Аманжол Әлтай: Ақындар айтыстан сарқылғандықтан кетіп жатқан жоқ

5018
Adyrna.kz Telegram

– «Аманжол Әлтай айтыстан кетіпті» деп естіп едік, алайда бір сұхбатыңыздан айтысқа қа­тысты жаңа жобаны қолға алып жатқаныңызды оқыдым. Сол жобаңыз туралы айтып беріңіз­ші?

– Кешегі Жамбыл, Шашу­бай, Доскей аталарымыз егде тарт­қанша, қартайғанша ай­тысқан ғой. Бірақ бүгінгі ай­тыс­тың бет алысын қарасаңыз, аға буын ақындар жоқтың қа­сы, бала-шаға қалды десе де бо­­лады. Қазіргі айтыстың аға­сы­на айналып келе жатқан Бал­­ғынбек, Айбек, Серік­зат­тар­­мен әңгімелескенде бай­қа­ғаным, олар айтысты қойсақ па, қоймасақ па деген екіұшты ой­да жүр. Егер отыздан асқан ақын­ның бәрі айтыстан кете бер­се, онда бұл үрдіс айтыстың дамуына зиянын тигізеді деп ойлаймын. Өйткені өзінің ай­тысу стилі айқындалмаған, еш­­қандай мектеп қалыптас­тырып үлгермеген жас ақын­дар­дың  айтысы айтыстың даму қарқынын төмендетуі әб­ден мүмкін. Сондықтан мен ай­тысты ұйымдастырушылар мен төрелік етушілер осыған үл­кен мән беруі керек деп ой­лай­мын.

– Ақындардың айтыстан кету туралы ойлана бастауына не себеп деп ойлайсыз?

– Меніңше, мұның бірнеше се­­бебі бар. Сол себептерді ашып, түсіндіріп көрейін. Бі­рін­шісі, қатары кеткен ер жетім де­гендей, айтыскер ақын жас ба­лалардың ортасында жетім­сірейді. Яғни айтыс әлеміне өзі­мен бірге келген ақындар ай­тыстан кете бастаған соң жал­ғызсырайды. Ме­німен бірге айтысқа келген ақын­дардың көбісі қазір сах­нада жоқ. Екінші себебі ай­тыс­­ты бағалауға байланысты. Мы­салы, аға буын ақын мен жас ақын айтысып отырса, бала же­ңіп отыр ма, жеңіліп отыр ма, бәрібір, халық даурығып ке­теді, осындай жағдайлар оның қарсыласына үлкен әсер етеді. Қазылар алқасының бар­лығы төрт құбыласы тең тұр­ған төбе би емес қой. Олар­дың құра­мында да таным-түсінігі әртүрлі адамдар отырады. Ті­зесін батыра отырып, баланы алға шығарып жіберетіндері бо­лады. Өзінің кемеліне жет­кен, бүгінгі айтыс өнерінде өзін­дік мектебі қалыптасқан ақын­ды айтысқа жаңа ғана шыққан, қалыптасып үлгер­меген жас балаға жеңілдіре салады. Егер бала шынымен дүлдүл болса бір жөн. Сондық­тан сағы сынған ақындар жаңа­ғыдай шешім қабылдауына тура келеді. Себебі қазір айтыс жеңімпазы ұпаймен шешіледі ғой. Тағы бір үлкен себебі, ға­ламтор желісі арқылы жасал­а­тын шабуыл. «Осы пәленбай­дың айтысқа шыққанына 20 жыл болды, пәленбай көлік алды, тоймай ма, балалармен жағаласпай, неге қоя салмайды екен?!» деген адамның ар-на­мысына тиетін сөздер шы­ғар­машылық адамының жанын жаралайды. Мұндай ауыр сөз жай адамға әсер ете бермеуі мүмкін, ал ол ақынға қатты соққы бо­­лып тиеді. Әйтпесе, бүгінгі ақын­дар айтыстан сар­қыл­ған­дықтан, қартайғандықтан кетіп жатқан жоқ. Өз басым орта буын ақындардың айтыс сахнасында жүре бергенін қалар едім.

– Сөз басында қойған сұраққа қай­та оралсақ, сонымен сіз айтыс­қа қандай жобамен шықпақсыз?

– Ақселеу ағам: «Адам егер шек­тен асқан ақымақ болмаса, өз шамасын өзі біледі» деп айтатын. Сол сияқты өзінің қандай дең­гей­де екенін кез келген шы­ғар­машылық адамы өзі біледі. Сол сияқты мен де өз дәрежемді бі­летін және оған талғаммен са­ра­лап қарайтын адаммын. Менің қа­зақ сахнасында жақсы бір ақын­ның деңгейінде айтысуға ша­мам жетеді деп ойлаймын. Де­се де, «оның айтысты қоятын уа­қыты болды ғой» деген қаңқу сөз­дердің мені де шаршатқаны рас. Айтысқа шықпай, атымның тіз­гінін тежеп жүргенім де со­дан.

– Ал сондай қаңқу сөздерге не­ге жылдам «сына» қалдыңыз?

– Әлгінде айтқанымдай, қаң­қу сөздер адамға ықпал етпей қой­майды. Сол себепті де ойлана, тол­ғана келе, айтысқа жаңалық әке­летіндей, елдің елең еткізе­тін­дей жобамен шыққым келді. Бір­жанның Сараны іздеп барып ай­тысуы, Сүйінбайдың Қырғыз елін­дегі Қатағанға барып  ай­тыс­уы секілді дәстүрді жаңғыртсам дей­мін. Қазақ айтыс өнерінің ал­тын ғасыры – ХІХ ғасыр деп са­налады. Сол ғасырдың керемет те керегелі халық ақындарының шығармашылығына қарасаңыз, бір ақын екінші ақынды іздеп барып айтысқан. Сол секілді мен де қазақтың бүгінгі айтыс өне­рін­дегі ең мықты деген ақында­ры­ның еліне, жеріне барып ай­ты­с­сам деп  едім. Өткен ға­сыр­лар­дағы айтыс өнерінің үлгілерін бойына сіңірген жақсы бір кешенді жоба жа­самақ ниетім бар. Әрине, бұл жобаға БАҚ-тың қолдауы аса қа­жет. «Пәленбай ақын түгенбай ақын­ды айтысқа шақырып жа­тыр!» деп елге сауын айтуды жур­на­листер қауымы атқарса деймін. Елдің елеңдеп күтіп отыратын жо­басы болса деп едім.

– Сонымен, сіз қай ақынды ай­тысқа шақырмақсыз?

– Әуелі өзіммен қатарлас, өк­шелес ақынмен айтыссам деп ой­лаймын. Ақын қыз­дар­дан Сара, Әсем, Айнұр бар, жігіт­тер­ден Балғынбек, Ай­бек­термен айтысып бастасам. Жоба өзінің жақсы арнасына түскен кезде жас ақындармен де айты­сатын, сөз сайыстыратын сәт туады деп ойлаймын. Бұл жоба де­меушісіз болмайды. Алдын ала ақылдасып, келісімге келіп отыр­ған демеуші ағаларым жоқ емес. Солардың көмегі арқылы, со­н­дай-ақ Мә­дениет және ақпарат министр­лі­гінің қолдауымен іске асырсам деймін. Ақындарды ор­наластыру, сахнаны жалға алу – мұның бар­лығы үлкен жұмыс, бел­гілі дәре­жеде қаражатты қа­жет етеді. Десе де, ішкі түйсігім бұл жобаның іс­ке асатынына се­неді.

– Жуырда үздік оқытушы ата­нып, арнайы грантқа ие болдыңыз. Ол грант сіздің ғылыми жобамен ай­налысуыңызды талап етеді. Олай болса, айтысқа қалай үлгер­мексіз?

– Жылына екі ақынмен ай­тыссам жетіп жатыр. Қалған уа­қытта ғылымға да, жазба поэ­зияма көңіл бөлетін уақытым бо­лады. «Үздік оқытушы» атан­ған­ға дейін, Білім және ғылым министрлігінің арнайы ғылыми грантына ие болғанбыз. Ол грант шетелдік сарапшылардың сарап­тауынан өтіп барып беріледі екен. Менің жетекшілігіммен «Бү­­гінгі айтыстың интеграциялық сипаты» деп аталатын ғылыми жо­­бамыз грантты жеңіп алды. Бұл жоба қазіргі айтыс өнерін тү­бегейлі зерттеуге арналған. «Сын түзелмей, мін түзелмейді» де­гендей, бүгінгі айтыс өнерінің дамуына сыншыларымыз да сү­белі үлесін қосуы керек деп бі­ле­мін. Қазіргі ол зерттеуге зәру. Әри­не, айтыс тақырыбында ғы­лыми жұмысын қорғаған Бал­ғынбек Имашев, Жібек Бол­та­но­ва, Шырынбек Қойлы­баев сынды ақын­дары бар.  Дей­тұрғанмен де, бүгінгі таңда ке­шенді зерттеу  жүргізілуі қажет. Көптеген оқу орындарында ай­тыс пән ретінде оқытылып жат­қан­нан кейін, біз айтыстың оқу­лығын дайын­дауы­мыз керек. Мұ­ның бәрі айтыс өнерінің ай­на­ласында жүрген­дер­дің атқа­ратын жұмысы деп ойлаймын.

– Сіздің докторлық ғылыми жұ­мысыңызды балалар поэзия­сы­нан қорғағаныңыз белгілі. Бұл та­қы­рыпқа қалай келдіңіз?

– Бұл тақырыпты алуыма док­торлық диссертациямның же­текшісі Ұлттық Ғылым акаде­миясының академигі, белгілі ғалым Рымғали Нұрғалиев ағам себепкер болған еді. Кез келген ізденуші зерттеу нысанын ай­қын­дау барысында жетекшісімен ақылдасады. біз де кеңесе келе, бү­гінгі  әдебиеттану  ғылымын­да­ғы ең бір кенжелеп қалған, сүр­леу салынбаған балалар поэ­зиясын зерттеуді жөн көрдік. Бұл салада Шеген Ахметовтің сонау жыл­дарда жазған оқулығынан басқа, балалар әдебиетін зерт­теген бірде-бір оқулық жоқ екен. Қазақ поэзиясының кеңес за­маны кезінде керемет гүлденіп дамыған бір саласы – балалар поэ­зиясы. Әсіресе, 50-60-жыл­дардағы Жақан Смақовтардың, Мұз-ағаңдардың, Қадыр Мырза Әлі, Тұманбай Молдағалиев­тер­дің кезіндегі «Пионер», «Бал­дыр­ған» жур­налдарының қазақ елі­нің бү­гінгі ел ағаларына айналған аға-апаларымыздың ұлттық ру­хын оят­қаны, жанына рухани нәр бер­гені анық.Балалар поэ­зия­сын зерт­теу  менің  қызығу­шы­лығым-ды туғызды. Бұл тақы­рыпта мо­ног­рафиялық еңбегім жарыққа шықты. Таяуда «Үздік оқытушы» ретінде алған гран­тым­ның қара­жатын сол балалар әдебиеті ту­ра­лы оқулық пен хрес­то­ма­тиясын шығаруға жұм­самақ ниетім бар.

– Бүгінгі таңда балаларға ар­нап өлең жазатын ақындар жоқтың қа­сы дегенге келісесіз бе?

– Өте тамаша сұрақ қойып отыр­сыз. Тәуелсіздік жылдары­нан кейін прозаға қарағанда, қазақ поэзиясы керемет дамып жат­қаны даусыз. Бірақ бүгін поэ­зия әлеміндегі жас ақындар ба­лалар поэзиясына қалам тер­бе­мейді, балаларға арнап өлең жаз­байды. Сіз қазір жарқырап шық­қан жас ақындардың бала­ларға арнаған өлеңдерін тауып беріңізші. Кейбір ақындарда «ба­лаға тақпақ жазу – менің дең­гейім емес, мен одан жоғарымын» деген қасаң түсінік болуы мүмкін. Ал мен балалар әдебиетін зерт­теуші ретінде балаға арнап тақпақ жазу, өлең жазу ересектерге өлең жазу­дан анағұрлым қиын екенін айтар едім. Өйткені ақын ең әуелі баланың ішкі әлеміне, психо­ло­гиясына енуі керек, бала болып ой­лап, бала болып ойнауы керек, сон­да ғана балаларға арналған керемет өлеңдер шығады. Кейде Жақан Смақовтар мен Тұманбай аға­лардың балаларға арнаған өлең­дерін оқығанда, балалар әле­міне еніп кеткендей күй ке­ше­сіз. Сондықтан қазақтың жас ақын­дарына айтар ағалық тілегім, әр­қайсысы балаға арнап он шақ­ты өлең жазса, бұл олардың бала­ларға жасаған баға жетпес сыйы болмақ. Себебі бұл тақырыпта өлең жазатын ақындар қартайып барады, ең жас деген Бауыржан Жақып пен Қымбат Әбілдақызы елуден асып кетті.

– Ал өзіңіз балаларға арнап өлең жаздыңыз ба?

– Балаларға арнап өлең жазу қо­лымнан келмейді демеймін. Бі­рақ әзірге жаза қойған жоқпын. Балаға арнап өлең жазу өте қиын. Дегенмен жазуым керек. Жоға­рыда аты аталған ақындармен қатар, Жеңіс Қашқынов, Кәрім Сауғабай сынды ағаларымыз да балаларға арнап өлең жазды. Же­ңіс ағамыздың қазақ балалар поэзиясында өзіндік қолтаңбасы қалды. Кәрім ағаны Ілия Жа­қановпен жазған әндер циклы арқылы білетіндер бар. Ол  кі­сі­нің керемет балалар ақыны екенін көпшілік білмейді. Сон­дықтан балалар поэзиясы туралы оқулықтар шығаруымыз керек. Ең қиыны, осындай көкейкесті еңбектерге бөлінетін мемлекет қаржысын бізге жеткізбей қағып кететін ширақ адамдар көп. Ғы­лымға қатысы болмаса да ғы­лыми-зерттеу орталығын құрып алып, қаржы тауып жүргендер көп. Қаржыны алғанымен, игеру­ге келгенде жоқтан бар құрап, жүрдім-бардым атқара салады. Маған былтыр бір әйел адам келді. Сондай бір орта­лық­тың басшысының орынбасары екен. Әлгі орталық екі жыл бұрын ба­лалар оқулығын жазуға арнал­ған тендерде жеңімпаз болыпты, қаражатын да алған, әркімге тап­сырып көрген, себебі өздерінің қолынан келмейді, жаза алмайды. Содан маған ұсыныспен келіп тұр, «оқулық дайындап берсеңіз, 60 мың теңге төлеймін» дейді. Мі­не, осындай келеңсіздіктер бар енді.

– Сіздің докторлық жұмы­сыңыз­да тоқсаныншы жылдарға дейінгі балалар поэзиясы қам­тыл­ған екен. Тәуелсіздік жыл­да­рын­дағы кезеңді неге зерттемедіңіз?

– Мұның өзіндік себебі бар. Ба­ла­лар әдебиетінің ең даму ке­зеңі кеңес заманында болғанын мойындауымыз керек. Тоқсанын­шы жылдардан бергі кезеңде ба­­­­лалар поэзиясы керемет дамы­ды деп айта алмаймын. Тәуел­-сіз­дік жылдарындағы балалар  поэ­зия­­сын Лира Қоныс деген қа­­­­­­рын­­дасымыз зерттеді.

– Сіздің өткен жылы құрылған Ай­тыс ақындары мен жыршы-тер­мешілер одағының басы-қасында жүргеніңізді білеміз. Бұл Одақтың жұмысы қалай жүріп жатыр? Ай­тыс ақындары мен жыршы-тер­ме­шілерге берер пайдасы бар ма?

– Байқап қарасақ, Қазақ­стан­да 25 мыңнан астам ком­мер­циялық емес ұйым бар екен. Тіп­ті ит пен мысық асыраушы­лар­дың да ұйымы бар. Алайда осы уақытқа дейін ғасырдан-ға­сырға жалғасып келе жатқан қа­зақтың айтыс өнерінің қазық қақ­қан шаңырағының болмауы – көңілімізді ортайтып келгені ақи­қат. Бірақ өткен жылы Мә­де­н­иет және ақпарат министрлігінің оң қабақ танытуымен Одақ құ­рыл­ды. Алайда Одақтың дүниеге келгені жайында БАҚ-та кең түрде құлақтандырылған жоқ. Одақ төрағасы болып айтыстың ыстығына күйіп, суығына тоңып келе жатқан Жүрсін Ерман, ал оның негізгі алқа мүшесі әрі орын­басарлары болып Се­рікзат екеуміз сайландық. Одақта жыршы-термешілер де бар, қа­зақтың айтысы мен жыршылық өнері құстың қос қанаты секілді егіз өнер ғой. Сондықтан да Ал­мас Алматов секілді жыршылық өнердің көш басында тұрған аға­ларымыз алқа мүшесі болып енді. Одақтың аяғынан тік тұрып кетуі қаржыға байланысты. Бұл ретте белгілі бір қиындықтар басталып та жатқан секілді. Осыған дейін ми­нистрліктің көмегімен «Қазақ әуендері» АҚ ғимаратынан Одақ­қа бір бөлме берілген еді, таяуда ғана естідім, бөлменің жалға бе­рілген уақыты аяқталыпты, біз баспанасыз қалдық. «Айхай, ме­нің боз үйім, кең сарайдай өз үйім» дегендей, бас қосып, кеңес құ­ра­тын шаңырағымыз болса деп армандаймыз. Жүрсін ағамыз комитеттің есігін күнде болмаса да күнара тоздырып жүр. Аста­нада, құдайға шүкір, мәдени ошақ­тар жетерлік, бізге сол ғи­ма­раттардан бір-екі бөлме бұйы­рып қалар.

– Бұл материалдық мәселе ғой, шешілетіні ақиқат, ал Одақ­тың ақындарды рухани қолдаудағы рөлі қандай болмақ?

– Одақтың негізгі жұмыс іс­теу тәсілі бірнеше арнада болады. Қа­зіргі айтыс өнерінде сахнада жүргені бар, сахнадан кеткені бар, ақындардың өзі үлкен көшке ай­налды ғой. Жыршы-термеші­леріміз де бір қауым ел. Солардың алды 50, 60-қа келіп жатыр, олар­ды не Жазушылар одағы, не ми­нистрлік, не жергілікті әкімдіктегі мәдениет басқармасы іздемейді, атаусыз қалып жатқандары көп. Енді Одақ өзінің әрбір мүшесінің жоқтаушысы болмақшы. Олар­дың материалдық жағдайынан бастап, рухани тоқырауға ұшы­рамасы үшін тірегі бола білу мін­детімізге айналады. Сонымен қа­­­­тар бүгінгі айтыстарды бейне­таспа, аудиожазба түрінде ұрпақ­қа жеткізу де – арманымыз. «Мә­де­ни мұра» бағдарламасы бойын­­­­­­ша «Қазақтың мың әні», «Қа­зақтың мың күйі» шетелдік сапамен жа­рық  көрді. Енді біздің  арманымыз – қазақтың арғы-бер­гідегі таң­даулы айтыстарының жинағын шығару. Қатаған мен Сүйін­бай­дың, Біржан мен Сараның, Әсет пен Ырысжанның айтыстарын жыршы-термешілерімізге орын­датып жазып алсақ, сосын бүгінгі Жандарбекке дейінгі  ақындар­дың таңдаулы айтыстарынан кіргіз­сек, соның барлығы рухани қазы­на­мызды толықтыра түсері анық.

– Жаңа ғана бір сөзіңізде Одақ­тың жұмысына қаражат ке­рек деп қалдыңыз. Одақ қоғамдық ұйым ретінде мемлекеттік тапсы­рыс алуына болады ғой…

– Оныңыз рас, менің білуім­ше, біздің қоғамда мемлекетке пай­дасы бар жобаларға қаржы аз бө­лініп жатқан жоқ. Бірақ өкі­ніш­тісі, сол қаражаттың көбісі хал­қы­мыздың рухани игілігіне пай­дасы жоқ жобаларға, көл­де­нең көк аттылардың қор­жы­нын­да кетіп жатыр. Бұған өзіміздің де белгілі бір дәрежеде салғырт­тығымыз себеп деп ойлаймын. «Демеуші керек» деп ойбайлап жүргенімізде, басқалар қаржыны қай тұстан алу керегін біліп алған. Алла қаласа, біз де министрліктің өзімізге қатысы бар жобаларының тенде­ріне қатысып көреміз.

Айтыс қай заманда да ұлттық идеологияның басты тірегінің бі­рі болған. Кешегі соғыстың қай­нап жатқан кезеңінде Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов сынды ұлттың ұлы тұлғалары неге осы айтыстың басында жүрді? Өйт­кені олар жау жағадан, ит етектен алғанда, ха­лықтың рухы езіліп қиналғанда, елдің рухын көтеру үшін ең керек құрал – айтыс өнері екенін білді. Мә­селен, 1942 – 1943 жылдары бір жылдың өзін­де қазақ даласын­да он шақты айтыс өткен. Олай болса, айтыс өне­рі бүгін де сол өзінің ұлтқа де­ген қызметін көр­сете беруі ке­рек.

– Сізбен сұхбаттасатынымды естіген әріптестерім Аманжол аға­ның балалары туралы сұрасаңыз деп еді…

– Үлкен қызым Шахзада өт­кен жылы Астанадағы №38 мек­тепті үздік бітіріп, мемлекеттік грант­қа ие болды. Әл-Фараби атын­­дағы Қазақ Ұлттық универ­ситетінің әлемдік экономика мамандығы бойынша білім алып жатыр. Екінші қызым Алтынай 10-сыныпта оқиды. Алла қаласа, апасының жолымен үлкен уни­вер­ситетте оқуын жалғастырады деп ойлаймын. Ұлым Ақжолтай Қарағандыда, ата-әжесінің қо­лында. 4-сыныпта оқып жүр.

– Балаларыңыздың арасында жо­лыңызды қуып, өлең жазып, домбыра ұстап жүргендері бар шы­ғар?

– Шахзадамның ептеп өлең жа­затыны бар. Ұлым домбыра, ән үйірмесіне барады. Облыстық күйшілер байқауының дипло­ман­ты болып үлгерді, үлкен сах­на­ға шығып жүр. Қоржынында бір­неше күй бар, ән де айтып жүр.

– Болашақта «айтысқа шыға­мын» десе қайтесіз?

– Әрине, қуанамын, бірақ қа­зір ондай ниет білдіріп жүрген жоқ. Айтыс ақыны болуға әлі жас. Айтысқа 15-16 жас­та келдім ғой. Егер баламның бойы­нан импровизациялық ай­тыс өне­рінің ұшқынын байқай­тын бол­сам, әкесі ретінде баули­мын деп ой­лаймын.


Сұхбатты жүргізген

Халима БҰҚАРҚЫЗЫ, «Айқын».

 

Пікірлер