Keŋes ükımetı otarlau saiasaty men äsıre dınşıldıktıŋ bırneşe ūqsas belgılerın anyqtadyq. Būl jalpy jahandyq otarlau jüielerınıŋ saiasi-ideologiialyq, mädeni-ekonomikalyq jaulap alu ädısterı bır-bırınen alşaq emes degen söz.
Bırınşıden, dın taratuşylar da, Keŋes ükımetı de qazaq tarihyn joqqa şyǧaryp, tarihty özderınen bastauǧa tyrysyp baqty. Älihan Bökeihan 1913 jyly «Qazaq» gazetıne jazǧan «Qazaq tarihy» degen maqalasynda «Qazaq ışınde hər üidıŋ otaǧasy, hər auyldyŋ aqsaqaly tūrǧan bır şejıre, būrynǧy ötken-ketkennen estıgen bılgenı bolsa, keiıngı jastarǧa sonyŋ bərın aityp otyrady. Bıraq el ışınde jürgen şala mollalar, tarihtyŋ ne ekenın bılmegen nadan qojalar tarih dese ekı qūlaǧy tık tūrady. «Təiırı, tarih nege kerek?! Ol ne aitady deisın; ənşeiın ertegı, ötırık qoi! Qūdaidyŋ būiryǧy emes, Mūhammedtıŋ sözı emes, ony oqu-bılu ne kerek!» dep aŋqau elge aramzalyǧyn qylyp, tarihtan jūrttyŋ köŋılın suytady» dep moldalardyŋ ūlt tarihyna degen terıs piǧylyn jazady. Älı künge şala moldalar osy baǧytta jūmys ıstep keledı. Al Keŋes ükımetı qazaqtardyŋ adam boluy orystarǧa qosylǧannan bastaldy dese, dınşılder «adasqan ata-babamyzdy arabtar dın üiretıp tura jolǧa tüsırdı» dep sendıredı. Keŋes ükımetı kompartiia tarihyn zertteuge köŋıl bölse, jazu bıler moldalar şejırenı arabtardan (Adam ata, Nūh paiǧambar, Annas sahaba j.t.b.) bastatady. Aqyrynda öz köne türık tarihyna «dınsız, jabaiy kezeŋ» dep jek köruşılık tudyrady.
Ekınşıden, otarlauşylar bükıl mädeniettı özderınen bastap, özderın joǧary qoiu arqyly qol astyndaǧy halyqty kemsıtıp, öz ūltynan, ūlttyq dästürı men töl mädenietınen jerıtedı. Mysaly, Keŋes ükımetı qazaq salt-dästürlerın «eskılıktıŋ qaldyǧy» dep atap, aidar taqsa, dınşılder «şamandyqtyŋ sarqyty» dep ūlttyq erekşelıktı joiuǧa tyrysady. Esesıne, dınşılder arabtardyŋ salt-dästürlerın qazaqqa sıŋıruge tyrysady. Arabiiada ystyq kün bastan ötıp, qūm qūlaq, auyz, közge şaşyraityn sebeptı tūmşalanuǧa mäjbür. Qūm balaqty bylǧaityn sebeptı, ony qysqartu kerek. Būl jerdıŋ, tabiǧattyŋ erekşelıgıne bailanysty ǧasyrlardan ǧasyrlarǧa qalyptasqan dästürı. Osy künı qazaqtyŋ köptegen dästürlerın «şirk», «mäkürık» dep joqqa şyǧaruşylar sany artyp keledı.
Üşınşıden, ekı tarap ta qazaq tılın joiyp, öz tılınıŋ üstemdıgın jüzege asyruǧa ūmtyldy. Mūhamedjan Tynyşbaiūly «Jat sözder tılımızge ekı jaqtan kırıp jatyr. Bırı – arab, parsy sözderı, moldaǧa oqyǧandar, ekınşısı –orysşa oqyǧandardyŋ europalyq sözderı» dep būl mäselenı osydan bır ǧasyr kötergen eken. Resei imperiiasy, Keŋes ükımetı orysşa esım qoiyp, orysşa söilegen türık halyqtarynyŋ ökılderın ǧana qyzmette köterıp, kötermelep, ärtürlı jolmen yntalandyryp, öz tılınde söilegenderdı jabaiy, nadan retınde nasihattady. Reseidegı tuys halyqtardyŋ jaǧdaiy älı künge solai. Qazaq der kezınde Täuelsızdıkke qol jetkızbegende bızdıŋ jaǧdaiymyz äldeqaida qiyn bolar edı. Al dınşılder «Qūran tüsken arab tılı – qasiettı tıl. Sol tılde jasalǧan mınäjattyŋ sauaby mol» dep arab tılın ügıttep baǧady. Tıptı özge tılde mınäjat etuge tyiym salynatyndyǧyn qaitesız? Künnen künge tılımız arabşa kırme sözdermen şūbarlanyp barady. Tıptı otarşyl Reseidıŋ türık halyqtaryna İvan, Petr degen esımdı qūjatqa jazdyryp, orystandyrǧany tärızdı dınşılderdıŋ arabşa esımderdı iutub kanaldarynda aşyq nasihattap, arabtandyruǧa ūmtyluy qalypty jaǧdaiǧa ainalyp barady. Tıptı 2017 jyly Qazaqstanda eŋ köp qoiylǧan arab esımderı resmi türde mälımdendı.
Törtınşıden, otarlauşy elder qol astyndaǧy jūrtty jūmys küşı retınde ekonomikalyq müddege paidalanuy zaŋdylyq. Keŋes ükımetı Qazaqstandy mal şaruaşylyǧy men agrarlyq sala boiynşa qara jūmysqa jegıletın el retınde paidalanuǧa tyrysty. Ekınşı düniejüzılık soǧys kezınde maidan dalasynan Qostanaiǧa zauyttar jetkızgenımen, soǧys bıte sala zauyttardy qaita köşırıp äketedı. Qazaqstandy tek şikızat öŋdıruşı retınde paidalanyp, bükıl jer asty bailyǧyn tegın alyp halyqty qanap baqty. Al dınşılder ünemı nasihattaityn hidjabtar, dıni kiımder, tıs tazalaityn misuah aǧaşy (uaǧyz tyŋdau barysynda mındettı türde tıs tazalau qūptalady), iıssular, arab şäiı, qūrma jemısı, täspı, jainamaz tärızdı dıni būiymdar, qajylyq j.t.b. arab elınıŋ ekonomikasyn damytuǧa qyzmet eterın qazaqtar tüsınuge talpynbaidy da. Mäselen, aǧzaǧa paidasynan bölek, qasiettı dıni sipatyn aitqanda, o düniedegı sauaptardy sanamalap bergende olardan äldeqaida sapaly, paidaly dünieler ötpei qalady. Alǧaşqy halifterdıŋ bırı Omar äl-Hattabtyŋ «Bolaşaqta arabtar jūmys ıstemeidı. Bükıl älem arabtarǧa qyzmet etedı» degen qanatty sözı bügınge deiın jetıp otyr. Rasynda arabtardyŋ japondar men nemıster siiaqty eŋbektenbei-aq, ǧylym-bılımsız-aq bai boluyna ejelden saudamen ainalysyp, sauda-sattyq, marketing jüiesın dınmen bailanystyryp, sättı jüzege asyryp otyr. Älemdegı ärbır mūsylman özderı de baiqamai arab müddesıne qyzmet etedı. Älihan Bökeihan «Jylyna 10 oblastan 2500 qazaq Mekkege qajylyqqa barady. Solardyŋ ärbırı ortaşa eseppen 500 som aqşa jūmsaidy. Eger sol 500 somnyŋ eŋ qūryǧanda 10 somyn balalardyŋ bılımıne jūmsasa, jalpy bılımge salynǧan aqşa kölemı 25 myŋ som bolar edı-au» dep jazady «Mūǧalımder jinalysy» atty maqalasynda. Köregen Älihan sol kezdıŋ özınde arabtardyŋ ekonomikalyq müddesın tüsınıp, sol qajylyqqa ketetın qarjy balalardyŋ bılımıne jūmsalu kerek degen oi tūjyrymdaidy.
Besınşıden, otarlauşylar mındettı türde ūlttyq reŋktı, bolmysty, fiziologiialyq pışındı özgertu baǧytynda da saiasi-ideologiialyq jūmystar jürgızedı. Resei patşalyǧy jäne Keŋes ükımetı üşın orys ūlty bırınşı sortty bolsa, dınşılder üşın de arabtar sondai ūlt sanalady. Olarǧa tıptı tıl tigızuge bolmaidy. Sanalaryn ulap tastaǧany sonşa ony būlar tıptı qūdaiǧa qarsylyq dep ūǧady. Arabtar özge mūsylmandar arasynda ūltaralyq nekenı nasihattaǧanymen, özderı qandaryn taza saqtap tek arabpen arab qana üilengendı qūp köredı. Arabtar özge halyqtardyŋ qyzdaryn küŋ, jezökşe retınde ǧana qoldanyp, öz ūltynyŋ ökılıne ǧana üilenedı. Resei patşalyǧy türık halyqtarynyŋ köbın maly men jerın tartyp alyp, adam men maldaryna türlı aurular taratyp alyp otyrdy. Sodan keiın bosaǧan jerge özge ūlttar men orystardy qonystandyryp, orystandyru saiasatyn jürgızdı. Keŋes ükımetı qazaqtardy da aşarşylyq arqyly qyryp, ornyna özge ūlttardy qonystandyryp, ūltaralyq nekenı nasihattady. Būl ūlttyŋ öz töl genafonyn joiyp, qai el bolsam da maǧan bärıbır deitın nemqūraily mäŋgürt tobyr qalyptastyratyn eŋ oŋtaily jol edı.
Altynşydan, Keŋes ükımetı öz pıkırı bar tūlǧalardy, ūlttyq qūndylyqtardyŋ janaşyrlaryn joidy. Sosyn qolşoqparlarǧa bilık berıp, ziialy qauymǧa qarsy qoidy. Tapqa bölıp bır halyqty özara soǧystyryp qoidy. Qazaqstanǧa dın taratuşylar da halyqty türlı topqa bölıp, şolaq belsendı dınşılder arqyly eldı türlı äbıgerge tüsırıp jatyr. Äl-Biruni arabtardyŋ Orta Aziiaǧa şapqynşylyǧy turaly «Olar köne türık eskertkışterı men ondaǧy jazulardy oqi alatyn kısılerdı tügel joidy» dep jazady. Erteŋ Qazaqstan zaiyrly emes, dıni memleketke ainalsa, osy bılımsız şolaq belsendıler öz közqarasy bar azamattarǧa «käpırler» dep taǧy da repressiia jasauǧa äzır tūrany baiqalady. Mūndaidyŋ betın bızden aulaq qylsyn!
Bız baiqaǧan negızgı ūqsastyqtar – osylar. Qūrmettı oqyrman, Sız Keŋes ükımetı (Resei imperiiasy) men äsıre dınşıldıkten qandai säikestıkter aŋǧardyŋyz?
Arman SERIKŪLY,
«Adyrna» ūlttyq portaly
