“Қазақ малдың жайын жетiк бiледi”, “Мал бақса, қазақ бақсын!” деген қолпаш сөздердi жиi еститiнiмiз де рас. Бiрақ... Кеңес заманы кезiнде ерiк берiлмегенi де рас, ал ендi қазiр қанша қой, қанша жылқы, қанша сиыр өсiрсең де – өз еркiң емес пе?! Солай бола тұрса да, мыңғыртып мал айдап жүрген қазақты көрмедiм.
“Қарабайдың 90 мың жылқысы...” Бұрын мен мұны “Қозы көрпеш – Баян сұлуда”, яғни халық эпостарында көбейтiп, шамадан тыс өсiрiп айтатын “мыңдар” ғой деп ойлайтынмын. Ал ендi тарихи деректер не дейдi? Ежелгi түрiк байларында 85 мың жылқы, 60 мың жылқы, 55 мың жылқы болғанын тарихшылар растап отыр. Жарайды, әрiге бармай-ақ қояйық. 1917 жылғы Қазан төңкерiсiнiң қарсаңын ғана алайықшы. Атақты ғалым Қаныш Сәтбаевтың әкесi Имантайдың 24 мың жылқысы болған. 1910-1925 жылдары Арқада 45 мың, 30 мың, 28 мың, 15 мың, 10 мың жылқысы бар байлар өте көп болған. Оңтүстiк Қазақстан облысының Түлкiбас ауданында Иiрсу дейтiн жер бар. Осы Иiрсуда Әбдiраман деген бай болған. Жылқысы 17 мың екен. Әбдiраман байдың өзiн де, жылқысын да көрген қариялардың бiразымен әңгiмелестiм де. “Әбдiраман бай осы 17 мың жылқыны қай жерге жайды, қай жерге қыстатты? Қора-қопсы салды ма? Қанша жылқышысы болды? Жылқы жайылған жердiң аумағын көрсетiңiзшi...” деп, әрбiр қартты машинама салып алып, ертiп те жүрдiм. Сонда байқағаным, 17 мың жылқы бiр совхоздың жерiндей де емес, сол совоздың бiр бөлiмшесiнiң жерiндей ғана жерге, екi таудың арасында жайылып жүрген. Әбдiраман байдың екi-үш жылқышысы ғана болған. Ұры-қарыға алдырғанын, ит-құсқа жем болғанын есептемегенде, жылқы өлiм-жiтiмге ұшырамаған.