كەڭەس ۇكىمەتى وتارلاۋ ساياساتى مەن اسىرە دىنشىلدىكتىڭ بىرنەشە ۇقساس بەلگىلەرىن انىقتادىق. بۇل جالپى جاھاندىق وتارلاۋ جۇيەلەرىنىڭ ساياسي-يدەولوگيالىق، مادەني-ەكونوميكالىق جاۋلاپ الۋ ادىستەرى ءبىر-بىرىنەن الشاق ەمەس دەگەن ءسوز.
بىرىنشىدەن، ءدىن تاراتۋشىلار دا، كەڭەس ۇكىمەتى دە قازاق تاريحىن جوققا شىعارىپ، تاريحتى وزدەرىنەن باستاۋعا تىرىسىپ باقتى. ءاليحان بوكەيحان 1913 جىلى «قازاق» گازەتىنە جازعان «قازاق تاريحى» دەگەن ماقالاسىندا «قازاق ىشىندە ھəر ءۇيدىڭ وتاعاسى، ھəر اۋىلدىڭ اقساقالى تۇرعان ءبىر شەجىرە، بۇرىنعى وتكەن-كەتكەننەن ەستىگەن بىلگەنى بولسا، كەيىنگى جاستارعا سونىڭ ءبəرىن ايتىپ وتىرادى. بىراق ەل ىشىندە جۇرگەن شالا موللالار، تاريحتىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن نادان قوجالار تاريح دەسە ەكى قۇلاعى تىك تۇرادى. «ءتəيىرى، تاريح نەگە كەرەك؟! ول نە ايتادى دەيسىن; əنشەيىن ەرتەگى، وتىرىك قوي! قۇدايدىڭ بۇيرىعى ەمەس، مۇحاممەدتىڭ ءسوزى ەمەس، ونى وقۋ-ءبىلۋ نە كەرەك!» دەپ اڭقاۋ ەلگە ارامزالىعىن قىلىپ، تاريحتان جۇرتتىڭ كوڭىلىن سۋىتادى» دەپ مولدالاردىڭ ۇلت تاريحىنا دەگەن تەرىس پيعىلىن جازادى. ءالى كۇنگە شالا مولدالار وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ال كەڭەس ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ ادام بولۋى ورىستارعا قوسىلعاننان باستالدى دەسە، دىنشىلدەر «اداسقان اتا-بابامىزدى ارابتار ءدىن ۇيرەتىپ تۋرا جولعا ءتۇسىردى» دەپ سەندىرەدى. كەڭەس ۇكىمەتى كومپارتيا تاريحىن زەرتتەۋگە كوڭىل بولسە، جازۋ بىلەر مولدالار شەجىرەنى ارابتاردان (ادام اتا، نۇح پايعامبار، انناس ساحابا ج.ت.ب.) باستاتادى. اقىرىندا ءوز كونە تۇرىك تاريحىنا «ءدىنسىز، جابايى كەزەڭ» دەپ جەك كورۋشىلىك تۋدىرادى.
ەكىنشىدەن، وتارلاۋشىلار بۇكىل مادەنيەتتى وزدەرىنەن باستاپ، وزدەرىن جوعارى قويۋ ارقىلى قول استىنداعى حالىقتى كەمسىتىپ، ءوز ۇلتىنان، ۇلتتىق ءداستۇرى مەن ءتول مادەنيەتىنەن جەرىتەدى. مىسالى، كەڭەس ۇكىمەتى قازاق سالت-داستۇرلەرىن «ەسكىلىكتىڭ قالدىعى» دەپ اتاپ، ايدار تاقسا، دىنشىلدەر «شاماندىقتىڭ سارقىتى» دەپ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى جويۋعا تىرىسادى. ەسەسىنە، دىنشىلدەر ارابتاردىڭ سالت-داستۇرلەرىن قازاققا سىڭىرۋگە تىرىسادى. ارابيادا ىستىق كۇن باستان ءوتىپ، قۇم قۇلاق، اۋىز، كوزگە شاشىرايتىن سەبەپتى تۇمشالانۋعا ءماجبۇر. قۇم بالاقتى بىلعايتىن سەبەپتى، ونى قىسقارتۋ كەرەك. بۇل جەردىڭ، تابيعاتتىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى عاسىرلاردان عاسىرلارعا قالىپتاسقان ءداستۇرى. وسى كۇنى قازاقتىڭ كوپتەگەن داستۇرلەرىن «شيرك»، «ماكۇرىك» دەپ جوققا شىعارۋشىلار سانى ارتىپ كەلەدى.
ۇشىنشىدەن، ەكى تاراپ تا قازاق ءتىلىن جويىپ، ءوز ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلدى. مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى «جات سوزدەر تىلىمىزگە ەكى جاقتان كىرىپ جاتىر. ءبىرى – اراب، پارسى سوزدەرى، مولداعا وقىعاندار، ەكىنشىسى –ورىسشا وقىعانداردىڭ ەۋروپالىق سوزدەرى» دەپ بۇل ماسەلەنى وسىدان ءبىر عاسىر كوتەرگەن ەكەن. رەسەي يمپەرياسى، كەڭەس ۇكىمەتى ورىسشا ەسىم قويىپ، ورىسشا سويلەگەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ وكىلدەرىن عانا قىزمەتتە كوتەرىپ، كوتەرمەلەپ، ءارتۇرلى جولمەن ىنتالاندىرىپ، ءوز تىلىندە سويلەگەندەردى جابايى، نادان رەتىندە ناسيحاتتادى. رەسەيدەگى تۋىس حالىقتاردىڭ جاعدايى ءالى كۇنگە سولاي. قازاق دەر كەزىندە تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزبەگەندە ءبىزدىڭ جاعدايىمىز الدەقايدا قيىن بولار ەدى. ال دىنشىلدەر «قۇران تۇسكەن اراب ءتىلى – قاسيەتتى ءتىل. سول تىلدە جاسالعان ءمىناجاتتىڭ ساۋابى مول» دەپ اراب ءتىلىن ۇگىتتەپ باعادى. ءتىپتى وزگە تىلدە ءمىناجات ەتۋگە تىيىم سالىناتىندىعىن قايتەسىز؟ كۇننەن كۇنگە ءتىلىمىز ارابشا كىرمە سوزدەرمەن شۇبارلانىپ بارادى. ءتىپتى وتارشىل رەسەيدىڭ تۇرىك حالىقتارىنا يۆان، پەتر دەگەن ەسىمدى قۇجاتقا جازدىرىپ، ورىستاندىرعانى ءتارىزدى دىنشىلدەردىڭ ارابشا ەسىمدەردى يۋتۋب كانالدارىندا اشىق ناسيحاتتاپ، ارابتاندىرۋعا ۇمتىلۋى قالىپتى جاعدايعا اينالىپ بارادى. ءتىپتى 2017 جىلى قازاقستاندا ەڭ كوپ قويىلعان اراب ەسىمدەرى رەسمي تۇردە مالىمدەندى.
تورتىنشىدەن، وتارلاۋشى ەلدەر قول استىنداعى جۇرتتى جۇمىس كۇشى رەتىندە ەكونوميكالىق مۇددەگە پايدالانۋى زاڭدىلىق. كەڭەس ۇكىمەتى قازاقستاندى مال شارۋاشىلىعى مەن اگرارلىق سالا بويىنشا قارا جۇمىسقا جەگىلەتىن ەل رەتىندە پايدالانۋعا تىرىستى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە مايدان دالاسىنان قوستانايعا زاۋىتتار جەتكىزگەنىمەن، سوعىس بىتە سالا زاۋىتتاردى قايتا كوشىرىپ اكەتەدى. قازاقستاندى تەك شيكىزات ءوڭدىرۋشى رەتىندە پايدالانىپ، بۇكىل جەر استى بايلىعىن تەگىن الىپ حالىقتى قاناپ باقتى. ال دىنشىلدەر ۇنەمى ناسيحاتتايتىن ھيدجابتار، ءدىني كيىمدەر، ءتىس تازالايتىن ميسۋاح اعاشى (ۋاعىز تىڭداۋ بارىسىندا مىندەتتى تۇردە ءتىس تازالاۋ قۇپتالادى), ءيىسسۋلار، اراب ءشايى، قۇرما جەمىسى، ءتاسپى، جايناماز ءتارىزدى ءدىني بۇيىمدار، قاجىلىق ج.ت.ب. اراب ەلىنىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا قىزمەت ەتەرىن قازاقتار تۇسىنۋگە تالپىنبايدى دا. ماسەلەن، اعزاعا پايداسىنان بولەك، قاسيەتتى ءدىني سيپاتىن ايتقاندا، و دۇنيەدەگى ساۋاپتاردى سانامالاپ بەرگەندە ولاردان الدەقايدا ساپالى، پايدالى دۇنيەلەر وتپەي قالادى. العاشقى حاليفتەردىڭ ءبىرى ومار ءال-حاتتابتىڭ «بولاشاقتا ارابتار جۇمىس ىستەمەيدى. بۇكىل الەم ارابتارعا قىزمەت ەتەدى» دەگەن قاناتتى ءسوزى بۇگىنگە دەيىن جەتىپ وتىر. راسىندا ارابتاردىڭ جاپوندار مەن نەمىستەر سياقتى ەڭبەكتەنبەي-اق، عىلىم-ءبىلىمسىز-اق باي بولۋىنا ەجەلدەن ساۋدامەن اينالىسىپ، ساۋدا-ساتتىق، ماركەتينگ جۇيەسىن دىنمەن بايلانىستىرىپ، ءساتتى جۇزەگە اسىرىپ وتىر. الەمدەگى ءاربىر مۇسىلمان وزدەرى دە بايقاماي اراب مۇددەسىنە قىزمەت ەتەدى. ءاليحان بوكەيحان «جىلىنا 10 وبلاستان 2500 قازاق مەككەگە قاجىلىققا بارادى. سولاردىڭ ءاربىرى ورتاشا ەسەپپەن 500 سوم اقشا جۇمسايدى. ەگەر سول 500 سومنىڭ ەڭ قۇرىعاندا 10 سومىن بالالاردىڭ بىلىمىنە جۇمساسا، جالپى بىلىمگە سالىنعان اقشا كولەمى 25 مىڭ سوم بولار ەدى-اۋ» دەپ جازادى «مۇعالىمدەر جينالىسى» اتتى ماقالاسىندا. كورەگەن ءاليحان سول كەزدىڭ وزىندە ارابتاردىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىن ءتۇسىنىپ، سول قاجىلىققا كەتەتىن قارجى بالالاردىڭ بىلىمىنە جۇمسالۋ كەرەك دەگەن وي تۇجىرىمدايدى.
بەسىنشىدەن، وتارلاۋشىلار مىندەتتى تۇردە ۇلتتىق رەڭكتى، بولمىستى، فيزيولوگيالىق ءپىشىندى وزگەرتۋ باعىتىندا دا ساياسي-يدەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزەدى. رەسەي پاتشالىعى جانە كەڭەس ۇكىمەتى ءۇشىن ورىس ۇلتى ءبىرىنشى سورتتى بولسا، دىنشىلدەر ءۇشىن دە ارابتار سونداي ۇلت سانالادى. ولارعا ءتىپتى ءتىل تيگىزۋگە بولمايدى. سانالارىن ۋلاپ تاستاعانى سونشا ونى بۇلار ءتىپتى قۇدايعا قارسىلىق دەپ ۇعادى. ارابتار وزگە مۇسىلماندار اراسىندا ۇلتارالىق نەكەنى ناسيحاتتاعانىمەن، وزدەرى قاندارىن تازا ساقتاپ تەك ارابپەن اراب قانا ۇيلەنگەندى قۇپ كورەدى. ارابتار وزگە حالىقتاردىڭ قىزدارىن كۇڭ، جەزوكشە رەتىندە عانا قولدانىپ، ءوز ۇلتىنىڭ وكىلىنە عانا ۇيلەنەدى. رەسەي پاتشالىعى تۇرىك حالىقتارىنىڭ كوبىن مالى مەن جەرىن تارتىپ الىپ، ادام مەن مالدارىنا ءتۇرلى اۋرۋلار تاراتىپ الىپ وتىردى. سودان كەيىن بوساعان جەرگە وزگە ۇلتتار مەن ورىستاردى قونىستاندىرىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. كەڭەس ۇكىمەتى قازاقتاردى دا اشارشىلىق ارقىلى قىرىپ، ورنىنا وزگە ۇلتتاردى قونىستاندىرىپ، ۇلتارالىق نەكەنى ناسيحاتتادى. بۇل ۇلتتىڭ ءوز ءتول گەنافونىن جويىپ، قاي ەل بولسام دا ماعان ءبارىبىر دەيتىن نەمقۇرايلى ماڭگۇرت توبىر قالىپتاستىراتىن ەڭ وڭتايلى جول ەدى.
التىنشىدان، كەڭەس ۇكىمەتى ءوز پىكىرى بار تۇلعالاردى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ جاناشىرلارىن جويدى. سوسىن قولشوقپارلارعا بيلىك بەرىپ، زيالى قاۋىمعا قارسى قويدى. تاپقا ءبولىپ ءبىر حالىقتى ءوزارا سوعىستىرىپ قويدى. قازاقستانعا ءدىن تاراتۋشىلار دا حالىقتى ءتۇرلى توپقا ءبولىپ، شولاق بەلسەندى دىنشىلدەر ارقىلى ەلدى ءتۇرلى ابىگەرگە ءتۇسىرىپ جاتىر. ءال-بيرۋني ارابتاردىڭ ورتا ازياعا شاپقىنشىلىعى تۋرالى «ولار كونە تۇرىك ەسكەرتكىشتەرى مەن ونداعى جازۋلاردى وقي الاتىن كىسىلەردى تۇگەل جويدى» دەپ جازادى. ەرتەڭ قازاقستان زايىرلى ەمەس، ءدىني مەملەكەتكە اينالسا، وسى ءبىلىمسىز شولاق بەلسەندىلەر ءوز كوزقاراسى بار ازاماتتارعا «كاپىرلەر» دەپ تاعى دا رەپرەسسيا جاساۋعا ءازىر تۇرانى بايقالادى. مۇندايدىڭ بەتىن بىزدەن اۋلاق قىلسىن!
ءبىز بايقاعان نەگىزگى ۇقساستىقتار – وسىلار. قۇرمەتتى وقىرمان، ءسىز كەڭەس ۇكىمەتى (رەسەي يمپەرياسى) مەن اسىرە دىنشىلدىكتەن قانداي سايكەستىكتەر اڭعاردىڭىز؟
ارمان سەرىكۇلى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
