– «Amanjol Ältai aitystan ketıptı» dep estıp edık, alaida bır sūhbatyŋyzdan aitysqa qatysty jaŋa jobany qolǧa alyp jatqanyŋyzdy oqydym. Sol jobaŋyz turaly aityp berıŋızşı?
– Keşegı Jambyl, Şaşubai, Doskei atalarymyz egde tartqanşa, qartaiǧanşa aitysqan ǧoi. Bıraq bügıngı aitystyŋ bet alysyn qarasaŋyz, aǧa buyn aqyndar joqtyŋ qasy, bala-şaǧa qaldy dese de bolady. Qazırgı aitystyŋ aǧasyna ainalyp kele jatqan Balǧynbek, Aibek, Serıkzattarmen äŋgımeleskende baiqaǧanym, olar aitysty qoisaq pa, qoimasaq pa degen ekıūşty oida jür. Eger otyzdan asqan aqynnyŋ bärı aitystan kete berse, onda būl ürdıs aitystyŋ damuyna ziianyn tigızedı dep oilaimyn. Öitkenı özınıŋ aitysu stilı aiqyndalmaǧan, eşqandai mektep qalyptastyryp ülgermegen jas aqyndardyŋ aitysy aitystyŋ damu qarqynyn tömendetuı äbden mümkın. Sondyqtan men aitysty ūiymdastyruşylar men törelık etuşıler osyǧan ülken män beruı kerek dep oilaimyn.
– Aqyndardyŋ aitystan ketu turaly oilana bastauyna ne sebep dep oilaisyz?
– Menıŋşe, mūnyŋ bırneşe sebebı bar. Sol sebepterdı aşyp, tüsındırıp köreiın. Bırınşısı, qatary ketken er jetım degendei, aitysker aqyn jas balalardyŋ ortasynda jetımsıreidı. Iаǧni aitys älemıne özımen bırge kelgen aqyndar aitystan kete bastaǧan soŋ jalǧyzsyraidy. Menımen bırge aitysqa kelgen aqyndardyŋ köbısı qazır sahnada joq. Ekınşı sebebı aitysty baǧalauǧa bailanysty. Mysaly, aǧa buyn aqyn men jas aqyn aitysyp otyrsa, bala jeŋıp otyr ma, jeŋılıp otyr ma, bärıbır, halyq dauryǧyp ketedı, osyndai jaǧdailar onyŋ qarsylasyna ülken äser etedı. Qazylar alqasynyŋ barlyǧy tört qūbylasy teŋ tūrǧan töbe bi emes qoi. Olardyŋ qūramynda da tanym-tüsınıgı ärtürlı adamdar otyrady. Tızesın batyra otyryp, balany alǧa şyǧaryp jıberetınderı bolady. Özınıŋ kemelıne jetken, bügıngı aitys önerınde özındık mektebı qalyptasqan aqyndy aitysqa jaŋa ǧana şyqqan, qalyptasyp ülgermegen jas balaǧa jeŋıldıre salady. Eger bala şynymen düldül bolsa bır jön. Sondyqtan saǧy synǧan aqyndar jaŋaǧydai şeşım qabyldauyna tura keledı. Sebebı qazır aitys jeŋımpazy ūpaimen şeşıledı ǧoi. Taǧy bır ülken sebebı, ǧalamtor jelısı arqyly jasalatyn şabuyl. «Osy pälenbaidyŋ aitysqa şyqqanyna 20 jyl boldy, pälenbai kölık aldy, toimai ma, balalarmen jaǧalaspai, nege qoia salmaidy eken?!» degen adamnyŋ ar-namysyna tietın sözder şyǧarmaşylyq adamynyŋ janyn jaralaidy. Mūndai auyr söz jai adamǧa äser ete bermeuı mümkın, al ol aqynǧa qatty soqqy bolyp tiedı. Äitpese, bügıngı aqyndar aitystan sarqylǧandyqtan, qartaiǧandyqtan ketıp jatqan joq. Öz basym orta buyn aqyndardyŋ aitys sahnasynda jüre bergenın qalar edım.
– Söz basynda qoiǧan sūraqqa qaita oralsaq, sonymen sız aitysqa qandai jobamen şyqpaqsyz?
– Aqseleu aǧam: «Adam eger şekten asqan aqymaq bolmasa, öz şamasyn özı bıledı» dep aitatyn. Sol siiaqty özınıŋ qandai deŋgeide ekenın kez kelgen şyǧarmaşylyq adamy özı bıledı. Sol siiaqty men de öz därejemdı bıletın jäne oǧan talǧammen saralap qaraityn adammyn. Menıŋ qazaq sahnasynda jaqsy bır aqynnyŋ deŋgeiınde aitysuǧa şamam jetedı dep oilaimyn. Dese de, «onyŋ aitysty qoiatyn uaqyty boldy ǧoi» degen qaŋqu sözderdıŋ menı de şarşatqany ras. Aitysqa şyqpai, atymnyŋ tızgının tejep jürgenım de sodan.
– Al sondai qaŋqu sözderge nege jyldam «syna» qaldyŋyz?
– Älgınde aitqanymdai, qaŋqu sözder adamǧa yqpal etpei qoimaidy. Sol sebeptı de oilana, tolǧana kele, aitysqa jaŋalyq äkeletındei, eldıŋ eleŋ etkızetındei jobamen şyqqym keldı. Bırjannyŋ Sarany ızdep baryp aitysuy, Süiınbaidyŋ Qyrǧyz elındegı Qataǧanǧa baryp aitysuy sekıldı dästürdı jaŋǧyrtsam deimın. Qazaq aitys önerınıŋ altyn ǧasyry – HIH ǧasyr dep sanalady. Sol ǧasyrdyŋ keremet te keregelı halyq aqyndarynyŋ şyǧarmaşylyǧyna qarasaŋyz, bır aqyn ekınşı aqyndy ızdep baryp aitysqan. Sol sekıldı men de qazaqtyŋ bügıngı aitys önerındegı eŋ myqty degen aqyndarynyŋ elıne, jerıne baryp aityssam dep edım. Ötken ǧasyrlardaǧy aitys önerınıŋ ülgılerın boiyna sıŋırgen jaqsy bır keşendı joba jasamaq nietım bar. Ärine, būl jobaǧa BAQ-tyŋ qoldauy asa qajet. «Pälenbai aqyn tügenbai aqyndy aitysqa şaqyryp jatyr!» dep elge sauyn aitudy jurnalister qauymy atqarsa deimın. Eldıŋ eleŋdep kütıp otyratyn jobasy bolsa dep edım.
– Sonymen, sız qai aqyndy aitysqa şaqyrmaqsyz?
– Äuelı özımmen qatarlas, ökşeles aqynmen aityssam dep oilaimyn. Aqyn qyzdardan Sara, Äsem, Ainūr bar, jıgıtterden Balǧynbek, Aibektermen aitysyp bastasam. Joba özınıŋ jaqsy arnasyna tüsken kezde jas aqyndarmen de aitysatyn, söz saiystyratyn sät tuady dep oilaimyn. Būl joba demeuşısız bolmaidy. Aldyn ala aqyldasyp, kelısımge kelıp otyrǧan demeuşı aǧalarym joq emes. Solardyŋ kömegı arqyly, sondai-aq Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ qoldauymen ıske asyrsam deimın. Aqyndardy ornalastyru, sahnany jalǧa alu – mūnyŋ barlyǧy ülken jūmys, belgılı därejede qarajatty qajet etedı. Dese de, ışkı tüisıgım būl jobanyŋ ıske asatynyna senedı.
– Juyrda üzdık oqytuşy atanyp, arnaiy grantqa ie boldyŋyz. Ol grant sızdıŋ ǧylymi jobamen ainalysuyŋyzdy talap etedı. Olai bolsa, aitysqa qalai ülgermeksız?
– Jylyna ekı aqynmen aityssam jetıp jatyr. Qalǧan uaqytta ǧylymǧa da, jazba poeziiama köŋıl böletın uaqytym bolady. «Üzdık oqytuşy» atanǧanǧa deiın, Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ arnaiy ǧylymi grantyna ie bolǧanbyz. Ol grant şeteldık sarapşylardyŋ saraptauynan ötıp baryp berıledı eken. Menıŋ jetekşılıgımmen «Bügıngı aitystyŋ integrasiialyq sipaty» dep atalatyn ǧylymi jobamyz grantty jeŋıp aldy. Būl joba qazırgı aitys önerın tübegeilı zertteuge arnalǧan. «Syn tüzelmei, mın tüzelmeidı» degendei, bügıngı aitys önerınıŋ damuyna synşylarymyz da sübelı ülesın qosuy kerek dep bılemın. Qazırgı ol zertteuge zäru. Ärine, aitys taqyrybynda ǧylymi jūmysyn qorǧaǧan Balǧynbek İmaşev, Jıbek Boltanova, Şyrynbek Qoilybaev syndy aqyndary bar. Deitūrǧanmen de, bügıngı taŋda keşendı zertteu jürgızıluı qajet. Köptegen oqu oryndarynda aitys pän retınde oqytylyp jatqannan keiın, bız aitystyŋ oqulyǧyn daiyndauymyz kerek. Mūnyŋ bärı aitys önerınıŋ ainalasynda jürgenderdıŋ atqaratyn jūmysy dep oilaimyn.
– Sızdıŋ doktorlyq ǧylymi jūmysyŋyzdy balalar poeziiasynan qorǧaǧanyŋyz belgılı. Būl taqyrypqa qalai keldıŋız?
– Būl taqyrypty aluyma doktorlyq dissertasiiamnyŋ jetekşısı Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, belgılı ǧalym Rymǧali Nūrǧaliev aǧam sebepker bolǧan edı. Kez kelgen ızdenuşı zertteu nysanyn aiqyndau barysynda jetekşısımen aqyldasady. bız de keŋese kele, bügıngı ädebiettanu ǧylymyndaǧy eŋ bır kenjelep qalǧan, sürleu salynbaǧan balalar poeziiasyn zertteudı jön kördık. Būl salada Şegen Ahmetovtıŋ sonau jyldarda jazǧan oqulyǧynan basqa, balalar ädebietın zerttegen bırde-bır oqulyq joq eken. Qazaq poeziiasynyŋ keŋes zamany kezınde keremet güldenıp damyǧan bır salasy – balalar poeziiasy. Äsırese, 50-60-jyldardaǧy Jaqan Smaqovtardyŋ, Mūz-aǧaŋdardyŋ, Qadyr Myrza Älı, Tūmanbai Moldaǧalievterdıŋ kezındegı «Pioner», «Baldyrǧan» jurnaldarynyŋ qazaq elınıŋ bügıngı el aǧalaryna ainalǧan aǧa-apalarymyzdyŋ ūlttyq ruhyn oiatqany, janyna ruhani när bergenı anyq.Balalar poeziiasyn zertteu menıŋ qyzyǧuşylyǧym-dy tuǧyzdy. Būl taqyrypta monografiialyq eŋbegım jaryqqa şyqty. Taiauda «Üzdık oqytuşy» retınde alǧan grantymnyŋ qarajatyn sol balalar ädebietı turaly oqulyq pen hrestomatiiasyn şyǧaruǧa jūmsamaq nietım bar.
– Bügıngı taŋda balalarǧa arnap öleŋ jazatyn aqyndar joqtyŋ qasy degenge kelısesız be?
– Öte tamaşa sūraq qoiyp otyrsyz. Täuelsızdık jyldarynan keiın prozaǧa qaraǧanda, qazaq poeziiasy keremet damyp jatqany dausyz. Bıraq bügın poeziia älemındegı jas aqyndar balalar poeziiasyna qalam terbemeidı, balalarǧa arnap öleŋ jazbaidy. Sız qazır jarqyrap şyqqan jas aqyndardyŋ balalarǧa arnaǧan öleŋderın tauyp berıŋızşı. Keibır aqyndarda «balaǧa taqpaq jazu – menıŋ deŋgeiım emes, men odan joǧarymyn» degen qasaŋ tüsınık boluy mümkın. Al men balalar ädebietın zertteuşı retınde balaǧa arnap taqpaq jazu, öleŋ jazu eresekterge öleŋ jazudan anaǧūrlym qiyn ekenın aitar edım. Öitkenı aqyn eŋ äuelı balanyŋ ışkı älemıne, psihologiiasyna enuı kerek, bala bolyp oilap, bala bolyp oinauy kerek, sonda ǧana balalarǧa arnalǧan keremet öleŋder şyǧady. Keide Jaqan Smaqovtar men Tūmanbai aǧalardyŋ balalarǧa arnaǧan öleŋderın oqyǧanda, balalar älemıne enıp ketkendei küi keşesız. Sondyqtan qazaqtyŋ jas aqyndaryna aitar aǧalyq tılegım, ärqaisysy balaǧa arnap on şaqty öleŋ jazsa, būl olardyŋ balalarǧa jasaǧan baǧa jetpes syiy bolmaq. Sebebı būl taqyrypta öleŋ jazatyn aqyndar qartaiyp barady, eŋ jas degen Bauyrjan Jaqyp pen Qymbat Äbıldaqyzy eluden asyp kettı.
– Al özıŋız balalarǧa arnap öleŋ jazdyŋyz ba?
– Balalarǧa arnap öleŋ jazu qolymnan kelmeidı demeimın. Bıraq äzırge jaza qoiǧan joqpyn. Balaǧa arnap öleŋ jazu öte qiyn. Degenmen jazuym kerek. Joǧaryda aty atalǧan aqyndarmen qatar, Jeŋıs Qaşqynov, Kärım Sauǧabai syndy aǧalarymyz da balalarǧa arnap öleŋ jazdy. Jeŋıs aǧamyzdyŋ qazaq balalar poeziiasynda özındık qoltaŋbasy qaldy. Kärım aǧany Iliia Jaqanovpen jazǧan änder sikly arqyly bıletınder bar. Ol kısınıŋ keremet balalar aqyny ekenın köpşılık bılmeidı. Sondyqtan balalar poeziiasy turaly oqulyqtar şyǧaruymyz kerek. Eŋ qiyny, osyndai kökeikestı eŋbekterge bölınetın memleket qarjysyn bızge jetkızbei qaǧyp ketetın şiraq adamdar köp. Ǧylymǧa qatysy bolmasa da ǧylymi-zertteu ortalyǧyn qūryp alyp, qarjy tauyp jürgender köp. Qarjyny alǧanymen, igeruge kelgende joqtan bar qūrap, jürdım-bardym atqara salady. Maǧan byltyr bır äiel adam keldı. Sondai bır ortalyqtyŋ basşysynyŋ orynbasary eken. Älgı ortalyq ekı jyl būryn balalar oqulyǧyn jazuǧa arnalǧan tenderde jeŋımpaz bolypty, qarajatyn da alǧan, ärkımge tapsyryp körgen, sebebı özderınıŋ qolynan kelmeidı, jaza almaidy. Sodan maǧan ūsynyspen kelıp tūr, «oqulyq daiyndap berseŋız, 60 myŋ teŋge töleimın» deidı. Mıne, osyndai keleŋsızdıkter bar endı.
– Sızdıŋ doktorlyq jūmysyŋyzda toqsanynşy jyldarǧa deiıngı balalar poeziiasy qamtylǧan eken. Täuelsızdık jyldaryndaǧy kezeŋdı nege zerttemedıŋız?
– Mūnyŋ özındık sebebı bar. Balalar ädebietınıŋ eŋ damu kezeŋı keŋes zamanynda bolǧanyn moiyndauymyz kerek. Toqsanynşy jyldardan bergı kezeŋde balalar poeziiasy keremet damydy dep aita almaimyn. Täuel-sızdık jyldaryndaǧy balalar poeziiasyn Lira Qonys degen qaryndasymyz zerttedı.
– Sızdıŋ ötken jyly qūrylǧan Aitys aqyndary men jyrşy-termeşıler odaǧynyŋ basy-qasynda jürgenıŋızdı bılemız. Būl Odaqtyŋ jūmysy qalai jürıp jatyr? Aitys aqyndary men jyrşy-termeşılerge berer paidasy bar ma?
– Baiqap qarasaq, Qazaqstanda 25 myŋnan astam kommersiialyq emes ūiym bar eken. Tıptı it pen mysyq asyrauşylardyŋ da ūiymy bar. Alaida osy uaqytqa deiın ǧasyrdan-ǧasyrǧa jalǧasyp kele jatqan qazaqtyŋ aitys önerınıŋ qazyq qaqqan şaŋyraǧynyŋ bolmauy – köŋılımızdı ortaityp kelgenı aqiqat. Bıraq ötken jyly Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ oŋ qabaq tanytuymen Odaq qūryldy. Alaida Odaqtyŋ düniege kelgenı jaiynda BAQ-ta keŋ türde qūlaqtandyrylǧan joq. Odaq töraǧasy bolyp aitystyŋ ystyǧyna küiıp, suyǧyna toŋyp kele jatqan Jürsın Erman, al onyŋ negızgı alqa müşesı ärı orynbasarlary bolyp Serıkzat ekeumız sailandyq. Odaqta jyrşy-termeşıler de bar, qazaqtyŋ aitysy men jyrşylyq önerı qūstyŋ qos qanaty sekıldı egız öner ǧoi. Sondyqtan da Almas Almatov sekıldı jyrşylyq önerdıŋ köş basynda tūrǧan aǧalarymyz alqa müşesı bolyp endı. Odaqtyŋ aiaǧynan tık tūryp ketuı qarjyǧa bailanysty. Būl rette belgılı bır qiyndyqtar bastalyp ta jatqan sekıldı. Osyǧan deiın ministrlıktıŋ kömegımen «Qazaq äuenderı» AQ ǧimaratynan Odaqqa bır bölme berılgen edı, taiauda ǧana estıdım, bölmenıŋ jalǧa berılgen uaqyty aiaqtalypty, bız baspanasyz qaldyq. «Aihai, menıŋ boz üiım, keŋ saraidai öz üiım» degendei, bas qosyp, keŋes qūratyn şaŋyraǧymyz bolsa dep armandaimyz. Jürsın aǧamyz komitettıŋ esıgın künde bolmasa da künara tozdyryp jür. Astanada, qūdaiǧa şükır, mädeni oşaqtar jeterlık, bızge sol ǧimarattardan bır-ekı bölme būiyryp qalar.
– Būl materialdyq mäsele ǧoi, şeşıletını aqiqat, al Odaqtyŋ aqyndardy ruhani qoldaudaǧy rölı qandai bolmaq?
– Odaqtyŋ negızgı jūmys ısteu täsılı bırneşe arnada bolady. Qazırgı aitys önerınde sahnada jürgenı bar, sahnadan ketkenı bar, aqyndardyŋ özı ülken köşke ainaldy ǧoi. Jyrşy-termeşılerımız de bır qauym el. Solardyŋ aldy 50, 60-qa kelıp jatyr, olardy ne Jazuşylar odaǧy, ne ministrlık, ne jergılıktı äkımdıktegı mädeniet basqarmasy ızdemeidı, atausyz qalyp jatqandary köp. Endı Odaq özınıŋ ärbır müşesınıŋ joqtauşysy bolmaqşy. Olardyŋ materialdyq jaǧdaiynan bastap, ruhani toqyrauǧa ūşyramasy üşın tıregı bola bılu mındetımızge ainalady. Sonymen qatar bügıngı aitystardy beinetaspa, audiojazba türınde ūrpaqqa jetkızu de – armanymyz. «Mädeni mūra» baǧdarlamasy boiynşa «Qazaqtyŋ myŋ änı», «Qazaqtyŋ myŋ küiı» şeteldık sapamen jaryq kördı. Endı bızdıŋ armanymyz – qazaqtyŋ arǧy-bergıdegı taŋdauly aitystarynyŋ jinaǧyn şyǧaru. Qataǧan men Süiınbaidyŋ, Bırjan men Saranyŋ, Äset pen Yrysjannyŋ aitystaryn jyrşy-termeşılerımızge oryndatyp jazyp alsaq, sosyn bügıngı Jandarbekke deiıngı aqyndardyŋ taŋdauly aitystarynan kırgızsek, sonyŋ barlyǧy ruhani qazynamyzdy tolyqtyra tüserı anyq.
– Jaŋa ǧana bır sözıŋızde Odaqtyŋ jūmysyna qarajat kerek dep qaldyŋyz. Odaq qoǧamdyq ūiym retınde memlekettık tapsyrys aluyna bolady ǧoi…
– Onyŋyz ras, menıŋ bıluımşe, bızdıŋ qoǧamda memleketke paidasy bar jobalarǧa qarjy az bölınıp jatqan joq. Bıraq ökınıştısı, sol qarajattyŋ köbısı halqymyzdyŋ ruhani igılıgıne paidasy joq jobalarǧa, köldeneŋ kök attylardyŋ qorjynynda ketıp jatyr. Būǧan özımızdıŋ de belgılı bır därejede salǧyrttyǧymyz sebep dep oilaimyn. «Demeuşı kerek» dep oibailap jürgenımızde, basqalar qarjyny qai tūstan alu keregın bılıp alǧan. Alla qalasa, bız de ministrlıktıŋ özımızge qatysy bar jobalarynyŋ tenderıne qatysyp köremız.
Aitys qai zamanda da ūlttyq ideologiianyŋ basty tıregınıŋ bırı bolǧan. Keşegı soǧystyŋ qainap jatqan kezeŋınde Mūhtar Äuezov, Ǧabit Müsırepov syndy ūlttyŋ ūly tūlǧalary nege osy aitystyŋ basynda jürdı? Öitkenı olar jau jaǧadan, it etekten alǧanda, halyqtyŋ ruhy ezılıp qinalǧanda, eldıŋ ruhyn köteru üşın eŋ kerek qūral – aitys önerı ekenın bıldı. Mäselen, 1942 – 1943 jyldary bır jyldyŋ özınde qazaq dalasynda on şaqty aitys ötken. Olai bolsa, aitys önerı bügın de sol özınıŋ ūltqa degen qyzmetın körsete beruı kerek.
– Sızben sūhbattasatynymdy estıgen ärıptesterım Amanjol aǧanyŋ balalary turaly sūrasaŋyz dep edı…
– Ülken qyzym Şahzada ötken jyly Astanadaǧy №38 mekteptı üzdık bıtırıp, memlekettık grantqa ie boldy. Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetınıŋ älemdık ekonomika mamandyǧy boiynşa bılım alyp jatyr. Ekınşı qyzym Altynai 10-synypta oqidy. Alla qalasa, apasynyŋ jolymen ülken universitette oquyn jalǧastyrady dep oilaimyn. Ūlym Aqjoltai Qaraǧandyda, ata-äjesınıŋ qolynda. 4-synypta oqyp jür.
– Balalaryŋyzdyŋ arasynda jolyŋyzdy quyp, öleŋ jazyp, dombyra ūstap jürgenderı bar şyǧar?
– Şahzadamnyŋ eptep öleŋ jazatyny bar. Ūlym dombyra, än üiırmesıne barady. Oblystyq küişıler baiqauynyŋ diplomanty bolyp ülgerdı, ülken sahnaǧa şyǧyp jür. Qorjynynda bırneşe küi bar, än de aityp jür.
– Bolaşaqta «aitysqa şyǧamyn» dese qaitesız?
– Ärine, quanamyn, bıraq qazır ondai niet bıldırıp jürgen joq. Aitys aqyny boluǧa älı jas. Aitysqa 15-16 jasta keldım ǧoi. Eger balamnyŋ boiynan improvizasiialyq aitys önerınıŋ ūşqynyn baiqaityn bolsam, äkesı retınde baulimyn dep oilaimyn.
Sūhbatty jürgızgen
Halima BŪQARQYZY, «Aiqyn».