Bızdıŋ el demokratiiasyrap jatyr. Qaŋtar revoliusiiasy (älı qoǧamdyq auqymda būlai moiyndalǧan joq, qandy qyrǧyn retınde tragediialyq sipatyna alaŋdatu bar) ädılet ızdep, demokratiialyq talap qoiǧan halyqtyŋ ekınşı talpynysymen aiaqtaldy. Alaida 30 jyl boiǧy qalyptasqan avtoritarizm būl joly küiregen joq.
Ekınşı tynys aluǧa talpynu üstınde. Bırınşı sanalyq revoliusiia 2019 jylǧy prezident sailauynda oryn aldy. Būl sailauǧa qatysqan sailauşylardyŋ sany men sapasy būrynǧydan müldem basqaşa boldy. Sailauda halyq öz taŋdauyn jasady, avtoritarlyq ökılge qarsy dauys berılıp jüienı dırıldettı - bıraq nätijesı sätsız boldy.
Alaida, qoǧamdy özgertu üşın, tületu üşın sonyŋ bolmysyn ūǧa jürgen abzal, sonda ǧana oŋdy özgerısterge jaqyndau tezırek jüzege asady.
Sonymen qazyrǧy älemde qoǧamdyq-äleumettık jüienıŋ negızınen üşeuı belgılı. Bıraq solardyŋ ornyǧuyna qandai resurs ırgetas bolyp qūiylady - sol maŋyzdy.
1. Eger de tömengı kedei-kepşık taby qoǧamǧa ırgetas bolsa, ol memlekette Totalitarlyq-sosialistık qoǧam ornyǧady. Būl jüiemen 74 jylǧa juyq uaqyt boiy sovet odaǧy ǧūmyr keştı. Būl uaqytta būǧan deiıngı sana men saltty müldem öşırıp, sosialistık sana qalyptastyryldy. Būl qoǧamdy özderı «proletarlyq diktatura» dedı. Būndai qoǧamda qasaŋ ideologiia üstemdıgı ornady. Şyn mänınde totalitarlyq jüie Adamnyŋ barlyq arman-aŋsaryn konservasiialap, tūmşalady. Būl qoǧamda ideologiia men tömengı tap basty äleuetke ainaldy jäne Adam - memlekettıŋ emes, kerısınşe memleket - Adamnyŋ qojasy boldy.
2. Eger de orta tap - şaǧyn-orta käsıpkerler toby qoǧamdaǧy basty qozǧauşy küş bolsa, ol qoǧamda Demokratiia ornyǧady. Būndai qoǧam meilınşe ornyqty, myǧym keledı, jarylys pen dürbeleŋge barynşa tötep beredı. Zaŋ üstemdıgı ornaidy. Būl qoǧamǧa basty ekı äleuet kerek: orta taptyŋ qalyptasuy men zaŋ üstemdıgı. Būndai qoǧamda memleket - Adam ömırınıŋ qojaiyny emes, saimany bolady, sol sebeptı Adam jüdep-jadaudan görı tüleuge mümkındıgı barynşa zor orta qalyptastyrady.
3. Eger de joǧarǧy tap oligathatqa ainalyp, bilıkpen bıte qainassa, ondai qoǧamda Avtokratiia ornyǧady.
Avtoritarizmdı ornyqtyruǧa qoǧamdaǧy barlyq elita qatysady, qatystyrylady. 30 jyl boiy Qazaqstanda ornyqqan osy avtoritarizm bolatyn.
Eldegı barlyq resurs: materialdyq jäne materialdyq emes igılıkter men Adamnyŋ özı osy jüienıŋ tetıgıne, vintigıne ainaldy. Būdan ärı şūǧyl türde ekınşı nūsqa qolǧa alynbasa - qaitadan jaŋarǧan üşınşı nūsqa bırneşe uaqyt boiy saltanat qūra bermek. Būndai qoǧamda memleket bütın bır toptyŋ menşıgıne, azamattardyŋ basynda oinaityn toqpaǧyna ainalady.
Adamnyŋ qūqyǧy küzetılmeidı, ol tärk etılıp, tärtıp pen qūqyq küzetşılerı Adamnyŋ ūrtoqpaǧy bolady. Zaŋ üstemdıgı avtokratiia üstemdıgınıŋ astynda qalady, zaŋ bilıktıŋ qoljaulyǧy bolady.
Ärine būdan basqa da qoǧamdyq jüie bar. Äzırge eşkımnıŋ közıne sonşalyqty oqşau tüspei tūrǧan bügıngı Qytai qoǧamy osy üş nūsqanyŋ üşeuıne de ūqsamaidy: būnda üş nūsqa da aralasyp ketken erekşe qoǧam qūrylyp otyr. Bıraq bärıbır Qytai - belıne totalitarlyq-ideologiialyq şoqpardy qystyrǧan qoǧam.
Söz soŋy. Qazyrǧy betalysqa qaraǧanda Qazaqstan jaŋa avtoritarizmge bet būrǧany anyq baiqalady. Zaŋ üstemdıgı men qoǧamdy reformalau piǧyly äzır bilıktıŋ auyzynan aşyq aitylmady. Onyŋ üstıne keşegı oligarhattyŋ ökılderı bilıkke qaita şoǧyrlana bastady: Dosaevtyŋ Almatyǧa äkım bolyp taǧaiyndaluy - sonyŋ aiǧaǧy. Eger de prezidenttıŋ būǧan deiıngı saiasatynyŋ jalǧasy retınde äkımderdı sailau bastalsa – būl avtoritarizmnen bas tartudyŋ bastapqy qadamy deuge bolar edı.
Äzırşe qazaq qoǧamy barynşa aluan bölşekterge ydyrap tūr, ölara şaq tudy. Bıraq avtoritarizmdı qaita qolǧa alyp jatqan küşterde üstemdık basym...
Demokratiialyq ideiaǧa büiregı būratyn aluan küşterdıŋ tūtasatyn üderısı jürmese – qaŋtar oqiǧasy tarihi täjıribe ǧana bolyp qalmaq.
S.Erǧali
