قازاقستاندا جاڭا عاسىردا تەحنيكا مەن عىلىم سالاسى بۇرىن-سوڭدى بولماعان جوعارى دەڭگەيدى باعىندىرا الدى. ال الداعى ونجىلدىقتىڭ بولجامدارى بويىنشا، بۇل قارقىنى ءارى قاراي جالعاسىن تاپپاق. عىلىم مەن زەرتتەۋلەر، ونەرتابىستار مەن ونەرتاپقىشتاردىڭ ەڭبەگى - كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ گۇلدەنۋىنىڭ كەپىلى. سوندىقتان قازاقستان پرەزيدەنتى عىلىمي جاڭعىرۋدىڭ جاڭا تولقىنىن باستادى.
قازاقستان جوعارى ءارى ساپالى ەكونوميكالىق ءوسۋ باعىتىن ۇستانادى، بىراق وعان عىلىمسىز قول جەتكىزۋ، ارينە، مۇمكىن ەمەس. العاشقى قادام جاستاردى عىلىم مەن بىلىمگە باۋلۋدان باستالدى. ۇكىمەت دارىندىلاردى ىزدەۋ مەن قولداۋعا باعىتتالعان بىرقاتار باعدارلامالار مەن ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. سوندىقتان قازىرگى ۋاقىتتا 40%-عا جۋىق ستۋدەنت، ياعني توعىز مىڭ ادام وسى سالانىڭ بيىك بەلەستەرىن باعىندىرىپ ءجۇر. بۇل ازاماتتاردىڭ ەل دامۋىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتەدى.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، قازاقستاندا عىلىم سالاسىندا 21 782 ادام قىزمەت اتقارادى. ولاردىڭ ۇشتەن ءبىرىنىڭ عىلىمي دارەجەلەرى بار، ونىڭ ىشىندە 1697 عىلىم دوكتورى، 4165 عىلىم كانديداتى، 1340 PhD دوكتورى، 293 عىلىم دوكتورى اتاعىنا يە.
2020 جىلى عزتكج كاسىپورىندارىنىڭ سانى 373-كە جەتكەن، ولاردىڭ 50%-دان استامى بيزنەس جانە كوممەرتسيالىق ەمەس سەكتورلارعا تيەسىلى.
قازىرگى ۋاقىتتا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى 10 باسىم باعىت بويىنشا قازاقستاندىق عالىمداردىڭ 1169-عا جۋىق عىلىمي زەرتتەۋىن قارجىلاندىرادى، ونىڭ ىشىندە 317 گرانتتىق جوبا جاس عالىمداردى قولداۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندىق عالىمدار شەتەلدىك عالىمدارمەن قاتار مەديتسينالىق بيوتەحنولوگيا، ترانسپلانتولوگيا، گەولوگيا، مينەرالدى جانە كومىرسۋتەكتى شيكىزاتتى وڭدەۋ، اگروونەركاسىپ كەشەنىن تۇراقتى دامىتۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى سالاسىنداعى زاماناۋي ازىرلەمەلەرگە قاتىسىپ جاتىر. پاندەميا جاعدايىندا عالىمدارىمىزدىڭ COVID-19-عا قارسى وتاندىق ۆاكتسينانى جاساۋداعى جەتىستىگى ەرەكشە ماڭىزدى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى وكىلدەرىنىڭ جاريا مالىمدەمەلەرىنە سايكەس، 2021 جىلدىڭ باسىندا الەمدە كوروناۆيرۋسقا قارسى 200-گە جۋىق ۆاكتسينا ازىرلەنگەن، ال 63 دارىگە سىناقتار جۇرگىزىلگەن. قازاقستان ءوز ۆاكتسيناسىن جاساعان بەسىنشى ەل بولدى، ال ونى پايدالانۋ حالىقتى ۆاكتسيناتسيالاۋ ءۇشىن قولدانىلاتىندار تىزىمىندە جەتىنشى ورىنعا جايعاسقان. سونداي-اق، ءبىزدىڭ عالىمدار ادام اعزاسىندا كوروناۆيرۋستىڭ بار-جوعىن انىقتاۋعا ارنالعان ەكسپرەسس-تەستتەردى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ويلاپ تاپقان ەدى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ەلىمىزدىڭ جاڭعىرۋ كەزەڭدەرىنە سايكەس عىلىمدى جۇيەلى دامىتۋدىڭ قۇقىقتىق بازاسى قالىپتاستى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم جانە مەملەكەتتىك عىلىمي-تەحنيكالىق ساياساتى تۋرالى» ءبىرىنشى زاڭ 1992 جىلى قاڭتاردا قابىلدانىپ، ەلىمىزدە عىلىمنىڭ قىزمەت ەتۋىنىڭ نەگىزدەرىن بەكىتۋگە، عالىمدار مەن ۇيىمداردىڭ مارتەبەسى مەن قۇقىقتارىن قورعاۋعا تولىقتاي مۇمكىندىك بەردى. بۇل زاڭ عىلىمدى وندىرىسپەن بىرىكتىرۋ، ونى كوممەرتسيالاندىرۋ، زياتكەرلىك مەنشىكتى قورعاۋ جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق قاعيداتتارىن بەلگىلەدى.
2000 جىلدارى ەلىمىزدىڭ دامۋى مەن ەكونوميكاسىنىڭ وركەندەۋىنە بايلانىستى قازاق عىلىمىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ ماقساتىندا «عىلىم تۋرالى» زاڭ جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمىن دامىتۋدىڭ 2007-2012 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» قابىلداندى. بۇل مەملەكەتتىك جانە جەكە سەكتورلار قىزمەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلدى. وسى كەزەڭدە عىلىمي-تەحنيكالىق سالانى باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ، عىلىم ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ، عزتكج-نى قارجىلاندىرۋدى ۇلعايتۋ، الەمدىك عىلىمي كەڭىستىككە ەنۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارعا جۇمسالعان شىعىنداردا باسىمدىق قولدانبالى جانە ديزايندى دامىتۋعا اۋدارىلدى. 2010 جىلى الەمنىڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ستاندارتتارىنا سايكەس جاڭا دەڭگەيلى ۋنيۆەرسيتەت – نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى اشىلدى.
2011 جىلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا قابىلدانعان
«عىلىم تۋرالى» زاڭ بۇل سالانىڭ دامۋىنا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشتى. عىلىمدى باسقارۋ جۇيەسى وزگەرتىلدى، وسى تۇرعىداعى جوبالاردىڭ باسىم باعىتتارىن انىقتاۋداعى قوعامداستىقتىڭ ءرولى كۇشەيتىلدى، ونى بيزنەسپەن ارەكەتتەسۋىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرى انىقتالدى.
بۇل رەتتە قازاقستاندىق عالىمدارعا حالىقارالىق ورىسكە شىعۋ، شەتەلدىك عىلىمي نەگىزدەرمەن بايلانىستى كەڭەيتۋ، وتاندىق عالىمداردىڭ ازىرلەمەلەرىن ناسيحاتتاۋ، عىلىمي قىزمەتتىڭ زاماناۋي ستاندارتتارىن ەنگىزۋ مىندەتى جۇكتەلدى. ۋنيۆەرسيتەتتەر حالىقارالىق كونسۋلتانتتاردى تارتۋ تاجىريبەسىن ەنگىزدى، ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتاردى شەتەلدىك عىلىمي ورتالىقتاردا تاعىلىمدامادان وتۋگە قارجى ءبولدى. بىرتە-بىرتە وتاندىق عالىمدارعا شەتەلدىك باسىلىمداردى كوبەيتۋ تالابى كۇشەيە ءتۇستى. ەڭ الدىمەن عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ، عالىمداردىڭ بولجامدارى مەن تۇجىرىمدارىن كەڭ ساراپتامالىق سالادا سىناۋ قاجەت بولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنشە، 2011 جىلدان بەرى قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ماقالالارى، ونىڭ ىشىندە رەتسەنزيالانعان باسىلىمدارداعى ماقالالار سانى 7 ەسەگە ارتقان.
وسىلايشا، قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا، ونىڭ وندىرىسكە ينتەگراتسيالانۋىنىڭ كەڭەيۋىنە نەگىز قالاندى. وسى ماقساتتا مەملەكەت تاراپىنان «وزگەرىستەر جولى: بارشاعا لايىقتى ءومىر!» الداعى 5 جىلدا عىلىمدى قولداۋ جانە ەلدىڭ زياتكەرلىك الەۋەتىن دامىتۋ بويىنشا ناقتى شارالار قاراستىرىلعان. بيىلدىڭ وزىندە عىلىمدى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋ ەكى ەسە ءوستى، سونىمەن قاتار جاڭا مىندەتتەر اياسىندا زاڭنامالىق بازانى جەتىلدىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە، 23 عىلىمي ۇيىمدى جاڭعىرتۋعا قاراجات قاراستىرىلعان.
جاڭا قازاقستان الداعى ۋاقىتتا بارلىق سالادا جاڭا قادامدار جاساماق. جاستار بىلىمگە ۇمتىلىپ، تەحنيكانىڭ ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ، العا قويعان ماقساتتارىنا ۇمىتىلىپ، ال مەملەكەت تاراپىنان وسىنداي قارقىنمەن قولداۋ كورسەتىلسە، ءبىز المايتىن قامال بولماسى انىق.
ايجان سىلانوۆا،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
