ءبىزدىڭ ەل دەموكراتياسىراپ جاتىر. قاڭتار رەۆوليۋتسياسى ء(الى قوعامدىق اۋقىمدا بۇلاي مويىندالعان جوق، قاندى قىرعىن رەتىندە تراگەديالىق سيپاتىنا الاڭداتۋ بار) ادىلەت ىزدەپ، دەموكراتيالىق تالاپ قويعان حالىقتىڭ ەكىنشى تالپىنىسىمەن اياقتالدى. الايدا 30 جىل بويعى قالىپتاسقان اۆتوريتاريزم بۇل جولى كۇيرەگەن جوق.
ەكىنشى تىنىس الۋعا تالپىنۋ ۇستىندە. ءبىرىنشى سانالىق رەۆوليۋتسيا 2019 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا ورىن الدى. بۇل سايلاۋعا قاتىسقان سايلاۋشىلاردىڭ سانى مەن ساپاسى بۇرىنعىدان مۇلدەم باسقاشا بولدى. سايلاۋدا حالىق ءوز تاڭداۋىن جاسادى، اۆتوريتارلىق وكىلگە قارسى داۋىس بەرىلىپ جۇيەنى دىرىلدەتتى - بىراق ناتيجەسى ءساتسىز بولدى.
الايدا، قوعامدى وزگەرتۋ ءۇشىن، تۇلەتۋ ءۇشىن سونىڭ بولمىسىن ۇعا جۇرگەن ابزال، سوندا عانا وڭدى وزگەرىستەرگە جاقىنداۋ تەزىرەك جۇزەگە اسادى.
سونىمەن قازىرعى الەمدە قوعامدىق-الەۋمەتتىك جۇيەنىڭ نەگىزىنەن ۇشەۋى بەلگىلى. بىراق سولاردىڭ ورنىعۋىنا قانداي رەسۋرس ىرگەتاس بولىپ قۇيىلادى - سول ماڭىزدى.
1. ەگەر دە تومەنگى كەدەي-كەپشىك تابى قوعامعا ىرگەتاس بولسا، ول مەملەكەتتە توتاليتارلىق-سوتسياليستىك قوعام ورنىعادى. بۇل جۇيەمەن 74 جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى سوۆەت وداعى عۇمىر كەشتى. بۇل ۋاقىتتا بۇعان دەيىنگى سانا مەن سالتتى مۇلدەم ءوشىرىپ، سوتسياليستىك سانا قالىپتاستىرىلدى. بۇل قوعامدى وزدەرى «پرولەتارلىق ديكتاتۋرا» دەدى. بۇنداي قوعامدا قاساڭ يدەولوگيا ۇستەمدىگى ورنادى. شىن مانىندە توتاليتارلىق جۇيە ادامنىڭ بارلىق ارمان-اڭسارىن كونسەرۆاتسيالاپ، تۇمشالادى. بۇل قوعامدا يدەولوگيا مەن تومەنگى تاپ باستى الەۋەتكە اينالدى جانە ادام - مەملەكەتتىڭ ەمەس، كەرىسىنشە مەملەكەت - ادامنىڭ قوجاسى بولدى.
2. ەگەر دە ورتا تاپ - شاعىن-ورتا كاسىپكەرلەر توبى قوعامداعى باستى قوزعاۋشى كۇش بولسا، ول قوعامدا دەموكراتيا ورنىعادى. بۇنداي قوعام مەيلىنشە ورنىقتى، مىعىم كەلەدى، جارىلىس پەن دۇربەلەڭگە بارىنشا توتەپ بەرەدى. زاڭ ۇستەمدىگى ورنايدى. بۇل قوعامعا باستى ەكى الەۋەت كەرەك: ورتا تاپتىڭ قالىپتاسۋى مەن زاڭ ۇستەمدىگى. بۇنداي قوعامدا مەملەكەت - ادام ءومىرىنىڭ قوجايىنى ەمەس، سايمانى بولادى، سول سەبەپتى ادام جۇدەپ-جاداۋدان گورى تۇلەۋگە مۇمكىندىگى بارىنشا زور ورتا قالىپتاستىرادى.
3. ەگەر دە جوعارعى تاپ وليگاتحاتقا اينالىپ، بيلىكپەن بىتە قايناسسا، ونداي قوعامدا اۆتوكراتيا ورنىعادى.
ءاۆتوريتاريزمدى ورنىقتىرۋعا قوعامداعى بارلىق ەليتا قاتىسادى، قاتىستىرىلادى. 30 جىل بويى قازاقستاندا ورنىققان وسى اۆتوريتاريزم بولاتىن.
ەلدەگى بارلىق رەسۋرس: ماتەريالدىق جانە ماتەريالدىق ەمەس يگىلىكتەر مەن ادامنىڭ ءوزى وسى جۇيەنىڭ تەتىگىنە، ۆينتيگىنە اينالدى. بۇدان ءارى شۇعىل تۇردە ەكىنشى نۇسقا قولعا الىنباسا - قايتادان جاڭارعان ءۇشىنشى نۇسقا بىرنەشە ۋاقىت بويى سالتانات قۇرا بەرمەك. بۇنداي قوعامدا مەملەكەت ءبۇتىن ءبىر توپتىڭ مەنشىگىنە، ازاماتتاردىڭ باسىندا وينايتىن توقپاعىنا اينالادى.
ادامنىڭ قۇقىعى كۇزەتىلمەيدى، ول تارك ەتىلىپ، ءتارتىپ پەن قۇقىق كۇزەتشىلەرى ادامنىڭ ۇرتوقپاعى بولادى. زاڭ ۇستەمدىگى اۆتوكراتيا ۇستەمدىگىنىڭ استىندا قالادى، زاڭ بيلىكتىڭ قولجاۋلىعى بولادى.
ارينە بۇدان باسقا دا قوعامدىق جۇيە بار. ازىرگە ەشكىمنىڭ كوزىنە سونشالىقتى وقشاۋ تۇسپەي تۇرعان بۇگىنگى قىتاي قوعامى وسى ءۇش نۇسقانىڭ ۇشەۋىنە دە ۇقسامايدى: بۇندا ءۇش نۇسقا دا ارالاسىپ كەتكەن ەرەكشە قوعام قۇرىلىپ وتىر. بىراق ءبارىبىر قىتاي - بەلىنە توتاليتارلىق-يدەولوگيالىق شوقپاردى قىستىرعان قوعام.
ءسوز سوڭى. قازىرعى بەتالىسقا قاراعاندا قازاقستان جاڭا اۆتوريتاريزمگە بەت بۇرعانى انىق بايقالادى. زاڭ ۇستەمدىگى مەن قوعامدى رەفورمالاۋ پيعىلى ءازىر بيلىكتىڭ اۋىزىنان اشىق ايتىلمادى. ونىڭ ۇستىنە كەشەگى وليگارحاتتىڭ وكىلدەرى بيلىككە قايتا شوعىرلانا باستادى: دوساەۆتىڭ الماتىعا اكىم بولىپ تاعايىندالۋى - سونىڭ ايعاعى. ەگەر دە پرەزيدەنتتىڭ بۇعان دەيىنگى ساياساتىنىڭ جالعاسى رەتىندە اكىمدەردى سايلاۋ باستالسا – بۇل اۆتوريتاريزمنەن باس تارتۋدىڭ باستاپقى قادامى دەۋگە بولار ەدى.
ازىرشە قازاق قوعامى بارىنشا الۋان بولشەكتەرگە ىدىراپ تۇر، ءولارا شاق تۋدى. بىراق ءاۆتوريتاريزمدى قايتا قولعا الىپ جاتقان كۇشتەردە ۇستەمدىك باسىم...
دەموكراتيالىق يدەياعا بۇيرەگى بۇراتىن الۋان كۇشتەردىڭ تۇتاساتىن ۇدەرىسى جۇرمەسە – قاڭتار وقيعاسى تاريحي تاجىريبە عانا بولىپ قالماق.
س.ەرعالي
