“Qazaq maldyŋ jaiyn jetik biledi”, “Mal baqsa, qazaq baqsyn!” degen qolpaş sözderdi jii estitinimiz de ras. Biraq... Keŋes zamany kezinde erik berilmegeni de ras, al endi qazir qanşa qoi, qanşa jylqy, qanşa siyr ösirseŋ de – öz erkiŋ emes pe?! Solai bola tūrsa da, myŋǧyrtyp mal aidap jürgen qazaqty körmedim.
“Qarabaidyŋ 90 myŋ jylqysy...” Būryn men mūny “Qozy körpeş – Baian sūluda”, iaǧni halyq epostarynda köbeitip, şamadan tys ösirip aitatyn “myŋdar” ǧoi dep oilaitynmyn. Al endi tarihi derekter ne deidi? Ejelgi türik bailarynda 85 myŋ jylqy, 60 myŋ jylqy, 55 myŋ jylqy bolǧanyn tarihşylar rastap otyr. Jaraidy, ärige barmai-aq qoiaiyq. 1917 jylǧy Qazan töŋkerisiniŋ qarsaŋyn ǧana alaiyqşy. Ataqty ǧalym Qanyş Sätbaevtyŋ äkesi İmantaidyŋ 24 myŋ jylqysy bolǧan. 1910-1925 jyldary Arqada 45 myŋ, 30 myŋ, 28 myŋ, 15 myŋ, 10 myŋ jylqysy bar bailar öte köp bolǧan. Oŋtüstik Qazaqstan oblysynyŋ Tülkibas audanynda İirsu deitin jer bar. Osy İirsuda Äbdiraman degen bai bolǧan. Jylqysy 17 myŋ eken. Äbdiraman baidyŋ özin de, jylqysyn da körgen qariialardyŋ birazymen äŋgimelestim de. “Äbdiraman bai osy 17 myŋ jylqyny qai jerge jaidy, qai jerge qystatty? Qora-qopsy saldy ma? Qanşa jylqyşysy boldy? Jylqy jaiylǧan jerdiŋ aumaǧyn körsetiŋizşi...” dep, ärbir qartty maşinama salyp alyp, ertip te jürdim. Sonda baiqaǧanym, 17 myŋ jylqy bir sovhozdyŋ jerindei de emes, sol sovozdyŋ bir bölimşesiniŋ jerindei ǧana jerge, eki taudyŋ arasynda jaiylyp jürgen. Äbdiraman baidyŋ eki-üş jylqyşysy ǧana bolǧan. Ūry-qaryǧa aldyrǧanyn, it-qūsqa jem bolǧanyn eseptemegende, jylqy ölim-jitimge ūşyramaǧan.
Kördiŋiz be, 1927 jyly (1928 jyly Äbdiraman bai kämpeskege ilikken) bir ǧana adamnyŋ 17 myŋ jylqysy bolǧan. Bükil Qazaqstandy aralap, “jylqysy bar...” degen otbasylar men şarua qojalyqtaryn tügendep şyqtym desem de bolady. Eŋ myqtaǧany – 250 jylqy. Köbisinde 180 jylqy, 200 jylqy, 60 jyl, 40 jylqy, 20 jylqy, 15 jylqy, 10 jylqy bar.
Qazir biz nege jylqy ösire almai otyrmyz? Būl rette Äbdiraman sekildi baidy körgen qariialar bizge bylai deidi: “Jylqyny ösiretin – tūqym. Jylqynyŋ tūqymyn dūrys taŋdai biluimiz kerek. Jergilikti jer-suǧa, aua raiyna äbden köndikken, üirengen qazaqy tūqymdy köbeituimiz kerek. Äbdiraman baidyŋ üiirge salǧan aiǧyrlary qai küni boran bolatynyn biletin. Jylqyny jel timeitin tereŋ saiǧa aidap ketetin. Üiirge tüsetin aiǧyrlary asa şaqar, doly, aduyndy bolatyn. Ūry-qaryǧa da aldyrmaityn, qasqyrǧa da bermeitin. Jylqyny ūzatpai, alysqa jibermei qaiyryp, üiirip jaiatyn. Qazir sondai aiǧyrlar bar ma? Joq, ärine. “Jylqy tūqymyn asyldandyramyz” dep, Reseiden, Ukrainadan boi-basy sereigen aiǧyrlardy alyp kelip, jylqynyŋ tūqymyn äbden azdyrdyq... Eger baiaǧy qazaqy jylqylardyŋ tūqymyn köbeite alsaq (olar bar, joiylyp ketken joq!), jylqyny da köbeite alamyz”.
Qariialardyŋ sözinde jan bar. Osy jöninde şyndap oilansaq qaitedi?
Äbil QONYSBAEV,
etnograf,Taraz qalasy
"Jas Alaş" gazetı
