Qazaq halqynyŋ muzykalyq mädenietı qanşama zertteldı desek te, ūlttyq önerımızdıŋ, sonyŋ ışınde muzykalyq aspaptarymyzdyŋ älı de söz etetın tanymdyq mäselelerı ortaiǧan emes. Köbıne oryndauşylyq baǧytta daiyndalyp jatqan küişı mamandarymyzdyŋ köne mädenietımızdıŋ qyr-syryna kelgende kıbırtıktei beretını jasyryn emes. Tıptı käsıbi zertteuşılerımızdıŋ taiǧanaqtap jatatyn kezderı de kezdesedı. Bırınıŋ köne mädenietımızge tereŋdeu üşın tarihi-etnografiialyq bılımı jetıspese, ekınşısınıŋ tarihi-mädeni qūbylystardyŋ damu zaŋdylyqtaryn jete igermeuı kedergı tudyryp jatady. Sonyŋ saldarynan baspasöz betterınde qisynǧa kelmeitın, keide jasandy, tıptı artyq pıkırler de boi körsetıp jür. Osynyŋ bärı ainalyp kelgende ūlttyq mädenietımızdı zertteude eleulı kedergıler tudyryp keledı. Būl tūsta bız bır ǧana mäselenı köterıp, şerter aspabynyŋ tabiǧaty turaly oi sabaqtamaqpyz.
Ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldary qazaq halqynyŋ muzykalyq mädenietıne şerter aspaby kelıp qosylǧan edı. Orys etnografy S.Bolotov, suretşıler B.Zalesskii (1865) jäne S.Dudin (1902) mälımetterınde «qobyz» degen ataumen berılgen muzykalyq aspapty B.Sarybaev özınıŋ «Qazaqtyŋ muzykalyq aspaptary» (1980) atty eŋbegınde şerterge ūqsatqany bar. Onysy ǧylymi boljam türınde aitylǧan pıkır bolatyn. Bıraq odan bergı jerde jaryq körgen «Ūlttyq ensiklopediia» (2007, 9-t., 501-b.), «Qazaq mädenietı» (2005, 635-636-b.) atty anyqtamalarǧa B.Sarybaev ūsynǧan osy boljam ǧylymi aksioma retınde engızılıp, aspap atauynyŋ şertıp tartuǧa bailanysty tuǧany körsetılumen keledı.
B.Sarybaev ūsynǧan boljamnan berı 35 jyl ötse de, osy kezge deiın bır mamannyŋ dūrys iaki būrys degen pıkırı aitylmapty. Soǧan qaramastan bügınde muzykalyq oqu oryndarynda şerter klasy aşylyp, mamandar daiarlanyp jatyr. Sonau 70-jyldary Qūrmanǧazy atyndaǧy ūlt aspaptar orkestrınde qoldanylǧan üş ışektı prima aspabynyŋ ornyn qazırde üş ışektı şerter aspaby basty. Muzykalyq aspaptardy jetıldıru retınen mūny qūptauǧa bolar, bıraq qazaq halqynyŋ köneden kele jatqan muzykalyq aspaby retınde qabyldaudyŋ älı de anyqtaityn, arnaiy söz etetın mäselelerı joq emes.
Halqymyzdyŋ muzykalyq aspaptaryn zerttegen B.Sarybaev ızdenısterın joqqa şyǧarmaimyz. Bıraq tanymdyq üderıstıŋ ärbır satysy būl mäselege jaŋa talaptar qoiyp otyratyny da şyndyq. Ärine, qazaqtyŋ batyrlyq, ǧaşyqtyq, tarihi jyrlary men aŋyz-ertegılerınde kezdesetın muzykalyq aspap ataularyn jaŋǧyrtyp, materialdyq mädenietke ainaldyryp, adyrna, jetıgen, şerter tektes köp ışektı muzykalyq aspaptardyŋ jaŋa konstruksiialaryn oilap tabuǧa bolady. Solai jasalyp ta jatyr. Bıraq olarǧa arhaikalyq sipat berıp, halqymyzben san ǧasyrlar boiy bırge jasap kele jatqan köne aspaptar retınde baǧalau üşın naqty dälelder qajet bolady. Sondai aspaptardyŋ bırı – şerter.
Şyǧystaǧy monodiialyq (jalǧyz dauysty) muzyka aimaǧyna enetın qazaq halqynda orys, gruzin änderıne tän köp dauysty äuender bolmasa, köp ışektı muzykalyq aspaptardyŋ bolǧanyn qalai tüsınuge bolady. Muzykalyq aspaptardaǧy köp ışekterdıŋ tarihi-täjıribelık qajettılıgın tüsındırmei jatyp, köp ışektıŋ köpdauystylyqqa qatysy şamaly dep jürgender de joq emes. Basqaşa aitar bolsaq, qosauyzdy myltyqtyŋ qatarynan qos dybys şyǧaruǧa mümkındıgı joq, ol jeke-jeke atyluǧa tiıs. Mūndai jaǧdaida myltyqty syŋarauyz emes, qosauyzdy etıp jasaudyŋ qandai qajettılıgı bar? Kez kelgen halyqtyŋ materialdyq mädenietı tudyrǧan zattar ömır qajettılıgınen tuyndasa kerek. Mädeni ömır täjıribesınde köp ışekke qajettılık bolǧan eken, demek köp dauysty muzyka ülgılerı tuuǧa tiıs. Materialdyq mädeniet ülgılerınıŋ damu erekşelıkterı, tarihilyq pen logikalyq prinsipterdıŋ tūtastyǧy osyndai oiǧa jeteleidı.
Bıraq bızdegı jaǧdai basqaşa. Üş ışektı şerter nemese dombyra bolǧan dep jürgender atalǧan aspaptardyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan muzykalyq repertuaryna kelgende ünsız qalady. Tıptı bolmasa qos ışekke arnalǧan küilerge taǧy bır ışek — burdon qosyp, qalaida üş ışekke jetkızuge tyrysady. Mūny bügıngı ızdenıs retınde qabyldauǧa bolar. Al tereŋnen tamyr tartqan mädeni qūbylys retınde baǧalar bolsaq, onymyz etnografiia ǧylymynyŋ talaptaryna sai kelmeitın jasandylyq bolyp şyǧady. Eger aspap el arasynda keŋınen qoldanys tauyp, dästürge enıp ketken bolsa, onda oryndalǧan muzykalyq şyǧarmalar – küiler boluǧa tiıs. Jalpy küiı joq muzykalyq aspaptyŋ boluy, ömır süruı mümkın emes. Mūndai pıkırdıŋ arty bır-aq tūtam: ǧasyrlar boiy qalyptasqan muzykalyq repertuary joq, üş dauystyŋ bır-bırınen daralanyp tūrǧany da şamaly. Būl – bır.
Ekınşıden, ädette halyq dästürınde muzykalyq aspap ataulary olardyŋ qūrylys-konstruksiiasynan, keide şyǧaratyn dybys boiauynan (tembrınen) tuyndaidy: qiiaq — qisyq, dutar — qos ışek, dombyra — daŋǧyra, qobyz — qauyz, t.b. bolyp kete barady. Al, dybys şyǧaru — şertu, tartu, qaǧu täsılderınen tuyndaityn muzykalyq aspap ataulary älem halyqtarynyŋ täjıribesınde kezdese bermeitın öte sirek qūbylys. Osyny mūqiiat eskeru qajet.
Şerter aspabynyŋ atauy üş ışektı jeke-jeke qualap, şertıp tartudan tuǧan degen qisynǧa jügıner bolsaq, halyq şyǧarmaşylyǧynda üş ışektı bır mezgılde qaǧyp tartuǧa tiym salynǧan bolyp şyǧady. Mūnyŋ qisyny, ǧylymi logikasy qaisy? Şertıp, alma-kezek tartuǧa bolatyn ışekterdı bır mezgılde jalpylai janap ūryp tartuǧa nege bolmasqa?
Üş ışektı bır mezgılde qozǧalysqa keltırıp gitara sekıldı tartar bolsaq, şyǧys halyqtarynyŋ muzykalyq mädenietınde bolmaǧan köpdauysty akkordtyq jüie tumaq. Mūnyŋ aty qazaq halqynyŋ muzykalyq mädenietın europalyq mädenietke teŋeu bolyp şyǧady. Köp ışektı muzykalyq aspapta alma-kezek şertıp tartuǧa bolady da, barlyq ışekterdı bır mezgılde qozǧalysqa keltıruge bolmaidy dep jürgenderdıŋ tıreletın tyǧyry – osy. Mūndai jaǧdaida bız bır dauysty monodiialyq mädeniet aimaǧynan şyǧyp, köpdauysty jüiege engen bolamyz. Bıraq oǧan naqty dälelımız de, eŋ bastysy, muzykalyq repertuarymyz da joq. Tek köp ışektı muzykalyq aspabymyz bolǧan degen ǧylymi taianyşy men tıregı joq jalaŋ pıkır ǧana qalady.
Halyq muzykasyn ǧasyrlar boiǧy mädeni-etnografiialyq üderısten tys qarastyruǧa bolmaidy. Arǧy jerde türkı, bertın kele islam aimaǧyna engen halyqtardyŋ muzykalyq aspaptarynda ūqsastyqtar öte köp. Mūny tarihi-genetikalyq tektestık deimız. Ol bırde aspaptardyŋ konstruksiiasynan, bırde ataularynan körınıs beredı.
Osy retten kelgende «şerter» sözınıŋ maǧynasy nenı bıldıredı? Onyŋ semantikasy rasynda da şertıp tartuǧa bailanysty tuǧan ba, älde odan äldeqaida tereŋde jatyr ma? Al etimologiialyq qūrylymy qandai?
Ortalyq Aziia, Kavkaz, İran halyqtarynyŋ muzykalyq mädenietıne nazar salar bolsaq, köptegen aspaptardyŋ ataulary «tar» sözı arqyly jasalatynyn köremız. Mūndaǧy «tar» — ışek degen ūǧym beredı. Türlı muzykalyq aspaptardy bır-bırınen ajyratu üşın olardyŋ aldyna san esımder qosylyp otyrǧan:
ektar – bır ışektı
dutar – qos ışektı
setar – üş ışektı
chartar – tört ışektı
piandjtar – bes ışektı
şeştar – alty ışektı.
Būl şyǧys halyqtarynyŋ muzykalyq mädenietınde tūraqty sipatqa ie bolǧan qūbylys. Osyndaǧy chartar — şerter sözderınıŋ ūqsastyǧy aiqyn. Eger iran mädenietındegı «chartar» sözınıŋ etimologiiasy tör ışektı muzykalyq aspapty bıldırse, bızdegı «şerter» nege üş ışekke qatysty bolyp tūr?
Üş ışektı muzykalyq aspapqa kelgende şyǧys mädenietı «setar» terminın qoldanǧan. Sonda «chartar» men «şerter» sözderınıŋ etimologiiasyndaǧy būl aiyrmaşylyqtyŋ syryn qalai tüsındıruge bolar edı? «Char» – tört, «tar» – ışek degen maǧynany bıldıredı desek, qazaq ūǧymyndaǧy «şerter» nenı bıldırmek?«Şer» – şertu degen künde, sözdıŋ ekınşı buyny («ter») nenı bıldırmek?
İran, azerbaijan elderı chartar aspabynyŋ etimologiiasyn onyŋ qūrylysymen bailanystyrsa, bızdegı ataudyŋ semantikalyq maǧynaǧa jügınuınıŋ syry nede? Būl şyǧysqa mälım köne ataudy ündestıgıne bailanysty qazaq tılıne qarapaiym beiımdeu ǧana ma, älde özgeşe ǧylymi negızdemesı bar ma?
Chartar – şerter sözderınıŋ ündestıgı aiqyn. Alaida alǧaşqysynyŋ ışekterı törteu bolsa, bızdegı şerterdıŋ ışegı nege üşeu?
Mıne, bır ǧana muzykalyq aspap atauynyŋ töŋıregınde köptegen dauly, ǧylymi şeşımın tappaǧan mäselelerdıŋ töbesı qyltiyp otyr. Mūndai säikessızdıkter älı de tızbektelıp şyǧa beredı. Olardyŋ syryn aşpaiynşa tanym tügel ärı tolyq bolmaidy.
Bügınde ūlttyq mädenietımızdı zertteudıŋ jaŋa belesterı körınıp otyr. Endıgı jerde bır ǧana oryndauşylar daiyndai bermei, ǧylymi ızdenısterdı osy tanymdyq arnalarǧa qarai būru qajet. Ärbır tarihi-mädeni täjıribe körınısterı artynan ǧylymi negızde jinaqtalyp otyruy şart. Bügıngı ǧylymi tanymnyŋ qoǧam aldyna qoiatyn talaptarynyŋ bırı — osy.
Tynysbek QOŊYRATBAI,
Qazaq memlekettık qyzdar pedagogikalyq
universitetınıŋ kafedra meŋgeruşısı,
professor
