Қазақ халқының музыкалық мәдениеті қаншама зерттелді десек те, ұлттық өнеріміздің, соның ішінде музыкалық аспаптарымыздың әлі де сөз ететін танымдық мәселелері ортайған емес. Көбіне орындаушылық бағытта дайындалып жатқан күйші мамандарымыздың көне мәдениетіміздің қыр-сырына келгенде кібіртіктей беретіні жасырын емес. Тіпті кәсіби зерттеушілеріміздің тайғанақтап жататын кездері де кездеседі. Бірінің көне мәдениетімізге тереңдеу үшін тарихи-этнографиялық білімі жетіспесе, екіншісінің тарихи-мәдени құбылыстардың даму заңдылықтарын жете игермеуі кедергі тудырып жатады. Соның салдарынан баспасөз беттерінде қисынға келмейтін, кейде жасанды, тіпті артық пікірлер де бой көрсетіп жүр. Осының бәрі айналып келгенде ұлттық мәдениетімізді зерттеуде елеулі кедергілер тудырып келеді. Бұл тұста біз бір ғана мәселені көтеріп, шертер аспабының табиғаты туралы ой сабақтамақпыз.
Өткен ғасырдың 80-жылдары қазақ халқының музыкалық мәдениетіне шертер аспабы келіп қосылған еді. Орыс этнографы С.Болотов, суретшілер Б.Залесский (1865) және С.Дудин (1902) мәліметтерінде «қобыз» деген атаумен берілген музыкалық аспапты Б.Сарыбаев өзінің «Қазақтың музыкалық аспаптары» (1980) атты еңбегінде шертерге ұқсатқаны бар. Онысы ғылыми болжам түрінде айтылған пікір болатын. Бірақ одан бергі жерде жарық көрген «Ұлттық энциклопедия» (2007, 9-т., 501-б.), «Қазақ мәдениеті» (2005, 635-636-б.) атты анықтамаларға Б.Сарыбаев ұсынған осы болжам ғылыми аксиома ретінде енгізіліп, аспап атауының шертіп тартуға байланысты туғаны көрсетілумен келеді.
Б.Сарыбаев ұсынған болжамнан бері 35 жыл өтсе де, осы кезге дейін бір маманның дұрыс яки бұрыс деген пікірі айтылмапты. Соған қарамастан бүгінде музыкалық оқу орындарында шертер класы ашылып, мамандар даярланып жатыр. Сонау 70-жылдары Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрінде қолданылған үш ішекті прима аспабының орнын қазірде үш ішекті шертер аспабы басты. Музыкалық аспаптарды жетілдіру ретінен мұны құптауға болар, бірақ қазақ халқының көнеден келе жатқан музыкалық аспабы ретінде қабылдаудың әлі де анықтайтын, арнайы сөз ететін мәселелері жоқ емес.
Халқымыздың музыкалық аспаптарын зерттеген Б.Сарыбаев ізденістерін жоққа шығармаймыз. Бірақ танымдық үдерістің әрбір сатысы бұл мәселеге жаңа талаптар қойып отыратыны да шындық. Әрине, қазақтың батырлық, ғашықтық, тарихи жырлары мен аңыз-ертегілерінде кездесетін музыкалық аспап атауларын жаңғыртып, материалдық мәдениетке айналдырып, адырна, жетіген, шертер тектес көп ішекті музыкалық аспаптардың жаңа конструкцияларын ойлап табуға болады. Солай жасалып та жатыр. Бірақ оларға архаикалық сипат беріп, халқымызбен сан ғасырлар бойы бірге жасап келе жатқан көне аспаптар ретінде бағалау үшін нақты дәлелдер қажет болады. Сондай аспаптардың бірі – шертер.
Шығыстағы монодиялық (жалғыз дауысты) музыка аймағына енетін қазақ халқында орыс, грузин әндеріне тән көп дауысты әуендер болмаса, көп ішекті музыкалық аспаптардың болғанын қалай түсінуге болады. Музыкалық аспаптардағы көп ішектердің тарихи-тәжірибелік қажеттілігін түсіндірмей жатып, көп ішектің көпдауыстылыққа қатысы шамалы деп жүргендер де жоқ емес. Басқаша айтар болсақ, қосауызды мылтықтың қатарынан қос дыбыс шығаруға мүмкіндігі жоқ, ол жеке-жеке атылуға тиіс. Мұндай жағдайда мылтықты сыңарауыз емес, қосауызды етіп жасаудың қандай қажеттілігі бар? Кез келген халықтың материалдық мәдениеті тудырған заттар өмір қажеттілігінен туындаса керек. Мәдени өмір тәжірибесінде көп ішекке қажеттілік болған екен, демек көп дауысты музыка үлгілері тууға тиіс. Материалдық мәдениет үлгілерінің даму ерекшеліктері, тарихилық пен логикалық принциптердің тұтастығы осындай ойға жетелейді.
Бірақ біздегі жағдай басқаша. Үш ішекті шертер немесе домбыра болған деп жүргендер аталған аспаптардың ғасырлар бойы қалыптасқан музыкалық репертуарына келгенде үнсіз қалады. Тіпті болмаса қос ішекке арналған күйлерге тағы бір ішек — бурдон қосып, қалайда үш ішекке жеткізуге тырысады. Мұны бүгінгі ізденіс ретінде қабылдауға болар. Ал тереңнен тамыр тартқан мәдени құбылыс ретінде бағалар болсақ, онымыз этнография ғылымының талаптарына сай келмейтін жасандылық болып шығады. Егер аспап ел арасында кеңінен қолданыс тауып, дәстүрге еніп кеткен болса, онда орындалған музыкалық шығармалар – күйлер болуға тиіс. Жалпы күйі жоқ музыкалық аспаптың болуы, өмір сүруі мүмкін емес. Мұндай пікірдің арты бір-ақ тұтам: ғасырлар бойы қалыптасқан музыкалық репертуары жоқ, үш дауыстың бір-бірінен дараланып тұрғаны да шамалы. Бұл – бір.
Екіншіден, әдетте халық дәстүрінде музыкалық аспап атаулары олардың құрылыс-конструкциясынан, кейде шығаратын дыбыс бояуынан (тембрінен) туындайды: қияқ — қисық, дутар — қос ішек, домбыра — даңғыра, қобыз — қауыз, т.б. болып кете барады. Ал, дыбыс шығару — шерту, тарту, қағу тәсілдерінен туындайтын музыкалық аспап атаулары әлем халықтарының тәжірибесінде кездесе бермейтін өте сирек құбылыс. Осыны мұқият ескеру қажет.
Шертер аспабының атауы үш ішекті жеке-жеке қуалап, шертіп тартудан туған деген қисынға жүгінер болсақ, халық шығармашылығында үш ішекті бір мезгілде қағып тартуға тиым салынған болып шығады. Мұның қисыны, ғылыми логикасы қайсы? Шертіп, алма-кезек тартуға болатын ішектерді бір мезгілде жалпылай жанап ұрып тартуға неге болмасқа?
Үш ішекті бір мезгілде қозғалысқа келтіріп гитара секілді тартар болсақ, шығыс халықтарының музыкалық мәдениетінде болмаған көпдауысты аккордтық жүйе тумақ. Мұның аты қазақ халқының музыкалық мәдениетін еуропалық мәдениетке теңеу болып шығады. Көп ішекті музыкалық аспапта алма-кезек шертіп тартуға болады да, барлық ішектерді бір мезгілде қозғалысқа келтіруге болмайды деп жүргендердің тірелетін тығыры – осы. Мұндай жағдайда біз бір дауысты монодиялық мәдениет аймағынан шығып, көпдауысты жүйеге енген боламыз. Бірақ оған нақты дәлеліміз де, ең бастысы, музыкалық репертуарымыз да жоқ. Тек көп ішекті музыкалық аспабымыз болған деген ғылыми таянышы мен тірегі жоқ жалаң пікір ғана қалады.
Халық музыкасын ғасырлар бойғы мәдени-этнографиялық үдерістен тыс қарастыруға болмайды. Арғы жерде түркі, бертін келе ислам аймағына енген халықтардың музыкалық аспаптарында ұқсастықтар өте көп. Мұны тарихи-генетикалық тектестік дейміз. Ол бірде аспаптардың конструкциясынан, бірде атауларынан көрініс береді.
Осы реттен келгенде «шертер» сөзінің мағынасы нені білдіреді? Оның семантикасы расында да шертіп тартуға байланысты туған ба, әлде одан әлдеқайда тереңде жатыр ма? Ал этимологиялық құрылымы қандай?
Орталық Азия, Кавказ, Иран халықтарының музыкалық мәдениетіне назар салар болсақ, көптеген аспаптардың атаулары «тар» сөзі арқылы жасалатынын көреміз. Мұндағы «тар» — ішек деген ұғым береді. Түрлі музыкалық аспаптарды бір-бірінен ажырату үшін олардың алдына сан есімдер қосылып отырған:
ектар – бір ішекті
дутар – қос ішекті
сетар – үш ішекті
чартар – төрт ішекті
пянджтар – бес ішекті
шештар – алты ішекті.
Бұл шығыс халықтарының музыкалық мәдениетінде тұрақты сипатқа ие болған құбылыс. Осындағы чартар — шертер сөздерінің ұқсастығы айқын. Егер иран мәдениетіндегі «чартар» сөзінің этимологиясы төр ішекті музыкалық аспапты білдірсе, біздегі «шертер» неге үш ішекке қатысты болып тұр?
Үш ішекті музыкалық аспапқа келгенде шығыс мәдениеті «сетар» терминін қолданған. Сонда «чартар» мен «шертер» сөздерінің этимологиясындағы бұл айырмашылықтың сырын қалай түсіндіруге болар еді? «Чар» – төрт, «тар» – ішек деген мағынаны білдіреді десек, қазақ ұғымындағы «шертер» нені білдірмек?«Шер» – шерту деген күнде, сөздің екінші буыны («тер») нені білдірмек?
Иран, азербайжан елдері чартар аспабының этимологиясын оның құрылысымен байланыстырса, біздегі атаудың семантикалық мағынаға жүгінуінің сыры неде? Бұл шығысқа мәлім көне атауды үндестігіне байланысты қазақ тіліне қарапайым бейімдеу ғана ма, әлде өзгеше ғылыми негіздемесі бар ма?
Чартар – шертер сөздерінің үндестігі айқын. Алайда алғашқысының ішектері төртеу болса, біздегі шертердің ішегі неге үшеу?
Міне, бір ғана музыкалық аспап атауының төңірегінде көптеген даулы, ғылыми шешімін таппаған мәселелердің төбесі қылтиып отыр. Мұндай сәйкессіздіктер әлі де тізбектеліп шыға береді. Олардың сырын ашпайынша таным түгел әрі толық болмайды.
Бүгінде ұлттық мәдениетімізді зерттеудің жаңа белестері көрініп отыр. Ендігі жерде бір ғана орындаушылар дайындай бермей, ғылыми ізденістерді осы танымдық арналарға қарай бұру қажет. Әрбір тарихи-мәдени тәжірибе көріністері артынан ғылыми негізде жинақталып отыруы шарт. Бүгінгі ғылыми танымның қоғам алдына қоятын талаптарының бірі — осы.
Тынысбек ҚОҢЫРАТБАЙ,
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық
университетінің кафедра меңгерушісі,
профессор
