyŋ mazmūnyndaǧy keşendı derekterge köŋıl bölmei, mäselenı bırjaqty qaraumen kele jatyr. Osyndai közqarastaǧy eurosentristerdıŋ pıkırlerı tarihta bylai tūjyrymdalǧan: «Edinstvenno opravdannym i priniatym v nastoiaşee vremia v nauke iavliaetsia primenenie termina Arii po otnoşeniiu k plemenam i narodam, govoriaşim na indoiranskih iazykah (vostochnoi vetvei indoevropeiskoi semi)».
Keltırılgen üzındıde aşyq aitylǧan. Eurosentrister ūzaq jyldardan berı ariiler mäselesın tek ündıeuropalyq tılge negızdelıp, osy tıl tobynda söileitın taipalar men halyqtardyŋ babasy bolǧan degen ǧylymi tūjyrymdama jasaǧan. Mıne, osy tūjyrymdama älı künge deiın älem tarihynda üstemdık etude. Būl mäselenı bırjaqty qaraudyŋ nätijesınde ony ǧylymi tūrǧydan tübegeilı şeşu mümkın emes. Ortalyq Aziia türıkterı ejelden Aldyŋǧy Aziiany mekendegen parsylarmen keşendı qarym-qatynasta bolǧan. Parsylardan şyqqan ǧūlamalar türık tılın jaqsy bılse, türık ǧūlamalary da solai parsyşa jazǧan, söilegen. Sondyqtan bızge jetken «Avesta» kıtaby ertedegı türkı tılınen parsy tılıne köşırılgen boluy da mümkın. «Avesta» kıtabynyŋ avtory älı anyqtalmaǧan. Būl mäselenıŋ älı tübegeilı şeşılmegenın moiyndauymyz qajet.
Būl tūjyrymnyŋ ǧylymi negızı jetkılıksız bolǧandyqtan, ariiler mäselesın qaita qaraityn uaqyt keldı. Bırınşıden, «Avesta» kıtabynda jazylǧan arii taipalary men halyqtardyŋ keşendı tūrmysyn negızge alyp, olardyŋ örbıgen mekenın, tabiǧi, saiasi, ekonomikalyq jäne ruhani mädenietterın taldap, zerttep, bır ǧylymi tūjyrym şyǧaru qajet. Ekınşıden, HIH ǧasyrda, äsırese, HH ǧasyrda arheologiia ǧylymy damyp, alǧaşqy adamdardyŋ örbıgen Köne qūrlyqtardy zertteu jūmystary jürgızıldı. Sonyŋ ışınde Ortalyq Aziiada arheologiialyq zertteuler keŋınen jürgızılıp, jaŋadan tas, qola, temır jäne orta ǧasyr eskertkışterı aşyldy. Nätijesınde būryn habarymyz bolmaǧan jaŋalyqtar toptalyp, öte bai arheologiialyq derekter jinaldy. Arheologiia tarih ǧylymynyŋ örısın keŋeittı. HH ǧasyrdaǧy belgılı aǧylşyn arheology G.Chaild osy ǧylymnyŋ jetıstıkterın: «Arheologiia proizvela perevorot v istoricheskoi nauke. Ona rasşirila prostranstvennyi gorizont istorii pochti v toi je stepeni, v kakoi teleskop rasşiril pole zreniia astronomii. Ona v sotni raz uvelichila dlia istorii perspektivu v proşloe, tochno tak je, kak mikroskop otkryl dlia biologii, chto za vneşnim oblikom bolşih organizmov skryvaetsia jizn melchaişih kletok. Nakones, ona vnesla takie je izmeneniia v obem i soderjanie istoricheskoi nauki, kakie radioaktivnost vnesla v himiiu. Prejde vsego, arheologiia imeet delo preimuşestvenno s povsednevnymi predmetami prakticheskogo primeneniia, prisposobleniiami i izobreteniiami, takim, kak dom, osuşitelnye kanavy, topory i t.d., kotorye sami po sebe okazali znachitelno bolee glubokoe vliianie na jizn gorazda bolşego chisla liudei, chem liuboe srajenie ili zagovor, no zanimatsia katorym uchenye-istoriki prejde schitali nije sobstvennogo dostoinstva», – dep tamaşa tūjyrymdaǧan
Ǧūlamanyŋ arheologiialyq jetıstıkterdı taldap, qorytqan pıkırın sol küiınde keltırdık. Ol arheologiia ǧylymynyŋ soŋǧy ǧasyrlardaǧy jetıstıkterın taldap, oi elegınen ötkızıp, ǧylymi tūjyrymdaǧan. Adam balasynyŋ alǧaşqy däuırlerın zertteude būl ǧylym öte bai keşendı jiylǧan derekterdı jinap, köne zamannyŋ tarihyn säulelendırude şeşuşı qyzmet atqarady. Osy artefaktılerge negızdelıp, jer şaryn mekendegen halyqtardyŋ alǧaşqy tarihy jaryq kördı. HIH-HH ǧasyrlardaǧy paleolit, qola, temır jäne ortaǧasyrlyq däuırler boiynşa öte bai arheologiialyq derekter jinaldy. Būl ǧylymi būlaqtar būryn jaryq körgen keibır tūjyrymdardy qaita qaraudy qajet etedı. Oǧan qosymşa, keiıngı jyldarda älemdık mūraǧattardan öte bai jazba derekter tabyldy. Mıne, osy derekterge süiene otyryp, älem halyqtarynyŋ tarihynyŋ keibır könergen problemalaryn qaita qaraityn tarihi kezeŋ keldı. Solardyŋ bırı – ariiler mäselesıne degen jaŋa közqaras.
«Ariiler degenımız kımder?» degen sūraq HIH ǧasyrda tarih ǧylymynda köterılıp, «Avesta» kıtabynyŋ ündıeuropalyq (parsy) tılınde jazylǧanyna süienıp, köne zamanda ariiler irandyq taipalar bolyp, jaiylym mal şaruaşylyǧymen ainalysqan degen pıkırge kelgen. Būl tūjyrym meilınşe könergen, ony bügıngı taŋda moiyndau qiyn.
HH ǧasyrdyŋ tarihşylary «Ariilerdıŋ örbıgen Otany» mäselesın kötergende, oǧan qatysuşylardyŋ pıkırı ekıge bölıngen. Bırınşısı ündıeuropalyq közqarasty ūstanyp, ariilerdıŋ örbıgen jerı Aldyŋǧy Aziia men Europa qūrlyǧy dese; ekınşılerı ariilerdıŋ Otany Ortalyq Aziia ekendıgın aitqan.
Būl mäsele boiynşa, ündıeuropalyq baǧyttaǧy ǧalymdar basym tüsken: «Avesta» kıtabynyŋ parsy tılınde jazylǧanyn tılge tiek etıp, eurosentrister köptegen eŋbekterdı jariialady. Ündıeuropalyq aǧylşyn sanskritolog U.Djons: «vyskazal utverjdenie, chto dr. – indoevropeiskii iazyk sanskrit, dr. – grech., latinskii, persidskii i nekotorye dr. Iаzyki imeiut obşee proishojdenie». Ǧalymnyŋ būl pıkırıne qaraǧanda, ündıeuropalyq tıl tobyna kıretın tılderdıŋ jalpy tegı, tübırı bır ekenın tūjyrymdaǧan. Osy pıkır eurosentrister, äsırese, nemıs ūltşyldary tarapynan qoldau tapqan, ündıeuropalyq tılde söileuşılerdıŋ, sonyŋ ışınde nemısterdıŋ ata-babalary ariiler bolatyny turaly tūjyrymdama jasap, ony faşistık Germaniianyŋ ideologiiasyna ainaldyrǧan. Olardyŋ pıkırlesterı bolyp atalatyn ǧalymdar: A.V.Şlegia, F.Boppa, Lassen siiaqty faşistık Germaniianyŋ ideologtary halqynyŋ «tegı ariiler» degen tūjyrymdy qalyptastyryp, Gitler basqarǧan Germaniianyŋ, onyŋ Odaqtas elderınıŋ halyqtarynyŋ bastaryn ainaldyrǧan. Būl ideologiianyŋ faşistık Germaniianyŋ sarbazdary men ofiserlerınıŋ sanasyn ulaǧanyn älem halyqtary bıledı. Būl turaly jazǧan merzımdı basylymdar, kıtaptar men maqalalardyŋ naqtyly sanyn belgıleu qiyn şyǧar. Bıraq olardyŋ mazmūny bıreu-aq bolyp, «ariilerdıŋ ūrpaqtary – nemıster» degen qiiali tūjyrymdy uaǧyzdaǧan.
U.Djonstyŋ pıkırı boiynşa, ündıeuropalyq tıl semiasynda söileitın halyqtardyŋ tılderınıŋ tübırı bır bolyp, olardyŋ Soltüstık Ündıstannan batysqa qarai ornalasqany tılge tiek etılgen. Bıraq Ündıstannyŋ barlyq halqynyŋ tılı ündıeuropalyq tıl tobyna jatpaidy, tek onyŋ soltüstık batysyndaǧy bölıkterınıŋ tılderı ǧana jatady. Ündıstannyŋ basym köpşılık halyqtary Dravid tıl tobynda söileidı. «Dravid tıl semiasynda Oŋtüstık Ündıstannyŋ, Seilon aralynyŋ bır bölıgınde mekendeuşıler söileidı. Olar – telug, tamil, kannar, malaiaia jäne t.b.». Solai bolsa, Ündıstannyŋ soltüstıgı men batysyn mekendegen halyqtarynyŋ tılderı ündıeuropa tıl semiasyna jatsa, olar Ündıstannyŋ soltüstıgındegı Ortalyq Aziia jäne batysyndaǧy Auǧanstan, İran elderımen şektesken jerlerdegı halyqtardyŋ tılderı osy tıl semiasyna kırgen. Onyŋ sebebı, batys körşılerı Ündısterdıŋ tılıne äser etken bolsa, nege soltüstık körşılerınıŋ oŋtüstık körşılerıne ondai äserı bolmaǧan. Tarihi derekterge qaraǧanda, ejelden Ündıstan halyqtary barlyq körşılerımen saiasi, ekonomikalyq jäne mädeni qarym-qatynasta bolǧanyn eşkım joqqa şyǧara almaidy.
HH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy näsılşıldık sarynyndaǧy ǧalymdar ariilerdıŋ Otany – Europa, onyŋ ışınde Skandinaviia (avstr. ǧalymy K.Penka), Soltüstık Germaniianyŋ (nemıs filology G.Hort), Dunai öŋırlerı (aǧylşyn ǧalymdary G.Djails, E.Rapson) jäne t.b. näsıldık saryndaǧy ǧalymdar tek ündıeuropalyq tılge negızdelıp, ariilerdıŋ örbıgen geografiialyq aimaǧy Europa qūrlyǧy bolyp, onyŋ ärtürlı aimaqtaryn mekendegenıne toqtalǧan. Olar ariilerdı basqa qūrlyqtardan örbıdı deuge auyzdary barmai, qalai bolsa da osy Europa qūrlyǧynan şyǧarmau üşın barlyq küşterın salǧan.
Eurosentrister, onyŋ ışındegı näsıldık saryndaǧy ǧalymdar Ortalyq Aziiadan şyǧyp jatqan arheologiialyq jäne jazba derektermen sanaspai, būl aimaqtyŋ etnostaryn jappai köşpelılerdıŋ qataryna qosyp, olarǧa «jabaiylar» degen aidar taǧumen kele jatyr. Bıraq şyndyq bärıbır özınıŋ küşıne enedı. Būl aimaqtyŋ şynaiy tarihy aldaǧy uaqytta jazylady jäne eurosentristerdıŋ terıs pıkırlerıne soqqy beredı.
Ekınşı közqarasty qoldaǧan europalyq ǧalymdardyŋ arasynan şyqqan, näsıldık pıkırde bolmaǧan ǧalymdar: nemıs filology T.Benfei, aǧylşyn arheology G.Chaild. Olardyŋ sany onşa köp bolmasa da, tarihi derekterdı keşendı qarastyryp, Qara teŋızdıŋ soltüstık jaǧalauynan sozylyp jatqan keŋ dalamen Soltüstık Kavkaz aimaqtaryn ariilerdıŋ jailaǧan jerlerı degen pıkırlerın aitqan. Söitıp, būl ǧalymdardyŋ ariiler problemasyn şeşude şyndyqqa bırşama jaqyndaǧanyn baiqaimyz. Olar atalǧan geografiialyq aimaqtar ariilerdıŋ ūrpaqtary bolǧan skifterdıŋ, sarmattardyŋ Otany ekenın alǧa tartqan. Sebebı osy pıkırdı ūstanǧan ǧalymdar jinalǧan öte bai artefaktılerge süiengen.
Būl pıkırdı qoldauşylardyŋ ırı ökılı – G.Chaild. HH ǧasyrdyŋ belgılı arheologtarynyŋ bırı Chaild Vir Gordan (1892-1957 j.j.) Edinburgte, Londonda professor bolyp, ǧylymi, pedagogikalyq jūmys atqarǧan. Negızınen, artefaktıge süienıp, alǧaşqy qoǧamdy jäne onyŋ mädenietın zerttegen. Ol, äsırese, Europadaǧy alǧaşqy qoǧamǧa tiıstı artefaktılerdı taldap, özınıŋ qūndy eŋbekterın jazǧan: «Na zare evropeiskoi sivilizasii» (1925 j.); «Sosialnaia evoliusiia» (1951 j.); «Vosstanovlenie proşlogo» (1956 j.). Osy eŋbekterınde G.Chaild ariilerdıŋ örbıgen jerı Qara teŋızdıŋ soltüstıgındegı dalalar boluy kerek degen tūjyrym jasaǧan. Ǧūlamanyŋ būl pıkırlerı osy aimaqta jürgızılgen arheologiialyq zertteuler nätijesınde tabylǧan artefaktılerge negızdelgen. Būl aimaq türkıtıldes skif etnostarynyŋ taraǧan jerı ekenın artefaktı men jazba derekter däleldeidı.
G.Chaildtyŋ pıkırın şyǧysqa qarai jalǧastyryp, ariilerdıŋ Otany Ortalyq Aziia qūrlyǧy dep qaraǧan ǧalymdar köbırek bolǧan. Olardyŋ arasynda Ündıstandy zertteuşı nemıs ǧalymdary M.Miuller, E.Meier, B.G.Tilak, N.K.Sastri jäne t.b. bolǧan. M.Miuller men E.Meierler ariiler Ortalyq Aziiadan şyqqan dese, B.G.Tilak Soltüstık Sıbırden örbıgen degen pıkır bıldırgen. Al N.K.Sastri bolsa, olardyŋ Tibet ölkesın jailaǧanyn aitqan. Ortalyq Aziiadan şyqqan degen pıkırdı bıldıruşı ǧalymdar «Avesta» kıtabyndaǧy tılden basqa maǧlūmattardy eskerıp, qolyndaǧy azdy-köptı artefaktılerge süienıp, ariilerdıŋ Otanyn anyqtauda bıraz şyndyqqa jaqyn teoriialyq tūjyrymdardy jazyp qaldyrǧan.
Attary atalǧan ǧūlamalardyŋ pıkırlerı ertedegı Qytai jazba derekterımen ündes keledı. Belgılı sinolog Bahaddin Ögel «Ūly Hün imperiiasynyŋ tarihy» kıtabynyŋ «Soltüstık batys taipalary. Hündar men türıkter» atty bölımınde mynadai pıkır jazǧan: «Bızdıŋ būl kıtaptaǧy negızgı zertteu ädısımız belgılı, aiqyn faktılerden, belgısız, būldyr uaqyt tūŋǧiyǧyna qarai boilai enu bolmaq. Osydan bylai qarai keltırer derekterımız qai halyqtyŋ qai jerde ömır sürgendıgın aiqyn körsetıp beredı. Qytaidyŋ soltüstık-batysyna taralǧan būl mädeniettıŋ moŋǧoldarǧa eşbır qatysy bolǧan emes… Būlardan keiıngı türık taipalarynyŋ ata-babalary bolǧandyǧyna şübä keltırmeimız. Tarihta alǧaş körıne bastaǧan däuırden, iaǧni b.z.b. III myŋ jyldan keiıngı aralyqta da bastapqy maǧynalyq sipatyn saqtap qaldy… Būl maŋdaǧy taipalar tu basta aŋşylar edı. Kele-kele mal şaruaşylyǧy basym orynǧa şyǧa bastady. Bidai, tary qatarly daqyldar da egıletın boldy. Siyr köptep baǧylatyn. Alaida olardyŋ künkörısı jylqy şaruaşylyǧyna tıkelei bailanysty boldy… Erterekte būl maŋaida ömır sürgen taipalardy hieniun jäne hunnu dep ataityn bolǧan. Qytailyqtar būlardy keiıngı hundardyŋ ata-babalary bolar degen tüiınde. Al olardyŋ otyryqşylanǧan bölıkterı bırjola ornyǧyp, qalalar saldy, qorǧandar tūrǧyzyp, bekınısterge bekındı… Tarihta türıktengen tibetter de, tibettengen türıkter de az bolmaǧany jaily derektı alda köresızder».
Ǧūlamanyŋ hundar men türıkter turaly aiqyn pıkırlerı Qytai derekterıne negızdelgen. Joǧarydaǧy atalǧan ǧalym N.K.Sastridıŋ ariilerdıŋ babalary Tibetten şyqty deuınıŋ negızı bar ekenın baiqaimyz. Ony orys tarihşysy K.A.İnostransev te özınıŋ «Hunnu i Gunnu» degen eŋbegınde gundardy türkıtıldes halyqtarǧa jatqyzyp, olardyŋ batysyn-gunnder, şyǧysyn-hunnuler dep ekıge bölgen. Solai bolsa, gunnuler men hünnular batystan şyǧysqa qarai taralyp, ūlan-baitaq jerlerdı ielenıp, Qytai şekarasy men tibettermen aralasyp jatqany tarihi şyndyqqa keledı. Osy keltırılgen derekterge qaraǧanda, ertedegı skifterdıŋ ūrpaqtary osy hunnu men günnuler, olardyŋ jalǧasy – iemenekter. Būl etnostar Qara teŋızdıŋ soltüstık öŋırınen Şyǧys Türkıstandy tügel ielengen türkıtıldes halyqtar bolyp, Qytai jäne Tibet elderımen tyǧyz bailanys jasaǧan.
B.z.b. IV-II myŋ jyldarda ariiler soltüstık-batys Ündıstandy jaulap alǧany turaly köptegen tarihi ädebietterde jazylǧan. Bıraq ariilerdıŋ Ündıstanǧa küşpen basyp kırgenın däleldeitın aitarlyqtai derekter keltırılmegen. Sondyqtan ariilerdıŋ Ündıstanǧa jürgızgen basqynşylyq saiasatyna kümän keltıruşıler jäne aşyqtan-aşyq joqqa şyǧaruşylar özderınıŋ oilaryn bıldırgen. Olardyŋ basym köpşılıgınıŋ ǧylymi pıkırlerı boiynşa ariiler beibıtşılık jolmen oŋtüstık körşısı bolǧan Ündıstanǧa bırtındep taraǧan. Ǧalymdardyŋ osy pıkırlerı şyndyqtan alşaq emes. Ejelden ariiler soltüstık Ündıstannyŋ körşılerı bolyp, olar bırtındep Ündıstannyŋ soltüstıgıne beibıtşılık jolmen kırıp, jergılıktı tūrǧyndarǧa üstemdıgın jürgızgen degen pıkır şyndyqqa jaqyn. Sebebı Ündıstannyŋ soltüstıgınde türıkterdıŋ ertedegı babalary bolǧan ariilerdıŋ yqpaly küştı bolǧanyn tarih moiyndaidy. Ariiler ielengen jerınde memlekettı ūiymdastyryp, soǧysqanda ariilık äskerler qolǧa tüskenderdı öltırmei, olardy qūlǧa ainaldyryp, jūmysqa paidalanǧan. Nätijesınde qūlşylyq memlekettıŋ negızın salyp, qoǧamda qūqyqtyq teŋsız adamdar toby kelıp şyqqan. Osyndai jolmen Ündıstanda kastaǧa bölınuşılık paida bolǧany, qūlşylyq memlekettıŋ bolǧanyn habarlaidy. Ündıstan halyqtarynyŋ arasyndaǧy osyndai saiasi, ekonomikalyq jäne mädeni damu ariilerdıŋ yqpalynda boldy degen pıkırlerdı jazǧan.
Ündıstannyŋ soltüstık-batys körşılerı ariiler bolǧany jazba derekterde keŋ taraǧan. «V HIV-XII v.v. v cevero-zapad İndii prihodiat skotovodcheskie plemena tak nazyvaemyh ariev, poseliaiuşiesia vnachale v Pendjabe, a zatem i v doline Ganga. Vedy-sobranie dr.-ind. religioznyh gimnov i zaklinanii (po predpolojeniiu bolşinstva sanskritologov, sozdannye v 1500-1000 do n.e.), risuiut eti plemena uje chastichno osedlymi (oni vyraşivali iachmen s primeneniem pluga i iskusstvennogo oraşeniia), znavşimi razlichnye remesla (v t.ch. proizvodstvo orujiia i dr. predmetov iz medi, a vozmojno, takje iz bronzy); oni veli torgovliu, ispolzuia v kachestve deneg skot i zolotye ukraşeniia (nişka). Plemena (djana) vedicheskih ariev (bharata, iadu, puru, gandhary i dr.) delilis na rody (vşi), sostoiavşie v svoiu ochered, iz neskolkih bolşih patriarhalnyh semei (kula)».
Keltırılgen sıltemedegı pıkırdı tügel qoldaimyz. Öitkenı Ündıstannyŋ soltüstık-batysyndaǧy ejelgı körşılerı ariilerdıŋ Ortalyq Aziianyŋ oŋtüstıgınen kelgenı aitylǧan. Osy aimaqtaǧy belgılı Ariia özenınıŋ alqaptaryn mekendegen etnostardy irandyqtar men ündıler ariiler dep ataǧan. Ejelden körşıles ariiler beibıtşılık jolmen özderımen şekaralas Pendjabqa, keiın Ganga özenınıŋ joǧarǧy alqabyna taralyp, Balh (Balyq) qalasyn, Ariana (Gerat) qalalaryn salǧan. Ertede türıkter qalany «Balyq» dep ataǧan. Būl aimaqty ariiler ielenıp, suarmaly diqanşylyqpen, mal şaruaşylyǧymen, qolöner käsıbımen jäne saudamen ainalysqany aitylǧan. Ūly Jıbek joly Balh qalasyna da kelgen. Ariiler rularǧa bölıngenın taldap körsetken. Būndai etnikalyq rularǧa bölınu – ejelden türıkterge tän qasiet. Ariilerdıŋ qolöner käsıbınde altynnan sändı būiymdardy jäne soǧys būiymdaryn mol şyǧaratyny aitylǧan. Mıne, osyndai tyǧyz bailanystyŋ barysynda ariiler beibıtşılık jolmen Ündıstanǧa engen degen tūjyrym ǧylymi tūrǧydan dūrys jazylǧan.
«Ariiler Ündıstanǧa kelgenge deiın jergılıktı tūrǧyndardyŋ mädenietı tömen boldy» degen tūjyrymdamalarǧa qatty soqqy berıldı. HH ǧasyrdyŋ 20-jyldarynda İnda özenınıŋ alqabynan aşylǧan Harappa (Nacharra) mädenietı. Ol İnda özenınıŋ alqabyndaǧy Pendjabtaǧy Ravi özenınıŋ jaǧasynda ornalasqan. Ol Mohendjo-Daro eskertkışınıŋ soltüstık-şyǧysyndaǧy 643,6 şaqyrym qaşyqtyqta. Harappa – ertedegı qalanyŋ orny. Būl jerde arheologiialyq zertteuler keŋ kölemde ötken ǧasyrdyŋ 20-46 jyldary jürgızılgen. Qazba kezınde qam kırpışten örılgen enı 12,2 metr dualdar aşylyp, olardyŋ syrty küidırılgen kırpıştermen örılgen. Aşylǧan qūrlyqtyŋ soltüstık jaǧynan qolöner käsıpşılerdıŋ qyzmet oryndary men qonystary, sauda ortalyqtary aşylǧan. Qalanyŋ oŋtüstıgınde molalardyŋ (qoiymalylyqtyq) oryndary tabylǧan. Bölmelerdıŋ dualdarynda tauys qūsynyŋ ärtürlı jäne ösımdıkterdıŋ geometriialyq beinelerı salynǧan suretter kezdesken.
Söitıp, Harappa mädenietı ariiler Ündıstanǧa taralmastan 1000 jyl būryn paida bolǧan örkeniet ekenı kümän tudyrmaidy. Harappamen teŋdes Mahendjo-Daro eskertkışı. Būl mädenietter b.z.b. III myŋynşy jyldardyŋ ortasynan, II myŋynşy jyldardyŋ ortasyna deiıngı uaqyttardy qamtidy. Mahendjo-Daro men Harappa – otyryqşy qalalyq tūrǧyndardyŋ mädeniet eskertkışı. Būl oryndardan tabylǧan qūndy arheologiialyq derekter Oŋtüstık Aziia halyqtarynyŋ arǧy tegın anyqtauda, jergılıktı mädeniettıŋ damu zaŋdylyǧyn tüsınude qūndy maǧlūmattar. Sonyŋ nätijesınde ǧasyrlar boiy Oŋtüstık Aziianyŋ aborigenderınıŋ mädeni därejesı jönındegı eurosentristerdıŋ, solardyŋ ariiler Ündıstanǧa örkeniet äkeldı deuşılerge soqqy beredı. Sondyqtan ariiler Ündıstanǧa kelgenge deiın, aborigender özderınıŋ avtohtondyq (jergılıktı) mädenietın orasan zor qarqynmen damytqan. Söitıp, eurosentrister ariilerdıŋ qaidan şyqqany men olardyŋ Ündıstandy qaşan jaulap alǧany turaly osy künge deiın bır tūjyrymǧa kele alǧan joq. Öitkenı olar «Avesta» kıtabynyŋ jazylǧan tılıne ǧana süienıp, būl mäselenı şeşkılerı keldı. Būl jolmen ariiler problemasyn tübegeilı şeşu mümkın emes.
HH ǧasyrda ariiler mäselesın şeşude G.Chaildtyŋ pıkırın qoldap, ariilerdıŋ örbıgen Otany Qara teŋızdıŋ soltüstık dalalarynan, Edıl özenınıŋ tömengı boilarynda qola mädenietın paida etken taipalar degen pıkırler aituşylar köbırek bolǧan. Olar: «…chto stepy Severnogo Prichernomoria v davnosti byli pervonachalnoi rodinoi indoiranskih plemen, chto legendarnaia reka Ranha bylo iranskim nazvaniem matuşki Volgi; provodilis issledovaniia o vliianii indoiranskih iazykov na finno-ugorskie» (Abaev, 1949; ego je, 1972; Toporov, Turbachev, 1962; Strijak, 1965; Barrou, 1976; Miller, 1987).
Attary atalǧan ǧalymdardyŋ pıkırlerın tolyq qoldau qiyn. Qara teŋızdıŋ soltüstık dalasynan Volga (Edıl) özenınıŋ alqaptaryn qamtyǧan aimaqtar ündıirandyq taipalardyŋ alǧaşqy qonystanǧan Otany degen tūjyrymnyŋ ǧylymi negızı joq. Edıl özenın parsylardyŋ Ranha dep ataǧany turaly pıkır dūrys emes. Sondai-aq jergılıktı etnostardy ündıeuropalyq tılde söileuşıler deu de qisynǧa kelmeidı. Parsy halyqtary özderınıŋ soltüstık jäne şyǧys körşılerın erteden bılgen. Olardyŋ jailaǧan tabiǧi-geografiialyq ortalyqtarynan habary bolyp, keibır onomostikalyq terminderdı özderınşe ataǧan boluy mümkın. Parsylardyŋ qoiǧan jer atamalary Ortalyq Aziiada jetkılıktı. Mysaly, Amudariia men Syrdariiany parsylar bırneşe qūbyltyp ataǧan. Sol köne zamannyŋ özıne tän etnikalyq qarym-qatynastary bolǧan. Oǧan qosymşa skifter men sarmattar iran tılınen habary bolǧan. Sebebı Gerodottyŋ aituy boiynşa, skifter Aldyŋǧy Aziiany 28 jyl bilep, özderınıŋ üstemdıgın jürgızgen. Būl geografiialyq aimaq ejelden ariilerdıŋ tuyn tıkken Otanynyŋ bır bölıgı bolyp, olardyŋ ūrpaqtary skifter, sarmattar, massagetter Soltüstık Qara teŋızden bastap, Soltüstık Kavkazdy jäne Edıl boilaryn mekendegen türkıtıldes etnostar bolǧan.
B.z.b. II myŋynşy jyldardyŋ ekınşı jartysynda Qara teŋızdıŋ soltüstık dalasyn, Edıl özenınıŋ şyǧysyndaǧy keŋ dalalyqty ariiler mekendep, olar qola mädenietın paida etken degen ǧalymdar: L.N. Gumilev, G.A.Fedrov-Davidov, A.P.Okladnikov, S.V.Kiseleev, S.P.Tolstov, S.S.Chernikov jäne t.b. S.P.Tolstov bylai jazǧan: «Datirovka pamiatnikov Tazabagiabskoi kultury sootvetsvuet datirovke kultur andronovskoi i srubnoi i mojet byt opredelena vremenem okolo serediny II tysiacheletiia do n.e.». Būl pıkırdı aituşylardyŋ basym köpşılıgı – Keŋes ökımetı jyldaryndaǧy Ortalyq Aziiany zerttegen belgılı tarihşylar men arheologtar. Olardyŋ jazǧan geografiialyq aimaqtarda qola däuırındegı andronov pen srubnyi mädenietınıŋ aşylǧanynda eşbır kelıspeuşılıkter joq. Bıraq sol mädenietterdı jasaǧan ündıirandyq etnostar degen tūjyrymdy qoldau mümkın emes. Ejelden Qara teŋızdıŋ soltüstıgındegı keŋestık, Soltüstık Kavkaz jäne Edıl özenınıŋ alqaptary türkıtıldes ariilerdıŋ, onyŋ ūrpaqtary skif pen sarmattardyŋ jailaǧan avtohtondyq Otanynyŋ bır bölıgı. Ündıeuropalyq irantıldes būl aimaqta eş uaqytta bolmaǧan. Ertede Edıl özenın parstar Ranha dep ataǧan bolsa, olar özderınıŋ töŋıregındegı körşılerdıŋ jer, su atamalaryn iran tılınde ataǧandary barşaǧa mälım. Joǧaryda atalǧan ǧalymdar eurosentristerdıŋ äserı boiynşa pıkırlerın aşyq aita almaǧan.
Qola däuırındegı osy mädenietterdı paida etken ündıirandyq taipalar emes, jergılıktı türkıtıldes etnostardyŋ ata-babalary – ariiler. Sıbır, Oral alqabyn, bükıl Ortalyq Aziiany – qola däuırınde osynşa keŋıstıktı mekendegen özara tuysqan türkı näsıldı etnostar tamaşa mädeniettı paida etken. Būl jetıstık tarih ǧylymynda «andronov mädenietı» dep atalyp keledı. Tarihtyŋ būl kezeŋıne jatatyn alǧaşqy eskertkış Batys Sıbırdegı Achinsktyŋ janyndaǧy Andronov selosynyŋ qasyndaǧy obadan (qorǧannan) tabylǧan. Osy eskertkışten tabylǧan jädıgerlerdı «andronov mädenietı» dep atap ketken. Qola däuırıne jatatyn mädeniettıŋ aty jasalmaly, iaǧni toponomiialyq selonyŋ aty. Olai bolsa, osy tarihi kezeŋde alǧaşqy örkenietke jetken etnostar – ariiler jäne olardyŋ ūrpaqtary. Söitıp, qola däuırınde ömır sürgen, osynşa alǧa örlep, öz däuırınıŋ mädenietın jasaǧan adamdardyŋ aqyl-oilarynyŋ jemısı ekenın moiyndauymyz qajet.
Qola däuırınıŋ eskertkışterı Ortalyq Aziiada, onyŋ bır bölıgı Qazaqstanda keŋ kölemde mol saqtalǧan. HH ǧasyrda qola mädenietı Qazaqstanda keŋ kölemde zertteldı. Olardy zertteuşı ǧalymdar: M.P.Griaznov, O.A.Krivsova-Grakova, K.V.Salnikov, A.H.Marǧūlan, K.A.Akişev, A.M.Orazbaev, S.S.Chernikov, M.K.Qadyrbaev, Z.Samaşev, J.Qūrmanqūlov, A.T.Töleubaev, A.Bisenov jäne t.b. Būlardyŋ bärı Qazaqstan jerınen tügel qola däuırınıŋ mädenietın aşty. Qazaqstandaǧy qola eskertkışterın A.H.Marǧūlan, K.A.Akişev jäne A.M.Orazbaevtar tömendegı däuırlerge böledı: «Byli vydeleny 2 etapa andronovskoi kultury: nurinskii – HVI-HV v.v. do n.e. i atasuskii – HIV-HIII v.v. do n.e.; begazy-dandybaevskaia kultura epohi pozdnei bronzy – H-VIII v.v. do n.e. i pamiatniki perehodnogo perioda – HII-HI v.v., do n.e.».
Qola däuırınıŋ osy kezeŋderıne jatatyn eskertkışter Qazaqstannyŋ barlyq aimaqtarynan aşyldy. Söitıp, Qola mädenietı Ortalyq Aziiadan, äsırese, onyŋ ortalyqtarynan, soltüstık Kavkaz ben Qara teŋızdıŋ soltüstık dalalarynan aşylyp, būl mädeniettıŋ joǧary därejede damyǧany adamdardy taŋǧaldyrdy. B.z.b. II myŋ jyldyqtyŋ jartysy men 1 myŋynşy jyldardyŋ basynda Batys Sıbır men Ortalyq Aziiany mekendegen taipalardyŋ mädenietın alǧaşqy ret 1914 jyly Achinsk qalasynyŋ qasyndaǧy Andronov selosyna jaqyn jerdegı obadan tabylǧan artefaktyny osy otyryqşy orynnyŋ atymen ataǧan. Ol mädeniettı paida etuşı, ony meilınşe damytuşy qandai etnostar ekenın tarih ǧylymy däleldegen joq. Sondyqtan qola däuırınde osy mädeniettı paida etken qandai etnostar ekenın bıle almai, ony Andronov selosynyŋ atymen atap kele jatyr. Mädeniettı, tūraqty mekenderdı adamdar jasaidy. Būl problemanyŋ osynşa uaqyt ışınde şeşımınıŋ tabylmau sebebı, bızdıŋşe, eurosentristık közqarastyŋ saldary. Qola däuırınde ömır sürıp, alǧaşqy örkeniettıŋ negızın salǧan ariiler ekenın «Avesta» kıtabyndaǧy derekter däleldeidı. «Avestadaǧy» tılden basqa derekterdıŋ basym köpşılıgı Ortalyq Aziiadan, Soltüstık Kavkaz ben Qara teŋızdıŋ soltüstık öŋırlerınen jäne Sıbırden arheologtar aşyp keledı. Olar tamaşa sapaly, mänderı zor jädıgerler tapty. Solai bolsa da, attary atalǧan geografiialyq aimaqtardan aşylǧan mädeniettı ündıirandyq, ündıeuropalyq tıldegı attary belgısız etnostar emes, onyŋ negızın saluşy jäne damytuşy – ariiler. Olar osy geografiialyq ortalyqty ejelden ielengen, avtohtondyq ertedegı türıkterdıŋ babalary – ariiler. Osy şyndyqty būrmalap, eurosentrister älem türıkterın «jabaiy», «taǧy», «artta qalǧan tuzemester» degen pıkır negızınde qarap, ariilerdıŋ qola däuırınde alǧaşqy örkenietterge jetken etnos ekendıgın moiyndaǧylary kelmeidı. Bıraq şyndyq qapşyqtyŋ tübınde tek jatpaitynyn eske alsaq, tübı aqiqat özınıŋ tiıstı baǧasyn alady. Ortalyq Aziiada qola mädenietın jasap, ony joǧarǧy satyǧa kötergen – ariiler etnosy. Būl közqarasty jinalǧan jädıgerler men jazba derekter jyl saiyn däleldeude.
Keiıngı jyldarda «Avesta» (Zand. Avesta) kıtabyna degen qyzyǧuşylyq qazaq ziialylarynyŋ arasynan da şyǧa bastady. Olardyŋ arasynda būl qūndy eŋbektı qazaq tılınde airyqşa taldap, köp jyldar boiyna zerttegen Hamza Köktändını aituǧa bolady. Ol bırneşe prozalyq şyǧarmalardy jariialaǧan jazuşy bola tūra, osyndai tarihi-filosofiialyq mäselege qalam tartqan.
Būl kıtap tört bölımnen qūrylǧan: «Hu-Tara täŋırınıŋ ūmytylǧan tarihy»; «Zaratuştra paiǧambardyŋ ūmytylǧan tarihy»; «Afrasiabtyŋ ūmytylǧan tarihy»; «Şyŋǧys hannyŋ ūmytylǧan tarihy». Osy bölımderdıŋ ekınşısı: «Zaratuştra paiǧambardyŋ ūmytylǧan tarihy» tuyndysy bızdıŋ köterıp otyrǧan problemaǧa tıkelei qatysy bar. Monografiianyŋ osy bölımınde «Avesta» (Abasty) kıtabyn jan-jaqty taldap, oǧan şamasy kelgenşe obektivtı pıkır bıldırgen. Avtor türkıtıldes halyqtyŋ ökılı bolǧandyqtan, «Avesta» kıtabyndaǧy oqiǧalardy tereŋ bılgendıgı jäne onyŋ ǧylymi közqarasy keŋ ekenı baiqalady. Osy eŋbegınde «Avesta» kıtabynyŋ negızgı mazmūny Ortalyq Aziianyŋ avtohtondyq tūrǧyndary bolǧan türkıtıldes halyqtardyŋ tarihymen tyǧyz bailanysty ekenın körsete bılgen.
Hamza Köktändıden keiın «Abesta» (Avesta) degen atpen ǧylymi mūrany S.İ.Ospanov qazaq tılıne audarǧan. Būryn parsy, arab, orys tılderınde jaryq körgen «Avestaǧa» negızdelıp, osy kıtapty audarǧan. Audarma kezınde köne parsy tılderımen pehevtık dybys erekşelıkterıne airyqşa män bergenın aita kelıp: «Bızdıŋ mūndai dybystyq beiımdeluımız jalpy Zaratuştra paiǧambardyŋ öte ertedegı saqtar arasynan şyqqandyǧyna, onyŋ özınıŋ aşqan jaŋa dıni közqarasy üşın özınen būrynǧy täŋırşıler tarapynan qysym körıp, Tūrannan İran elıne ketuge tura kelgen. Iаǧni onyŋ şyǧarmasyndaǧy Qūdai, pırler, jer, su, t.b. ataulary iran tılınen görı altai, eskı türkı tılıne jaqyn bolǧan dep bılemız. Ol kezdegı dybystyq jüie äuelı 8 dauysty jäne 14 dauyssyz dybystardan bastalyp, keiın 11 dauysty, 22 dauyssyz dybystarǧa deiın jıktelıp köbeigen (Baskakov N.A. İstoriko-tipologicheskaia fonologiia tiurkskih iazykov. – M., Nauka, 1988. – s. 15-16).
…Sonymen bırge B.Qydyrbekūly («Tügel sözdıŋ tübı bır»), R.Syzdyqova («Sözder söileidı») eŋbekterındegı eskı türkı-qazaq sözderın de paidalandyq. Būl da «Avestanyŋ» tıldık qūrylymyn özınıŋ bastapqy nūsqasyna bır taban jaqyndata tüsedı dep esepteimız».
Osy keltırılgen üzındıde «Avestany» qazaq tılıne audaruşy S.İ.Ospanov öte saqtyqpen, maman retınde jauapkerşılıkpen şyǧarmaǧa keşendı qarap, özınen būrynǧy būl mūranyŋ audarylǧanyn oidyŋ elegınen ötkerıp, «Avestany» audaruda qajyrly eŋbek etkenı baiqalady. Sonymen bırge audarmaşy «Avesta» kıtabynyŋ mazmūnyna airyqşa köŋıl bölıp, kıtaptaǧy Zaratuştra paiǧambardyŋ saq taipasynan şyǧyp, Ortalyq Aziiadaǧy özınen būrynǧy dınşılderden qysymşylyq körıp, onyŋ İran elıne qonys audarǧanyn baiandaidy. Jaryq körgen keibır türkıtanuşylardyŋ eŋbekterıne süienıp, «Avestada» baiandalatyn Qūdai, pırler, jer, su, jerleu salty jäne t.b. atamalar iran tılınen görı türıkterdıŋ köne tılderıne jaqyn ekenın erekşe atap ötken.
«Avestanyŋ» mazmūny: Iаsna, Vendidad (Viepered), Vieperd (Videvarat), Iаşty (Iаşt) bölımderden qūralǧan. «Abasta» («Avesta») – bızdıŋ zertteuımızde, osydan 4000-5000 myŋ jyldai būryn ömır sürgen Zaratuştra dep atalyp ketken (bızdıŋşe, «Jaratuşy», onyŋ basqa bır «Zorotuştra» degen aty «Zor-ot-ūstauşy» degen nūsqalarǧa keledı) paiǧambardyŋ «otqa tabynu» dınınıŋ negızın saluşynyŋ ılımı bolyp tabylady».
Keltırılgen sılteme «Avesta» kıtabyn ündıeuropalyq tılde jazylǧan dep aitudyŋ qisynsyz ekendıgın körsetedı. Zaratuştra degen paiǧambardyŋ türıkşe «Jaratuşy», «Zor-ot-ūstatuşy» sözderınıŋ Altai tıl semiasyna jatatynyna eşkım kümändanbaityn şyǧar. Soǧan qaraǧanda, alǧaşqy Avestanyŋ paida bolǧan jerı Ortalyq Aziia bolyp, keiın ärtürlı subektivtı saiasi jaǧdailardyŋ nätijesınde Tūrannan İran jerıne taraldy degen pıkırdıŋ ǧylymi negızı bar. Ol kıtaptyŋ avtory qazır bızge belgısız. Bızge jetken kıtaptan qai etnostyŋ ökılderı jazǧanyn, äitpese, köşırgenın anyqtau oŋai emes. Mümkın parsy tılın jetık bılgen türkıtektes ǧūlama bolar nemese kerısınşe, parsytıldes ǧalym şyǧar. Bıraq būl kıtapty ündıeuropalyq tılde jazylǧan dep, onyŋ düniege kelgen jerı İran deudıŋ ǧylymi negızı joq.
Qazırgı tarihi tüsınıgımız boiynşa, «Avesta» kıtabynda baiandalatyn ariiler etnosy tarihtyŋ qola däuırıne tura keletınıne toqtaldyq. Būl däuır adam balasynyŋ tarihynda alǧaşqy tapsyz qoǧamǧa jatady degen tūjyrymnama boiynşa ūrpaqtardy tärbielep kele jatyrmyz. Al «Avesta» kıtabyna qarasaq, taptyq qoǧam qola däuırınde paida bolyp, qūl ielenuşılık memleketterdıŋ paida bolǧanyn jazǧan. Būl osy tarihi kezeŋdı baiandaǧan, jazba mälımet beretın bırden-bır jazba derek bolǧan soŋ, oǧan senbeitındei basqa derekter joq. Mıne, osy jazba derekterge süienıp, «Avesta» kıtabyna negızdelıp, ariilerdıŋ örbıgen geografiialyq ortalyqtaryna, keşendı şaruaşylyqtaryna, ölıktı jerleu salttaryna jäne ruhani mädenietterıne köŋıl audaraiyq.
Uahit ŞÄLEKENOV,
äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq
universitetınıŋ professory
